تفسير الميزان جلد 20 - علامه طباطبايي رحمة الله عليه

سوره معارج آيات 18-1

مضامين سوره مباركه معارج و مكى و مدنى بودن آن

مراد از سؤ ال سائل بعذاب واقع

مقصود از توصيف خداى تعالى به (ذى المعارج )

منظور از عروج ملائكه و روح در روز قيامت به سوى خدا

مراد از اينكه كفار عذاب قيامت را دور مى بينند و خداوند نزديك مى بيند.

بيان سختى روز قيامت بر گنهكاران به نحوى كه از فرزندان و كسان خود حالى...

ويژگى آتش جهنم و بيان كسانى را كه بسوى خود مى طلبد

بحث روايتى

روايتى درباره نزول آيات (ساءل سائل بعذاب واقع ....) درباره مردى كه از نصبامير المومنين (عليه السلام ) به ...

چند روايت ديگر در ذيل آيات مربوط به طول روز قيامت واحوال آن روز

آيات 35-19 سوره معارج

سوره معارج ، آيات 19- 35

توضيح راجع به صفت (حرص ) و (هلع ) و (تقسيم ) آن به حرص خدادادىكه مفيد و مطلوب است ...

اوصاف نمازگزارانى كه از (هلوع ) بودن استثنا شده اند

بحث انحصار موارد حق معلوم در دو مورد سائل و محروم است .

مقصود از مراعات امانات و عهد و مراد از محافظت بر صلوة

بحث روايتى

(رواياتى در ذيل برخى آيات گذشته راجع به نماز، حقسائل و محروم و...)

آيات 44-36 سوره معارج

توضيح معناى آيه : (فمال الذين كفروا قبلك مهطعين ....)

بيان اينكه مراد از (الذين كفروا) منافقينى هستند كه اطراف پيامبر (صلى الله عليهو آله و سلم ) را گرفته بودند.

چند وجه در معناى (انا خلقنا هم مما يعلمون )

بيان وجوهى از التفات در آيه (فلا اقسم برب المشارق و المغارب ...)

بيان وعده اى (روز قيامت ) كه به كفار داده شده : بيرون شدن از قبر، سرگردانى...

بحث روايتى

(رواياتى در ذيل برخى آيات گذشته )

سوره نوح آيات 24-1

دعوت نوح (عليه السلام ) به اصول سه گانه دين : (ان اعبدو الله و اتقوه واطيعون )

بيان منظور از بعضى گناهان كه با ايمان آمرزيده مى شود (يغفركم من ذنوبكم)

اشاره به اينكه وسعت آمرزش گناهان به مقدار وسعت ايمان وعمل صالح است .

شرح مفاد آيه : (و يؤ خركم الى اجل مسمى ....) كه مى گويد اگر عبادت و تقوى واطاعت پيشه كنيد خدا اجل غير مسمايتان ...

گله و شكايت نوح (ع ) از قومش به خداى متعال

اثر استغفار از گناهان در رفع مصائب و بلايا و فتح باب نعمت ها

معناى آيه : (ما لكم لا ترجون للّه و قارا)

و بيان احتجاجى كه بر ربوبيّت و معبود بودن خداى تعالى متضمّن است .

اشاره به وجه اينكه ماه را نور در آسمانها، و خورشيد را چراغ ناميد.

و مراد از اينكه فرمود شما را چون نبات از زمين رويانيد.

شكوه دوباره نوح (عليه السّلام ) از اينكه قومش او را نافرمانى كرده از كسى كهمال و فرزند جز زبانش نيفزود پيروى كردند.

بحث روايتى

روايتى درباره اينكه استغفار سبب وسعت رزق ونعمت مى شود، مراد از (لا ترجون للّهو قارا)، ...

آيات 28-25 سوره نوح

اشاره به دلالت جمله (اغرقوا فادخلوا نارا) بر وجود برزخ

بيان تتمه نفرين نوح (عليه السّلام ) عليه قوم خود.

آيات 1-17 سوره جن

شگفتى تعجب طائفه اى از جن از استماع قرآن كريم

گفتارى پيرامون جنّ

(آنچه درباره جنّ در آيات قرآن آمده است )

وجوه مختلف درباره قرائت انّ به فتح همزه ) در (وانّه تعالى جدّ ربّنا...) و آياتبعد از آن كه حكايت سخنان جنّيان ...

مراد از پناهنده شدن مردانى از انس به مردانى از جنّ در آيه : (و انّه كانرجال من النس يعوذون برجال من الجنّ)

مفاد آيه : (و انّا لمسنا السّماء...) و آيه : (و انّا كنّا نقعد منها...) كه از ممنوع شدنجنّيان از صعود به آسمان و استراق سمع...

توضيح معناى اينكه مؤ منان جنّى گفتند: (و انّا منّا الصّالحون و منّا دون ذالك و كنّاطرائق قددا)

امر به صبر و نهى از فسّاق و كفّار

دو دستگى در طائفه جن : مسلمون و قاسطون و ويژگى هر كدام

استقامت بر طريقه اسلام وسعت رزق ، و اعراض از ياد خدا عذاب رو به فزونى در پىدارد

بحث روايتى

(رواياتى درباره استماع جنّ از رسول خدا، بيعت آنها با پيامبر(صلى اللّه عليه وآله وسلّم )...)

آيات 28-18 سوره جّن

وجوه مختلف درباره مراد از اينكه مساجد از آن خدا است (و انّ المساجد للّه ...)

مراد از كسانى كه چون پيامبر (صلى اللّه عليه وآله ) به نماز مى ايستاد در اطرافشگرد مى آمدند (كاد و يكونون عليه لبدا)

بيان موقعيت پيامبر (صلى اللّه عليه وآله و سلّم ) نسبت به پروردگار و نسبت بهمردم

علم غيب بالاصالة از آن خدا است و بالتّبع و به تعليم الهى ديگران هم مى توانندآن را دارا شوند

احتمالات و وجوه مختلف درباره معناى آيه : (فانّه يسلك من بين يديه و من خلفهرصدا...)...

چهار مطلب كه از سه آيه اخير مورد بحث استفاده مى شود

مستثنيات از عموم (فلا يطهر على غيبه احدا)

معصوم بودن انبياء و رسل در گرفتن ، حفظ و ابلاغ وحى به زبان و بهعمل

عدم اختصاص علم غيب به پيامبران به موردى خاص

بحث روايتى

(رواياتى راجع به جمله (انّ المساجد للّه ) واينكه پيغمبر(صلى اللّه عليه وآله ) وائمه (عليه السلام ) عالم غيب يوده اند)

سوره مزمّل آيات 19-1

مفاد خطاب (يا اءيّها المزّمّل )

چند وحه در معناى آيه : (قم اللّيل الّا قليلا...)

بيان جهات مختلف سنگين بودن قرآن (انّا سنلقى عليك قولا ثقيلا) و چند وجه در اينباره

اقوال ديگر مفسرين در بيان سنگينى قرآن

چند قول در معناى دو آيه : (ان ناشئة الليل اشد وطاء واقوم قيلا ان لك فى النهارسبحا طويلا

مقصود از (ذكر) در خطاب : (و اذكر اسم ربك )

مقصود از(ذكر) در خطاب ،: (واذكر اسم ربّك )

معناى اينكه فرمود: خدا را وكيل بگير

تهديد تكذيب كنندگان صاحب نعمت

هشدار به كفّار بااشاره به هلاكت فرعون بر اثر نافرمانى از فرستاده خدا

اشاره هايى به شدت عذاب روز قيامت

بحث روايتى

رواياتى درباره نزول آيات : (يا ايّها المزّمّل قماللّيل الّا قليلا...)

چند روايت درباره مراد از ترتيل قرآن و آداب تلاوت قرآن

رواياتى راجع به كيفيّت نزول وحى بررسول اللّه (صلى الله عليه و آله )

مراد از تبتّل به سوى خدا(و تبتّل اليه تبتيلا)

آيه 20 سوره مزّمّل

زمان نزول اين شريفه كه متضمّن تخفيف دستور قيام در دو ثلث شب يا نصف يا ثلث آناست

آيه شريفه مربوط به حكم شب زنده دارى مفاد آياتاوّل سوره را نسخ نمى كند بلكه تخفيف مى دهد

بحث روايتى

(روايتى درباره تخفيف تهجّد شبانه ، قرائت قرآن ، تجارت ، قرض به خدا، و...)

سوره مدثّر آيات 7-1

جمع بين روايات مختلف درباره زمان نزول سوره مباركه مدثّر

معناى خطاب (يا ايهّا المدثّر)

معناى تكبير و فرق آن با تسبيح

اقوال مختلف درباره مراد از تطهير جامه ها (و ثيابك فطهّر)

چند وجه در معناى آيه : (و لا تمنن تستكثر) و (و لربّك فاصْبر)

بحث روايتى

(رواياتى درباره نزول سوره مدثّر و بعضى آيات نخست آن )

آيات 31-8 سوره مدثّر

تركيب نحوى آيه : (فذالك يومئذ يوم عسير على الكافرون غير يسير)

وصف حال وليد بن مغيره و تكذيب نمودن او، اخبار از درانداختنش به دوزخ

مقصود از توصيف سقر به اينكه (لا تبقى و لا تذر...)

مراد از نوزده نفر موكّلان بر جهنّم و ابنكه فرمود: (و جعلنا عدّتهم الّا فتنة ...)

دنباله بحث گذشته راجع به نفاق ،

و بيان اينكه انگيزه هاى نفاق قبل از هجرت نيز وجود داشته است

بحث روايتى

(رواياتى درباره آنچه وليد بن مغيره درباره قرآن گفت ،ونزول آيات گذشته درباره او)

آيات 48-32سوره مدثّر

چند وجه درباره مقصود از(انّها لا حدى الكبر) و (نذيرا للبشر)

معناى اينكه فرمود: (كلّ نفس بما كسبت رهينة ) و مراد از استثناء (الا اصحاب اليمين)

سؤ ال بهشتيان از جهنميان به ما سلكم فى سقر؟ و پاسخ آنها

مقصود از (يقين ) كه در جواب مجرمين به سؤال بهشتيان (ما سلككم فى سقر) آمده است

آيات 56-49 سوره مدثّر

تشبيه كفّار اعراض كننده از قرآن ، به گورخران رميده از شير، و بيان انگيزه آنان درتكذيب

پاسخ به دو توقع بيجاى كافران در امر رسالت ونزول كتاب آسمانى

فعل اختيارى نسبت به انسان ممكن و نسبت به خدا ضرورى التحقق است

بحث روايتى

چند روايتى درباره مراد از اينكه كقار مى خواستند به هر كدام صحفى منشّره دادهشود

رواياتى درباره معناى (هو اهل التقوى واهل المغفرة )

سوره قيامت آيات 15-1

مقصود از (نفس لوّامه ) كه بدان قسم ياد شده است

آزادى طلبى انسان براى انجام هر كار دلخواه ، انگيزه تكذيب قيامت و پرسش انكارآميزاز زمان آن است

اشاره به اينكه جستجو گريزگاه در قيامت از باب ظهور ملكات آدمى است ،

و بيان مراد از اينكه در روز قيامت (مستقّر انسان فقط به سوى پروردگار است )

وجوهى كه درباره مقصود از (ماقدّم و اخّر) گفته شده است

مراد از اينكه انسان بر نفس خود بصيرة است

بحث روايتى

(رواياتى در ذيل برخى آيات گذشته : نفس لّوامه ، وجدان ، و...)

آيات 40-16 سوره قيامت

مقصود از نهى : (لا تحرك به لسانك لتجعل به ) و مراد از (علينا جمعه و قرآنه)

وجوهى در معناى آيه (فاذا قراءناه فاتبع قرآنه ) و آيه : (ثم ان علينا بيانه)

مقصود از نهى : (لا تحرّك به لسانك لتعجل به ...) گفته شده است

وصف حال طائفه اى كه در قيامت گشاده رويند

اشكالى كه در مورد انحصار مستفاد از آيه : (الى ربها ناظرة ) و پاسخ آن

حكايت حال طائفه اى ديگر كه در قيامت گرفته رويند،

مراد از جمله (والتفّت السّاق بالسّاق )

مراد از اينكه در قيامت (مساق ) به سوى پروردگار است

وجوه مختلف درباره معناى آيه : (اولى لك فاولى ثمّ اولى لك فاولى )

بحث روايتى

چند روايت درباره نزول آيات : (لا تحرك به لسانك ...)

رواياتى در معناى آيه : (الى ربّها ناظرة )

رواياتى در توضيح آيات مربوط به دم مرگ ، (اولى لك فاولى ...)، (ايحسبالانسان ان يترك سدى ") و قدرت خداوند بر احياء اموات

سوره دهر آيات 22-1

اشاره به مضامين سوره مباره دهر

مراد از اينكه انسان شى ء مذكورى نبوده ، و احتجاجى كه اين بيان متضمّن است

مقصود از ابتلاء انسان (نبتليه ) و آنچه از تفريع (فجعلناه سميعا بصيرا) بر آناستفاده مى شود

معناى شكر و كفر و دو نكته اى كه از آيه : (انّا هديناهالسبيل امّا شاكرا و كفورا) استفاده مى شود

فرق بين هدايت تكوينى و هدايت تشريعى

بيان اينكه فطرت و خلقت آدمى شاهد بر حقّ و واجب الاتّباع بودن دعوت تشريعىالهى است

مراد از (ابرار)، و صفات ايشان

توضيحى در مورد تنعّم ابرار و نوشيدنشان از چشمه اى كه (يشرب بها عباداللّه...)

مفاد، سبب و محلّ نزول آيه : (و يطعمون الطعام على حبّه ...)

معناى اينكه عملى به خاطر وجه اللّه انجام شود

وصف نعمت هاى بهشتى ابرار كه در مقابل صبرشان در راه خدا داده شده اند

مقصود از (شراب طهور) كه در بهشت به ابرار نوشانده مى شود

اشاره به وجه اينكه در شمار نعم بهشتى ابرار، از حورالعين نام برده نشده است

بحث روايتى

چند روابت حاكى از مدنى بودن سوره هل اتى

رواياتى راجع به نزول سوره هل اتى در شاءن اميرالمؤ منين و فاطمه (عليهماالسّلام)

چند روايت از طرق عامّه دالّ بر جضور مردى سياه نزدرسول اللّه (صلى الله عليه و آله ) و نزول سورههل اتى

نقد و بررسى روايات فوق و اثبات نزول سوره در شاءن(اهل بيت (ع ) )

ردّ سخن يكى از مفسّرين دائر بر اينكه سورههل اتى مكّى است

رواياتى در بيان معناى جمله : (لم يكن شيئا مذكورا)

رواياتى ديگر در زيلبرخى آيات گذشته : (انا هديناه السبيل ...)، (عينا يشرب بها عباد الله ...)، (ويطعمون الطعام ...) و...

رواياتى در تفسير آيات مربوط به وصف بهشت و نعمتهاى آن

گفتارى پيرامون هويت انسان از نظر قرآن كريم

(در ذيل آيه : (هل اتى على الانسان حين من الدهر لم يكن شيئا مذكورا)

آيات 31-23 سوره دهر

امر به صبر و نهى از اطاعت از فساق و كفار

معناى آيه : (نحن خلقناهم و شددنا اسرهم ...) كه متضمّن دفع يك توّهم در موردقدرت خداى تعالى است

اشاره به اينكه مشيّت بنده موقوف بر مشيّت خدا است (و ما تشاؤ ن الا ان يشاء اللّه)

بحث روايتى

(رواياتى در ذيل برخى آيات گذشته از جمله (و ما تشاؤ ن ...)

سوره مراسلات 15-1

مراد از قسم (و المرسلات عرفا)، ( و الناشرات نشرا) و سوگندهاى ديگر آغازسوره مباركه مرسلات براى تاءييد وقوع قيامت صفحه

مقصود از وصف فرشتگان به (فالملقيات ذكرا عذرا و نذرا)

سخنى درباره سوگندهاى خداى تعالى در قرآن

گفتارى پيرامون سوگند ياد كردن خداى تعالى

حوادث و نشانه هاى قيامت كه حاكى از تغاير نظام اخروى و نظام دنيوى در همه شؤ وناست

بحث روايتى

(رواياتى در ذيل برخى آيات گذشته )

آيات 50-16 سوره مرسلات

بيان احتجاجاتى بريگانگى خداوند در ربوبيت ، و بر اثبات يومالفصل كه از آيه : (الم نهلك الاولين ...)...

وصف عذابى كه مكذبان قيامت در آن روز به سوى آن روانه مى شوند

مقصود از ركوع در آيه : (و اذا قيل لهم اركعوا لايركعون ) و وجهاتصال اين آيه با آيات قبل

بحث روايتى

(چند روايت در ذيل برخى آيات گذشته )

سوره نباء آيات 16-1

بيان محتواى كلى سوره مباركه نباء

بيان اينكه مقصود از (نباء عظيم ) قيامت و(تسائل ) از آن در بين مشركين بوده است (عم يتسائلون ...)

مراد از اختلاف مشركين درباره معاد

بيان احتجاج و استدلال بر ثبوت بعث و جزا، مستفاد از آيات : (المنجعل الارض مهادا...)

معناى اينكه فرمود: (كوه ها را ميخ قرار داديم ) و (ازواج خلقتان كرديم ،

معناى اينكه فرمود (خوابتان را سبات قرار داده ايم و شب را لباس و روز را معاشقرار داديم .

بحث روايتى

(رواياتى در بيان برخى آيات گذشته )

آيات 40-17 سوره نباء

اوصاف قيامت ، نباء عظيمى كه واقع خواهد شد

توضيحى پيرامون به راه انداخته شدن كوه ها و سراب شدنشان (و سيرتالجبال فكانت سراباء)

معناى (احقاب ) كه درباره ماندن طاغيان در جهنم فرمود: (لا بثين فيها احقابا)

اشاره به مطابقت جزا با اعمال ، اعمالى كه ثبت و ضبط شده اند

پاداش نيك متقين : نعمت هاى بهشتى

بيان مقصود از اينكه فرمود: (لا يملكون منه خطابا...)

مراد از (روح ) در: (يوم يقوم الروح و الملئكه ....)

منظور از كسانى كه در قيامت (لا يتكلمون ) و مراد از استثناء: (الا من اذن له الرحمن...)

گفتارى درباره معناى روح و مراتب آن در قرآن

بحث روايتى

رواياتى درباره معناى (احقاب )، مراد از (روح )، و... درذيل آيات گذشته

ما هستيم آنها كه در قيامت اجازه سخن داشته شفاعت مى كنيم

سوره نازعات آيات 41-1

اقوال مختلف درباره مراد از پنج سوگند آغاز سوره نازعات : (و النازعات غرقا والناشطات نشطا...)

نقد و بررسى اقوال فوق

بيان اينكه در اين پنج سوگند به ملائكه سوگند ياد شده است

گفتارى پيرامون واسطه بودن ملائكه در تدبر

(در ذيل آيه فالمدبرات امرا)

عدم منافات بين واسطه بودن ملائكه و استناد حوادث به ايشان ، به استناد آنها بهخداى تعالى و به اسباب ظاهرى

معناى اينكه درباره قيامت فرمود: (يوم ترجف الراجفه تتبعها الرادفة )

حكايت سخن كفار در استبعاد معاد

داستان موسى (عليه السلام ) و فرعون و آنچه اشاره به اين داستان در اين مقام افادهمى كند

معناى (هل لك الى ان تزكى و اهديك الى ربك فتخشى ) كه موسى (عليه السلام )ماءمور شد به فرعون بگويد

مراد فرعون از اينكه خطاب به مردم مصر گفت : (انا ربكم الاعلى )

چند وجه در معناى (فاخذه الله نكال الاخره و الاولى )

رفع استبعاد معاد در خطاب و استفهام توبيخى (ءاءنتم اشد خلقا ام السماءبنيها...)

تسميه قيامت به (الطامه الكبرى )

تقسيم مردم به دو دسته : طاغى دوزخى ، او خائف از مقام پروردگار كه بهشت ماءواى اواست و بيان ضابطه براى صفات هر يك

لوازم و آثار طغيان و خوف از مقام رب

مقصود از مقام پروردگار و خوف از آن

بحث روايتى

(رواياتى درباره سوگندهاى سوره نازعات ، استعباد معاد توسط كفار،خوف از مقامپروردگار،پيروى از هوى )

آيات 46-42 سوره نازعات

چند وجه در معناى اينكه بعد از حكايت سوال مشركين از زمان وقوع قياعت فرمود: (فيمانت من ذكريها)

آنچه از آيه (الى ربك منتهاها) كه در مقامتعليل عدم علم پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) ...

مفاد آيه (كانهم يوم يرونها لم يلبثوا الا عشيه اوضحيها) كه در قالبتمثيل نزديكى قيامت را بيان مى كند

بحث روايتى

(چند روايت راجع به سوال مردم از زمان وقوع قيامت و جواب خداى تعالى )

سوره عبس آيات 16-1

اشاره به شان نزول اين آيات و غرض سوره كه عبارتست از عتاب هر كس كهثروتمندان

خبرى عتاب آميز حاكى از روى گرداندن يك مرد نابينا و عنايت و توجه به توانگران

اشاره به اينكه قرآن كريم (تذكره ) است

مقصود از اينكه درباره قرآن فرمود: (فى صحف مكرمة ...)

اشاره به اينكه ملائكه اى مخصوص سفراى وحى و - تحت امرجبرئيل - متصدى حمل و ابلاغ آن به پيامبران بوده اند

بحث روايتى

روايتى حاكى از اعراض پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) از ابن ام مكتوم ونزول آيات : (عبس و تولى ...)

بيان اينكه آيات عتاب به روشنى متوجه پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) نيست ونزول آن در مورد روى گرداندن آن حضرت از ...

روايتى ديگر حاكى از نزول آيات عتاب در مورد مردى از بنى اميه

آيات 17 - 42، سوره عبس

معناى آيه (قتل الانسان ما اكفره ) و مراد از كفر در آن

نفى عذر از بشر در كفر ورزيدن و استكبارش ، با بيان حقارت و ناچيزى مبداء خلقت اوو...

اشاره به عدم منافات اينكه خلقت و تقدير از ناحيه خدا است با مختار بودن انسان

مراد از اينكه فرمود خدا انسان را اقبار (دفن ) كرد - ثم امانه فاقبره -

معناى آيه : (كلا لما يقض ما امره ) كه متضمن ملامت انسانهاى مبتلا به كفر است

معناى آيه : (كلا لما يقض ما امره ) كه متضمن ملامت انسانهاى مبتلا به كفر است

اشاره به شدت و سختى روز قيامت به نحوى كه انسان حتى از كسان و نزديكانش مىگريزد

سيماى كفار و اهل شقاوت در قيامت

بحث روايتى

(روايتى درباره : (قتل الانسان ما اكفره )،جهل ابوبكر و عمر به معناى (ابا) شدت روز قيامت و...)

سوره تكوير آيات 14-1

مفاد كلى سوره تكوير و زمان نزول آن

حوادث و وقايع زمان وقوع قيامت

مراد از اينكه درباره قيامت فرمود: (و اذا العشار عطلت و اذا الوحوش حشرت ...)

وجه اينكه فرمود از دختران زنده به گور شده پرسيده مى شود: (باى ذنب قتلت )

بحث روايتى

(رواياتى در معناى آيات گذشته )

آيات 29-15 سوره تكوير

مراد از (الخنس الجوار الكنس ) كه بدانها قسم ياد فرموده است

معناى (و الليل اذا عسعس و الصبح اذا تنفس )

مدح و توصيف جبرئيل به شش صفت

وجه اينكه فرمود: (صاحب شما) ديوانه نيست

مراد از اينكه رسول الله (صلى الله عليه و آله و سلم )جبرئيل را در افق مبين ديده است

دفع هر گونه شبهه و ترديد درباره حقانيت قرآن و اينكه آن كتاب هدايت است

بحث روايتى

(روياتى در ذيلبرخى آيات گذشته )

سوره انفطار آيات 19-1

بيان تعدادى از علامتهاى روز قيامت

مراد از اينكه در قيامت هر نفسى به آنچه مقدم و مؤ خر داشته عالم مى شود

مفاد استفهام توبيخى (يا ايها الانسان ما غرك بربك الكريم ) و آنچه وصف(كريم ) افاده مى كند

برقرارى عدالت بين اعضاء و قواى انسان يكى از موارد تدبير الهى

ثبت و ضبط اعمال انسانها توسط دو فرشتهموكل و توصيف آنها به (كراما كاتبين )

ملائكه به افعال و نيات ما علم دارند و بر هر كس دو ملك ماءمور ثبت و كتابتاعمال اويند

در قيامت رابطه تاءثير و تاءثر اسباب عادى از بين مى رود

بحث روايتى

(رواياتى در ذيل (علمت نفس ما قدمت و اخرت )، (و ان عليكم لحافظين ) و (الامريومئذ لله )

سوره مطففين آيات 21-1

چند وجه درباره اينكه در توصيف (مطففن ) به (الذين اذا كتالوا على الناسيستوفون ....) خريدن به وزن گفته نشده

احتمال برانگيخته شدن بعد از مرگ براى اجتناب از محرمات كافى است

توضيح مفردات و جملات آيات : (كلا ان كتاب الفجار لفى سجين ...)

اقوال مفسرين در بيان مراد از مفردات و جملات اين آيات

گناه زياد و مستمر، سر انجام انسان را به تكذيب روز جزا منتهى مى كند

اعمال زشت صفا و جلاى نفس را تيره كرده به آن نقش و صورتى مى دهند كه از درك حقمانع مى گردد

معناى (عليين ) كه فرمود كتاب ابرار در آن است و چندقول در اين باره

مراد از (مقربون ) و اينكه ايشان عليين را مى بينند

بحث روايتى

(رواياتى راجع به : (نزول سوره مطففن )، در عليين بودن كتاب ابرار و در سجينبودن كتاب فجار،

رواياتى راجع به فساد و (رين ) قلب بر اثر ارتكاب گناه )

آيات 36-22 سوره مطففين

جلالت قدر ابرار و نعمت هاى بهشتى ايشان

توجيه نحوى توالى دو حرف عطف در (و فى ذلك فليتنافس المتنافسون ...)

چشمهاى در بهشت بنام (تسنيم )

خنده مؤ منان به كفار در روز جزا در مقابل خنده آن مجرمان به مؤ منان در دنيا

بحث روايتى

( چند روايت حاكى از اينكه مراد از(الذين اجر موا) منافقين و از(الذين آمنو) اميرالمومنين( عليه السلام )

سوره انشقاق آيات 25-1

معناى اينكه در بيان چند تا از مقدمات قيامت فرمود آسمان منشق و زمين كشيده مى شود وفرمود(و ازنت لربها و حقت )

مفاد آيه : (يا ايها الانسان انك كادح الى ربك كد حافملاقيه ) و دلالت آن بر بحث وجزا

مقصود از اينكه فرمود اكتابش به دست راست داده شود شادمان به سوى(اهل ) خود باز مى گردد

رد پندار آن كس كه نامه اعمالش از پشت سر به او داده مى شود و در دنيا در(اهل ) خود مسرور بود و مى پنداشت ...

جوابى كه به اين سوال و اشكال داده شده كه مومنان گنهكار در زمره (من اوتىكتابه بيمينه ) هستند يا (من اوتى ...

تقسيم اهلمحشر به دو طائفه اصحاب يمين و اصحاب شمال تقسيمى كلى نيست

معناى آيه : (لتركبن طبقا عن طبق )

معناى جمله (والله اعلم بما يوعون )

بحث روايتى

(رواياتى درباره محاسبه اعمال در قيامت ،نزول آيه : (و اما من اوتى كتابه ....)، (لتركبن طبقا عن طبق ) و...)

سوره بروج آيات 22-1

اشاره به مضامين سوره مباركه بروج

مراد از ذات البروج بودن آسمان

مقصود از (شاهد) در (و شاهد و مشهود)رسول اللّه (صلى الله عليه و آله ) و مراد از (مشهود) ...

اقوال عديده مفسرين درباره مراد از (شاهد و مشهود)

اقوال از (اصحاب الاخدود) و معناى (قتل اصحاب الاءخدود)

آنچه آوردن اوصاف : عزيز، حميد، مالكيّت سموات وارض و شهيد بودن بر هر چيزبراى خداوند در آيه : (و ما نقموا منهم ...

تهديد شكنجه كنندگان مؤ منين و مؤ منات به عذاب جهنّم و عذاب حريق

توضيح تعليل شديد بودن بطش پروردگار به اينكه او مبدء و معيد است

اشاره به چند صفت از صفات خداوند در ارتباط با وعده و وعيد او بهاهل بهشت و دوزخ

بحث روايتى

رواياتى درباره مراد از(و شاهد و مشهود) داستان اصحاب اخدود، وصف لوح محفوظ،و...)

رواياتى در داستان اصحاب اخدود در ذيل(قتل اصحاب الاخدود)

رواياتى در وصف لوح محفوظ

سوره طارق آيات 17-1

معناى (طارق ) و (ثاقب )

مراد از اينكه فرمود: (هيچ نفسى نيست جز اينكه بر آن حافظى است )

شخصيت انسان به نفس و روح او است و لذا انسانى كه در قيامت اعاده مى شود عين همانانسان دنيوى است نه مثل او

استدلال بر قدرت خدا بر احياء اموات به خلقت انسان از آبى جهنده كه از بين (صلب) و (ترائب ) خارج مى شود

وجه تسميه قيامت به (يوم تببلى السّرائر)

وصف قرآن به اينكه (قول فصل ) است و(هزل نيست )

بحث روايتى

(رواياتى در ذيلبرخى آيات گذشته از جمله (يوم تبلى السّرائر) و (اءنهلقول فصل )

سوره اعلى آيات 19-1

مضمون كلمه سوره مباركه اعلى

توضيح معناى اينكه فرود: (سبّح اسم ربّك - نام پروردگارت را تنزيه كن)

اقوال مختلف در اين باره

مظاهر تدبير الهى : خلقت ، تسويه ، تقدير، هدايت ، و...

معناى (اقراء) در (سنقرئك فلا تنسى ) و مفاد استثناء (الّا ماشاء اللّه )

آسوده خاطر نموده پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله از چيست تلقى وحى الهى و حفظآن

معناى اينكه خطاب به پيامبر (صلى الله عليه و آله ) فرمود: (و نيسّرك لليسرى- تو را براى يسرى آسان مى كنيم )...

سودمند واقع شدن شرط اساسى تذكره و اشاره به گفتار مفسرين درباره شرطمذكور

معناى اينكه شقىّ دوزخى در آتش نه مى ميرد و نه زنده مى شود،

مراد از تزّكى در: (قد افلح من تزكّى )

بحث روايتى

(رواياتى در ذيلآيات : (سبّح اسم ربك الاعلى )، (سنقرئك فلاتنسى )، (قذ افلح من تزّكى ) ودرباره صحف اولى )

روايتى درباره عدد انبياء الهى و كتب و صحيفه هاى آنها

سوره غاشيه آيات 26-1

وجه تسميه قيامت به (غاشيه - فراگيرنده ) و معناى اينكه در قيامت وجوهىخاشعه اند و (عاملة و ناصبة )

وصف جنّت عاليه اى كه چهره هاى ناعمه در قيامت در آن جاى دارند

دعوت به نظر در مظهر تدبير الهى

توضيحى راجع به استثناء (الّا من تولّى و كغر) از (فذّكر انّما انت مذّكر)

بحث روايتى

(رواياتى در ذيل آيات (عاملة ناصبة ) (فذّكر انّما انت مذكر) و درباره حساباعمال )

سوره فجر آيات 30-1

مظامين سوره مباركه فجر

وجوه مختلف درباره مراد از (فجر)، (ليال عشر) و (شفع و وتر) كه بدآنهاسوگند ياد شده است

مراد از (ارم ذات العماد)

وجه توصيف فرعون به (ذى الاوتاد)

حكايت زبان حال نوع آدمى كه آزمايش خدا با اكرام و نعمت دادن را به حساب ممتاز بودنخود از ديگران مى گذارد

و آزمايش خدا با فقر و تنگدستى را اهانت و خوارى از ناحيه خدا مى پندارد

مراد از آمدن پروردگار در قيامت (و جاء ربّك و الملك ...)

متذكّر شدن و (يا ليتنى ) گفتن انسان در قيامت

(نفس مطمئنة ) نفسى است كه با ايمان به پروردگار و ياد او سكونت يافته ، بهمقام رضا رسيده است و...

بحث روايتى

(رواياتى درباره مراد از شفع و وتر، تسميه فرعون به ذى الاءوتاد، آورده شدنجهنم ، آمدن خدا، و...)

شفع حسن و حسين (ع ) و وتر اميرالمؤ منين عليه السلام است

حديثى از امام صادق (ع ) درباره خصوصيات قبض روح مؤ من درذيل (يا ايها النفس المطمئنه ...)

سوره بلد آيات 20-1

حقيقتى درباره خلقت انسان كه سوره مباركه بلد بيان مى كند صفحه

سه وحه در معناى آيه : (و انت حلّ بهذا البلد)

بيان اينكه سوگند (و والد و ما ولد) سوگند به ابراهيم واسمعيل (عليهما السّلام ) است

چند قول ديگر درباره مراد از (والد و ما ولد)

خلقت انسان در (كبد) و آميخته بودن حيات او با رنج و خستگى

حكايت منت گذارى كسى كه مقدارى از مال خود را انفاق نموده ، مى گويد:مال هنگفتى را تلف كردم

رد و انكار لازمه سخن كسى كه انفاق از مال بر او گران آمده گفت : (اهلكت مالالبدا)

معناى (عقبه ) و وجه تفسير آن به (فك رقبه ) و (اطعام در روز قحطى )

بحث روايتى

رواياتى درباره قسم به شهر مكه ، مراد از ( والد و ما ولد)

رواياتى در ذيل (هديناه النجدين ) و درباره اطعام مسكين و آزاد كردن برده

سوره شمس آيات 16-1

مضمون سوره شمس

چند وجه درباره مرجع ضمير در (والنّهار اذا جلّها)

وجه اينكه در آيه : (والسّماء و ما بنيها) از بانى آسمانى تعبير به (ما) شدهاست

معناى (فجور) و (تقوى ) و مراد از اينكه خداوند فجور و تقواى نفس را به اوالهام كرده

زكّيها و قد خاب من دسّيها)

طغيان قوم ثمود و پى كردن ناقه صالح (عليه السّلام )، نمونه اى از (و خاب مندسّيها)

بحث روايتى

(رواياتى درباره الهام فجور و تقوى ، اشقاى اولّين و اشقاى آخرين )

سوره ليل آيات 21-1

مراد از اينكه درباره مؤ من انفاق كننده متقّى فرمود: (فسنيسّره لليسرى )

درباره بخل ورزنده مكذّب فرمود: (فسينسّره للعسرى )

هدايت خلق از قضاهاى الهى است كه بر خود واجب كرده (انّ علينا للهدى ) و با هادىبودن انبياء (عليهم السّلام ) منافات ندارد

فرق بين هدايت به معناى ارائه طريق و هدايت به معناىايصال به هدف

بيان اينكه تكذيب كننده دعوت حقّ و روى گرداننده از آن (اشقى ) است ،

و اينكه مفاد آيه (لا يصليها الا الاءشقى ...) اينست كه فقط كافر اشقى خالد درجهنم است

متّقى ترين افراد كسى است كه در راه رضاى خدا ازمال حود انفاق مى كند

بحث روايتى

(رواياتى درباره نزول آيات : (فاءما من اعطى و اتّقى ...) در شاءن (ابودحداح) و روايتى درباره اينكه هدايت كننده خدا است )

كلام فخر رازى در شاءن نزول سوره ليل و نقد و برسى آن

سوره ضحى آيات 11-1

مقصود از اينكه خطاب به پيامبر (صلى الله عليه و آله ) فرمود خدا تو را (يتيم )و (ضالّ) يافت . چند وجه در اين باره

نقل اقوال مفسرين در مراد از ضلالت در آيه شريفه

تو يتيم بودى و درد يتيمى كشيده اى ، پس بر يتيم قهر مكن . تهيدست بوده اى و طعمفقر چشيده اى...

بحث روايتى

رواياتى درباره نزول آيه : (و لسوف يعطيك ربّك فترضى )، شفاعت ، و معناىآيه : (و امّا بنعمة ربّك فحدث )و...

سوره انشراح آيات 8-1

نادرستى سخن فخر رازى در ردّ اين قول كه سوره (والضحّى ) و (الم نشرح )يك سوره اند

مقصود از شرح صدر رسول الله (ص ) در (الم نشرح لك صدرك )

وجوه مختلف در باره مراد از (وضع وزر) از آن حضرت

توضيح مفاد آيه : (فانّ مع العسر يسرا) و ردّ سخنى از زمخشرى در اين باره

مفاد تكرار جمله : (انّ مع العسر يسسرا) و چند وجه درباره امر (فاذا فرغت فانصب...) به پيامبر (صلى الله عليه و آله )

بحث روايتى

(رواياتى متضمن تمثيلى حاكى از شكافته شدن سينه پيامبر (صلى الله عليه وآلهوسلم ) و تبديل و تبديل قلب او...

سوره تين آيات 8-1

مراد از (تين ) و (زيتون ) و وجه تسميه مكه به (البلد الامين )

منظور از خلقت انسان در احسن تقويم و اشاره به مقام رفيع او بر حسب طبع اوّلى واستعداد ذاتى

چند احتمال درباره مراد از (ردّ) انسان (جز مؤ منان صالحالعمل ) به (اسفل سافلين )

معناى آيه : فما يكذّبك بعد بالدين ...) و تقرير احتجاجى كه براى اثبات بعث وجزا متضمّن است

بحث روايتى

(چند روايت راجع به مراد از (تين ) ، (زيتون ) و (البلد الامين )

سوره علق آيات 19-1

معناى (قرائت ) و مفاد (اقراء باسم ربّك الّذى خلق ...)

معناى (قرائت ) و مفاد (اقراء باسم ربّك الّذى خلق ...)

مراد از امر به قرائت در (اقراء و ربّك الاكرام ) و مفاد توصيف خدا به (الّذى علّمبالقلم ) بعد از امر به قرائت

بى نياز دانستن خود، منشاء و علّت طغيان آدمى است

توضيحى راجع به تشريع نماز قبل از شب معراج وقبل از نزول قرآن كه از آيه : (اراءيت الذى عيدا اذا صلّى ) استفاده مى شود

تهديد آنكه مانع نمازگزاردن پيامبر (صلى الله عليه و آله ) مى شده

بحث روايتى

رواياتى در باره ماجراى نزول نخستين وحى بر پيامبر صلى الله عليه وآله وسلم :(اقرء باسمربك ...)

و بيان اشكالى كه در اين روايت ديده مى شود

شاءن نزول آيات : (اءراءيت الذّى ينهى ...)، سجده نزديكترين حالت عبد به ربّ،سوره عزائم

سوره قدر آيات 5-1

مفاد آيه : (انّا انزلنا فى ليلة القدر) اينست كه همه قرآن در شب قدرنازل شده است

وجه تسميه شب قدر، تقدير و احكام يك سال در شب قدر، يكى از شب هاى رمضان است وهر سال تكرار مى شود

مراد از بهتر بودن شب قدر از هزار شب ، و منظور ازتنزّل ملائكه و روح به اذن پروردگارشان (من كلّ امر)

بحث روايتى

روايتى دالّ بر اينكه سوره قدر براى تسليت بهرسول اللّه (صلى الله عليه و آله ) كه ...

رواياتى درباره بهتر بودن شب قدر از هزار ماه ، تقدير امور ونزول ملائكه و روح در آن شب

سوره بيّنه آيات 8-1

تفسير آيه : (لم يكن الّذين كفروا من اهل الكتاب ...) كه گفته شده ازمشكل ترين آيات قرآنى است

موارد استعمال واژه (كتاب ) و مراد از اينكه فرمود درصحف مطهّره اى كه پيامبر(صلى الله عليه و آله ) تلاوت مى كند ...

بيان اينكه كتب آسمانى براى عموم بشر آورده شده و آيه (و ما تفرق الذين اوتواالكتاب ...) حكايت حال مشركين نيز هست

بيان مفاد جمله (و ذلك دين القيمه )

بهترين مردم و بدترين مردم

بحث روايتى

(چند روايت درباره اينكه مراد از (خيرالبريّه - بهترين مردم ) اميرالمؤ منين (عليهالسلام ) و شيعيان اويند)

سوره زلزال آيات 8-1

مقصود از اينكه در قيامت زمين (اثقال ) خود را بيرون مى كند و (انسان ) مى گويدآن را چه شده است

معناى اينكه در روز قيامت زمين به وحى الهى از اخبار خود سخن مى گويد

معناى اينكه فرمود: (يومئذ يصدر الناس اشتاتا)

بيان عدم منافات بين آيه : (فمن يعمل مثقال ذرة ) با آياتى كه بر حبطاعمال...

بيان عدم منافات ...

بحث روايتى

سوره عاديات آيات 11-1

وجوهى كه درباره مراد از سوگندهاى : (والعاديات ضبحا...) گفته شده و بياناينكه اين قسم ها به سوارگان رزمنده است

دو خصلت بنى آدم : (كنود) بودن حبّ مال داشتن

بحث روايتى

(روايتى راجع به نزول سوره عاديات درباره نبرد اميرالمؤ منين (عليه السلام ) در جنگذات السلاسل ، و روايتى ديگر)

سوره قارعه آيات 11-1

وجه تسميه قيامت به (قارعه ) و تشبيه مردم پس از بر انگيخته شدن ، به تودهملخ

معناى اينكه درباره كسى كه اعمالش سبك است فرمود: (فامه هاويه )

بحث روايتى

معناى اينكه درباره كسى كه اعمالش سبك است فرمود: (فامّه هاويه )

سوره تكاثر 8-1

توضيح مفردات و مفاد آيات : (الهكيم التكاثر حتى زرتم المقابر...) كه متضمّنتوبيخ شديد مردم در جمع مال و نفرات است

تخطئه و تهديد متكاثران و معناى (لترونّ الجحيم ) و (ثم لترونهّا عين اليقين)

توضيحى درباره (نعمت ) و استفاده از آن در راه اطاعت و سؤال از آن در قيامت

بحث روايتى

چند روايت درباره شاءن نزول سوره تكاثر

رواياتى بيانگر اينكه مراد از نعيمى كه از آن سؤال مى شود محمد و آل او (عليه السلام )، يا ...

بيان رابطه بين نعمت بودن نعمت بودن نعمت ها و هدايت دينى صفحه

سوره عصر آيات 3-1

اقوال مختلف درباره مراد از (عصر) كه بدان قسم ياد فرموده است صفحه

شرحى در مورد مستثنى بودن مؤ منان صالحالعمل از زيانمندى جنس انسان صفحه

جمله (و عملوا الصّالحات ) بر عمل به همهاعمال صالح دلالت دارد واز آن استفاده مى شود كه ...

خصوصيت و اهميت تواصى به صبر كه بعد از عنوان كلى (و عملوا الصّالحات )اختصاص به ذكر يافتند صفحه

بحث روايتى

(چند روايت در ذيل آيات سوره عصر)

سوره همزه آيات 9-1

تهديد شديد به گردآورندگان مال و ذكر اوصاف آنان كه (همزه )اند و (لمزه) و مال خود را مايه جاودانى مى پندارند و... صفحه

رد پندار غلط انسانى كه خيال مى كند مال دنيا به او جلودانگى مى بخشد

معناى اينكه در وصف آتش جهنم فرمود: (التى تطلع على الافئده ) و معناى (فىعمد ممده ) صفحه

بحث روايتى

(رواياتى درباره شاءن نزول سوره همزه ، معناى (همزه ) و (لمزه ) و... مراد از(عمد ممده )

سوره فيل آيات 5-1

بيان مفردات و مفاد آيات سوره مباركه فيل صفحه

بحث روايتى

(داستان اصحاب فيل و هلاكشان ) صفحه

سوره قريش آيات 5-1

بررسى قول به وحدت سوره (فيل ) و (ايلاف ) و سوره (ضحى ) و (المنشرح ) صفحه

معناى سوره ايلاف در فرض وحدت با سورهفيل و در صورت استقلال

بحث روايتى

(روايتى درباره مفاد سوره ايلاف ) صفحه

سوره ماعون آيات 7-1

اوصاف تكذيب كنندگان دين : راندن يتيم ، عدم اهتمام به طعام مسكين ،سهل انگارى در نمازگزاران ، رياكارى و منع (ماعون )

بحث روايتى

(چند روايت درباره مفاد آيات گذشته از جمله :سهل انگارى درباره نماز و مراد از منع (ماعون )

سوره كوثر آيات 3-1

اقوال مختلف درباره مراد از (كوثر) و بيان شواهددال بر اينكه مراد از آن ذريّه پيامبر (صلى الله عليه و آله )...

مراد از امر صلوة و نحر بعد از منت گذاردن به اعطاء كوثر

بحث روايتى

رواياتى درباره اينكه مراد از (نحر) در (فصلّ لربّك و انحر) بلند كردن دستها در موقع اداء تكبير است

ذكور، كسى كه زخم زبان زد، و نزول سوره كوثر

سوره كافرون ، آيات 1 - 6

رواياتى راجع به زخم زبان در (يا ايّها الكافرون ...) به گروهى معهود و معيناز كفار بوده و (و لا انتم عابدون ما اعبد) ...

وجه تكرار مضمون سابق در (و لا انتم عابد ما عبدتم و لا انتم عابدون ما اعبد)صفحه

بيان اينكه آيه : (لكم دينكم ولى دين ) اخبار از اينست كه كافران مخاطب پيامبر(صلى الله عليه و آله ) به ...

بحث روايتى

سوره نصر، آيات 1- 3

بحث روايتى

(روايتى درباره شاءن نزول سوره كافرون و روايتى راجع به تكرار يك مضمون درسوره ) صفحه

بيان اينكه مراد از نصر و فتح در (اذا جاء نصر الله و الفتح ...) رسيدن آنپيشگويى شده فتح مكه است

وجه و مناسبت امر به حمد و استغفار پروردگار، بعد از ديدن نصر الهى

بحث روايتى

چند روايت مربوط به نزول سوره نصر

تفصيل داستان فتح مكه : پيمان شكنى مكيان ، حركت قواى اسلام ، وقايع بين راه ، واردشدن به شهر و...

رسول خدا صلى الله عليه و آله عزم خود را براى فتح مكه جزم مى كند

ديدار ابوسفيان با پيامبر صلى الله عليه و آله و اسلام آوردن او بهنقل از عباس

حركت لشكر اسلام بر سوى مكه و فتح مكه

خطبه پيامبر (صلى الله عليه و آله ) بعد از فتح مكه

سوره تبت آيات 5-1

معناى (تلت بدا ابى لهب و تبّ)

وجه اينكه در اين نفرين از ابولهب به كنيه ياد شده

توضيحى درباره اينكه نفرين به ابولهب و اينكه فرمود: (سيصلى نارا...) عدماختيار ابولهب در جهنمى شدن را افاده نمى كند

بحث روايتى

(چند روايت درباره بد رفتارى ابولهب و همسرش بارسول اللّه (صلى الله عليه و آله ) و نزول سوره تبّت )

سوره اخلاص آيات 4-1

فرق بين (احد) و (واحد) و معناى احد بودن خداى تعالى

معناى اينكه خدا صمد است اينست كه هر چيزى در ذات و آثار و صفات محتاج او است و اومنتهى المقاصد است

بيان اينكه نزائيدن ، زاده نشدن و كفو نداشتن خدا فرع بر صمد بودن و يگانگى اودر ذات و صفات و افعال است

بحث روايتى

سوره فلق ، آيات 1 - 5

معنى (فلق ) در (قل اعوذ برب الفلق ) و مفاد (و من شر ما خلق )

ذكر خصوص شر شبانگاه ، شر ساحران و شر حاسد بعد از ذكر (من شر ما خلق )از باب اهتمام به اين سه شرط است

بحث روايتى

چند روايت حاكى از نزول (معوذتين ) بعد از بيمار شدن پيامير (صلى الله عليه وآله ) بر اثر سحر يك يهودى

نظر ابن مسعود داثر بر اينكه (معوذتين ) جزء قرآن نيست ، رد اين نظر و بياناينكه تواتر قطعى بر اينكه اين دو سوره ...

چند روايت درباره مراد از (قلق ) و درباره آثار حسد

سوره ناس آيات 6-1

شرحى در مورد اينكه خداى تعالى از سه جهت (ربّ الناس )، (ملك النّاس )و(اله النّاس ) بودن ملجاء و معاذ است

مراد از (وسواس خنّاس ) و اينكه فرمود: (من الجنّة و النّاس )

بحث روايتى

(رواياتى درباره شاءن نزول ، مراد از (وسواس ) و وساوس و تسويلات آن )صفحه