خود فريبى منافقان
نيرنگ منافقان با خدا و مومنان خود فريبى است و سر آن اين است كه
عمل آدمى ، نيك باشد يا بد، همواره زنده است و از بين نمى رود و هر موجودى در نظام على
و معلولى جهان به مبدئى مرتبط است ، و مبدا و تكيه گاه
عمل انسانى چيزى جز جان عامل نيست . پس عمل هر كسى هرگز از
عامل خود جدا نيست : (ان احسنتم احسنتم لا نفسكم و ان اساتم فلها) (
642)
و
عامل ، متن عمل خود را مشاهده مى كند: (و ان سعيه سوف يرى ) (
643)
و جزاى او عين همين
عمل است ، نه اثرى كه بر آن مترتب شود، چنانكه تصرف غاصبانه در
مال يتيم عين آتش خوارى است : (ان الذين ياكلون
اموال اليتامى ظلما انما ياكلون فى بطونهم نارا). (
644)
بنابراين ، آسيبى كه از تبهكارى انسان گنهكار به ديگران مى رسد در حد بوى كنيف
بدبويى است كه شخصى در سراى خود احداث كرده و شامه رهگذر را مى آزارد و خيرى
كه از نيكوكارى انسان وارسته به غير او سرايت مى كند همانند بوى خوش گلهايى است
كه شخصى در گلستان خود مى پروراند و مشام رهگذران را مى نوازد وگرنه آسيب كنيف
متعفن و خير گلستان معطر در اصل براى صاحبان آن است ، نه ديگران .
بر اين اساس ، خدعه و نيرنگ منافقان جز خود آنان ، كسى را نمى آزارد و آسيبى كه از
خدعه آنان به ديگران مى رسد بيش از اثر بوى بد كنيف درون خانه ، براى رهگذر
بيرون نيست ، منافق ، با خدعه ، كنيف بدبويى در درون خود حفر مى كند و همواره از آن در
رنج است و آسيبى كه از او كنيف درون خود مى بيند هرگز با آنچه به مشام ديگران مى
رسد قابل سنجش نيست . از اين رو در آيه مورد بحث به لسان حصر مى فرمايد: آنان جز
خود را نمى فريبد و اين همان خدعه كيفرى خداى سبحان است : (ان المنافقين
يخادعون الله و هو خادعهم ). (
645)
پس منافق در واقع خود را مى فريبد، چنانكه مكر مكار فقط دامنگير خود اوست : (ولا يحيق
المكر السيى الا باهله ) (
646)
و خيانت خائنان فقط متوجه جان پليد خود آنان است : (و لا
تجادل عن الذين يختانون انفسهم ). (
647)
خود فريبى ناخودآگاه
سر اين كه در اين آيه كريمه خداى سبحان مى فرمايد: منافقان نمى دانند كه جز خود
كسى را نمى فريبند، اين است كه اين گونه معارف ، بسيار دقيق و باريك است و هر كس
توان و توفيق فهم آن را نمى يابد.
قرآن كريم در آياتى چند، ارتباط و پيوند عمل و
عامل را به خوبى تبيين مى كند و حاصل آن ، چنانكه گذشت ، اين است كه
عمل اختصاص وجودى به عامل خود دارد و هرگز از آن جدا نيست . پس اگر
عمل نيك باشد مايه كرامت انسان نيكوكار است و اگر
عمل بد باشد پايه عذاب انسان تبهكار است . بنابراين ، منافق آنگاه كه به فكر خدعه
ديگران و نفاق مى افتد، به نابودى حقيقت انسانى خود پرداخته است و از سوى ديگر،
مكر و خدعه او نسبت به مومنان بر اساس تجسد
اعمال ، عين خدعه كيفرى خداى سبحان نيست و به اوست : (و هو خادعهم )؛ (
648)
زيرا
خدعه از صفات فعل خداوند است و از مقام فعل او انتزاع مى شود، نه مقام ذات خدا، هنگامى
كه منافق به خدعه با مومنان مى پردازد، خداوند به عنوان كيفر، او را به
حال خود وا مى گذارد تا نسبت به مومنان خدعه كند و همين خدعه او نسبت به مومنان ، خدعه
كيفرى خداوند نسبت به منافق فريبكار خواهد بود.
حاصل اين كه ، خدعه منافقان نسبت به اهل ايمان ، هم عين خدعه آنان نسبت به خودشان است :
(و ما يخدعون الا انفسهم ) و هم عين خدعه كيفرى خداوند نسبت به آنان : (و هو خادعهم ) و اين
همان معرفت لطيفى است كه منافقان كوردل از فهم آن ناتوانند: (و ما يشعرون ).
لطايف و اشارات
1- پرده ستبر مكر، حجاب جان منافقان
مكر منافقان پرده ستبرى است كه از هر سو بر مجارى ادراكى آنان احاطه دارد و آنها را در
تاريكى فرو برده ، مانع بصيرتشان مى شود. از اين رو قرآن كريم از بازگشت مكر
مكار به خود او، به (يحيق ) كه به معناى يحيط كه به معناى
يحيط (احاطه مى كند) است ، تعبير مى كند و بدين حقيقت اشاره دارد كه آنان
با سوء اختيار خود در دام نيرنگها و سيئات عمل خود افتاده ، در دركات آن سقوط مى كنند.
در
مقابل ، حسنات مومنان همچون نردبانى است كه ايشان را بالا برده ، برجسته مى كند.
بر اساس ، همان طور كه قبلا بين شد، از هدايت مومنان با حرف على ياد مى شود: (اولئك
على هدى من ربهم ) (
649)
و از گمراهى تبهكاران با حرفى فى :
(ذهب الله بنوركم و تركهم فى ظلمات لا يبصرون )، (
650)
(والذين كذبوا باياتنا
صم وبكم فى الظلمات ) (
651)
2- خودگرايى و خود فروشى منافقان
قرآن كريم گاهى از خودگرايى تبهكاران سخن مى گويد: (وطائفه قد اهمتهم انفسهم )
(
652)
سر اين دوگانگى در تعبير آن است كه انسان موجودى تك بعدى نيست تا مانند
حيوان فقط با شهوت و غضب يا مانند فرشته تنها با تسبيح و تقديس حياتش تداوم
يابد، بلكه او هم داراى قواى طبيعى و حيوانى و هم داراى قواى روحانى و الهى است كه
از اولى به نفس (
653)
و از دومى به عقل تعبير مى شود و
همواره در درون او بين دو جناح عقل و نفس درگيرى است .
عقل و نفس ، دو مرتبه از مراتب حقيقت آدمى است . تبهكاران و منافقان كه خود
الهى خويش را فراموش كرده اند، تنها به فكر خود حيوانى خويش
هستند و محصول مشئوم آن ، درنده خويى آنان است . پس آنچه بر منافقان حاكم شهوت و
غضب است و عقل آدمى اسير هواى نفس آنهاست : و كم من
عقل اسير تحت هوى امير. (
654)
او خود الهى و حقيقت انسانيش را
زنده به گور كرده است و از اين رو هم پايه حيوان بلكه فروتر از آن است : (ان هم الا
كالانعام بل هم اضل سبيلا). (
655)
آنچه در جريان مكر و خدعه منافقان و بر اثر خدعه
آنها آسيب مى بيند خود الهى آنان است : (و ما يخدعون الا انفسهم ).
3- راه پيروزى در جنگ عقل و نفس
در جنگ عقل و نفس ، راه پيروزى عقل بر نفس فكر، ذكر و
شكر و راه پيروزى نفس بر عقل مكر، ذهول و
كفران نعمت است و شيوه تهاجم نفس بر
عقل اين است كه ابتدا وى را وسوسه مى كند: (ولقد خلقنا الانسان ونعلم ما توسوس به
نفس ) (
656)
و سپس باطل را آراسته ، در چشم انسان زيبا جلوه مى دهد:
(بل سولت لكم انفسكم امرا) (
657)
تا آن جا كه انسان فريفته نفس ، سيئات خود را
حسنات مى پندارد: (وهم يحسبون انهم يحسنون صنعا). (
658)
در جنگ درون كه راه فرار و سازش بسته است ، نتيجه
درگيرى و جهاد اكبر، يا پيروزى است يا اسارت يا شهادت ، و از اين رو نتيجه جهاد اكبر
در اولياى خدا پيروزى عقل است ؛ و در كافران ، منافقان و مومنان فاسق ، اسارت
عقل ، و در مومنان متوسط عادل ، شهادت عقل ، يعنى ، انسان مومن متوسط تا آخر عمر در
معركه جهاد اكبر بين زد و خورد به سر مى برد؛ نه اسير مى شود و نه امير و در همين
حال مى ميرد. چنين مرگى در جهاد اكبر كه نه اسير مى شود و نه امير و در هميمن
حال مى ميرد. چنين مرگى در جهاد اكبر كه نه به برخى از تعبيرهاى روايى كه مرگ مومن
در بستر را شهادت خواهد بود، و شايد برخى از تعبيرهاى روايى كه مرگ مومن در بستر
را شهادت مى داند ناظر به همين معنا باشد. منهال قصاب به امام صادق (عليه السلام )
عرض كرد: براى من دعا كنيد تا خداوند شهادت را روزى من كند. امام صادق (عليه السلام )
فرمود: ان المومنين شهيد، آنگاه آيه (والذين امنوا بالله و رسله اولئك
هم الصديقون والشهداء عند ربهم ) (
659)
را تلاوت فرمود. (
660)
غنيمت جنگ بيرونى و ظاهرى ، سلاح و مال است و غنيمت جنگ درونى و باطنى براى رزمنده
پيروز، اسارت شيطان و ابراز اغواى او، يعنى نفس اماره است و شيطان اسير
عقل ، ديگر توان اغوا ندارد.
4- خطر نيرنگ با مومنان
نيرنگ با مومنان به قدرى خطير است كه در اين آيه كريمه در كنار نيرنگ با خدا از آن
ياد شده است ؛ مانند سفارش به ارحام كه بر اثر اهميت و جايگاه والاى آن ،
در كنار سفارش به تقواى الهى ذكر شده است : (اتقواالله الذى تساءلون به والارحام ).
(
661)
5- نيرنگ منافقان با كافران
گرچه باطن نفاق كفر است و منافق باطنا كافر است ، ليكن بر اثر ضعف روحى و خود
باختگى و چند شخصيتى كاذب هنگام نيازمندى كافران به كمك ، منافق از مساعدت با
كافران دريغ مى ورزد، گرچه به آنها وعده كمك داده باشد: (الم تر الى الذين
نافقوا يقولون لاخونهم الذين كفروا من اهل الكتاب لئن اخرجتم لنخرجن معكم و لا نطيع
فيكم احدا ابدا و ان قوتلتم لننصركم والله يشهد انهم لكاذبون # لئن اخرجوا لا
يخرجون معهم ولئن قوتلوا لا نيصرونهم و لئن نصروهم ليولن الادبار ثم لا ينصرون )
(
662)
از اين دو آيه كاملا استفاده مى شود كه منافقان با برادران هم كيش خود،
يعنى كافران خداع و ختال دارند و از راستگويى با آنها نيز مضايقه مى كنند؛ زيرا
ويژگى تذبذب روح پليد، همين است .
بحث روايى
1- رابطه نفاق ، ريا و شرك
- عن الصادق (عليه السلام ): لا تراء بعملك من لا يحيى و لا يميت و لا يغنى عنك
شيئا. والرياء شجره لا تثمر الا الشرك الخفى واصلها النفاق
يقال للمرائى عند الميزان : خذ ثوابك ممن عملت له ممن اشركته معى فانظر من تدعو و من
ترجو و من تخاف ؟ و اعلم انك لا تقدر على اخفاء شى ء من باطنك عليه و تصير مخدوعا.
قال الله عزوجل : (يخادعون الله و الذين امنوا و ما يخدعون الا انفسهم و ما يشعرون
(
663)
اشاره : نفاق مصداقى از شرك است و تا اصل شرك در نهان كسى پديد نيايد، فتنه نفاق
از او سر نمى زند، چنانكه عمل منافقانه زمينه شدت شرك را فراهم مى كند. از اين رو
گفته مى شود: ريا كه اصل آن نفاق است درختى است كه جز شرك ميوه ديگرى ندارد و
چون باطن منافق ، ظاهر مى شود و از طرف ديگر، از غير خدا كارى ساخته نيست ، از اين رو
منافق رياكار فريب خود را خورده ، ليكن به آن آگاه نبوده است .
2- ريا شرك است
- ان رسول الله (صلى الله عليه وآله ) سئل : فيما النجاه غدا؟
قال : انما النجاه فى ان لاتخادعوا الله فيخدعكم فانه من يخادع الله يخدعه و
يخلع منه الايمان و نفسه يخدع لو يشعر.
فقيل له : و كيف يخادع الله ؟ قال : يعمل بما امر الله به ثم يريد به غيره فاتقوا
الله واجتنبواالرياء فانه شرك بالله (
664)
اشاره : براى ريا و نفاق و همچنين براى كفر، شرك و الحاد
علل و اسبابى است كه به مناسبت ، در تفسير آيات متنوع بازگو مى شود. يكى از
علل مستور نفاق و مانند آن اين است كه انسان
غافل يا جاهل ، نمى داند خداوند از همه اعمال جوانح و جوارح آدمى آگاه است و تدبير همه
امور آفرينش بدون واسطه يا با واسطه به مشيئت و قدرت اوست : (... ولكن ظننتم ان
الله لا يعلم كثيرا مما تعملون ). (
665)
از اين رو چنين انسان
غافل يا جاهلى به غير خداوند تكيه مى كند. اگر خداوند از برخى امور آگاه نباشد، قهرا
به اداره و تدبير آن نيز نمى پردازد.
اما سر ناآگاهى منافق رياكار از بازگشت خدعه او به خودش آن است كه خدعه و مكر او
معلوم و مشهود خداست . از اين قبل از اين كه مكر او به چيزى يا كسى اصابت كند، خداوند
مى تواند هما را به زيان وى تمام كند.
آيه شريفه (وقد مكروا مكرهم و عندالله مكرهم و ان كان مكرهم
لتزول منه الجبال ) (
666)
مى تواند برخى از مطالب ياد شده را بيان كند. همان
طور كه جهل به علم مطلق خداوند و ذهول از حضور احاطى وى به باطن و ظاهر، زمينه نفاق
، ريا و مانند آن را فراهم مى كند، غفلت از قدرت مطلق الهى و
جهل به نامحدود بودن اقتدار وى وسيله استكبار را مهيا مى سازد: (فاما عاد فاستكبروا
فى الارض بغير الحق وقالوا من اشد منا قوه او لم يروا ان الله الذى خلقهم هو اشد منهم
قوه و كانوا باياتنا يجحدون ) (
667)
در حقيقت منشا هر گناه ، سلطه هوا بر
عقل است كه يا سبب جهل انسان به علم مطلق خداوند است يا وسيله غفلت او از قدرت نامحدود
الهى . گاهى نيز علم و قدرت مطلق خداوند معلوم انسان است ، ليكن سلطه هوس بر
عقل نمى گذارد چنين علمى اثر كند و مانع گناه گردد.
فى قلوبهم مرض فزادهم الله مرضا ولهم عذاب اليم بما كانوا يكذبون
گزيده تفسير
سنت الهى بر اين نيست كه در ابتدا دل آدمى را بيمار كند يا بر بيمارى او بيفزايد،
بلكه با دستور ايمان و تقوا از بيماردلى پيشگيرى ، يا آن را درمان مى كند، ليكن
بيماردلانى كه به سوء اختيار خود از درمانهاى الهى بهره اى نمى برند، خداوند بر
بيماريشان مى افزايد.
سر اسناد افزايش بيمارى به خداوند آن است كه همه امور عالم به تدبير الهى است و
ازدياد بيمارى دل نيز با واسطه با خدا اسناد داده مى شود وگرنه از جانب خداى سلام جز
سلامت افاضه نمى شود.
عذاب دردناكى كه دامنگير منافقان مى شود بر اثر نفاق و كذب اعتقادى آنان است ؛ همان
كذب اعتقادى كه منشا سيره سيئه عملى آنان شده است .
تفسير
اليم : الم به معناى درد شديد است و اليم به معناى دردناك (ما ثبت له
الوجع ) است ، نه دردآور (ما صدر منه الوجع ). پس تفسير اليم به
مولم روا نيست ، مگر آن كه نظير طهور به معناى مطهر باشد، و راز اتصاف عذاب
به اليم ، شدت مبالغه است .
مراد از وصف عذاب يا رجز يا يوم به اليم در
قرآن كريم ، شدت اينهاست و در اين گونه موارد اليم ، از
مولم در دلالت بر شدت رساتر است . (
668)
عنوان عذاب اليم اگر مطلق باشد و در مقابل عنوان ديگر قرار نگيرد،
شامل انواع دردها و ناگواريهاست . بنابراين ، همه دردها و آسيبهايى كه در آيه : (ان
لدنيا انكالا وجحيما و طعاما ذاغصه و عذابا اليما) (
669)
در برابر عذاب اليم قرار
گرفته ، در آيه مورد بحث در عنوان عذاب اليم مندرج است ، زيرا در آيه
محل بحث ، عنوان مزبور بدون مقابل ذكر شده است .
خداى سبحان همراه با تبيين اوصاف منافقان ، درون مستورشان را افشا مى كند و احكام
مناسبى را نيز براى اوصاف آنها بيان مى كند؛ مثلا، آن جا كه سخن از تظاهرشان به
ايمان است مى فرمايد: آنها اصلا از مومنان مطرح شده ، مى فرمايد: ايشان خود را مى
فريبد و در اين آيه كريمه نيز كه سخن از بيماردلى آنان است در
مقابل مى فرمايد: خداوند نيز (به عنوان كيفر) بر بيماريشان مى افزايد.
منافقان بيمار دل
انسانها از نظر قرآن كريم سه دسته اند: 1- مومنان
عادل كه زنده اند و قلبى سليم و سالم دارند. 2- مومنان ضعيف الايمان و تبهكار كه زنده
اند، ولى بيماردلند. 3- كافران و منافقان كه مرده اند يا بيمارى حاد و مزمن دارند. در اين
آيه كريمه سخن از بيماردلى منافقان است ؛ منافقان افزون بر آن كه بر دلهايشان مهر
نهاده شده و حقايق را درك نمى كنند: (ذلك بانهم امنو ثم كفروا فطبع على قلوبهم فهم لا
يفقهون )، (
670)
هم در حكم مرده اند و هم در حكم بيمار؛ چون قلبشان به مثابه مرده است
، از آن هيچ بهره اى نمى برند و چون دلهايشان به طور حاد بيمار است ، درد و عفونت آن
گريبانگيرشان است ؛ زيرا مرده محض ، عذاب دنيا را احساس نمى كند.
منافقان در مرگ و بيمارى دل با كافران ، سرنوشت يكسانى دارند: (ان الله جمع
المنافقين و الكافرين فى جهنم جميعا) (
671)
سر آن كه دلهايشان در عين مرده بودن
، بيمار است ، مضاعف بودن بيمارى آنهاست ، كه بخشى بر اثر تبهكاريهاى قبلى پديد
آمده ، و بعضى به عنوان كيفر، بر آن افزوده شده است . از اين رو چنين قلب محتضرى در
حكم مرده است .
سنت الهى در كيفر بيماردلان
برخى از مفسران ، جمله (فزادهم الله مرضا) را انشاء دانسته اند، نه اخبار و آن را نفرين
الهى پنداشته اند تا افزون بر گذشته ،
شامل حال و آينده نيز باشد و آن را در رديف نفرينهايى مانند: (قاتلهم الله انى يوفكون
) (
672)
و (ثم انصرافوا صرف الله قلوبهم ) (
673)
دانسته اند، ليكن
فاء در فزادهم با چنين تركيبى ناسازگار است و جمله
مزبور، خبرى است نه انشايى و تعبير به فعل ماضى (زاد) بيانگر آن نيست كه خداوند
تنها در گذشته بر بيمارى منافقان افزوده است و در آينده بر آن نمى افزايد، بلكه
چون منافقان در آينده نيز همانند گذشته عمل خواهند كرد، بيمارى آنان رو به فزونى
خواهد رفت و تا هنگام مرگ و لقاى جلال و قهر الهى ادامه خواه يافت : (فاعقبهم نفاقا
فى قلوبهم الى يوم يلقونه بما اخلفوا الله ما وعدوه و بما كانوا يكذبون )
(
674)
عقوبت تلخ عده اى ابتلاى آنها به نفاق مستمر است . استشهاد به آيه (ثم
انصرفوا صرف الله قلوبهم ) نيز ناتمام است ؛ زيرا در آن جا هم
احتمال مى رود اخبار باشد، نه انشاء و نفرين .
به هر تقدير، سنت الهى بر اين نيست كه در ابتدا
دل انسانى را بيمار كند و يا بر بيمارى كسى بيفزايد، بكله در آغاز، براى پيشگيرى از
بيماردلى اشخاص ، دستور ايمان و تقوا و پرهيز از دين فروشى مى دهد: (وامنوا بما
انزلت مصدقا لما معكم ولا تكونوا اول كافر به ولا تشتروا باياتى ثمنا قليلا و اياى
فاتقون ) (
675)
همان گونه كه با دستور عفاف و طهارت به همسران
رسول خدا (صلى الله عليه وآله ) زمينه سوء استفاده و گناه را از بيماردلان مى ستاند:
(يا نساء النبى لستن كاحد من النساء ان اتقيتن فلا تخضعن
بالقول فيطمع الذى فى قلبه مرض ) (
676)
و اگر كسى با سوء اختيار، خود
را مريض كرد، چون امراض قلبى پنهان است و انسان از آن
غافل ، خداى سبحان در مرحله بعد او را نسبت به
اصل بيمارى وى آگاه مى كند و به تبيين نشانه بيمارى او مى پردازد؛ چنانكه در
مسائل اخلاقى ، طمع در نامحرم را نشانه بيماردلى انسان مى داند و در
مسائل سياسى و اجتماعى نيز گرايش به كافران در زمان جنگ را ناشى از بيمارى قلبى
مى داند: (فترى الذين فى قلوبهمك مرض سارعون فيهم يقولون نخشى ان تصيبنا
دائره ...) (
677)
در سومين مرحله ، اگر بيمارى در قلب آنان جاى گرفت ، خداى سبحان راه درمان و
بازگشت به سلامت را به آنان معرفى مى كند: (استغفروا ربكم ثم توبه اليه ان ربى
رحيم ودود.) (
678)
و اگر به نسخه شفا بخش قرآن اعتنا نكردند، آنان را به افشاى
اسرارشان تهديد مى كند تا كسى كه از آشكار شدن برخى بيماريهاى تن وحشتى ندارد
اما از آشكار شدن بيمارى درونى خويش ، مانند نفاق ، رنج مى برد، به خود آيد و از آن
دست بردارد. (ام حسب الذين فى قلوبهم مرض ان لن يخرج الله اضغانهم # ولو نشاء
لاريناكهم فلعرفتهم بسيماهم ولتعرفنهم فى لحن
القول والله يعلم اعمالكم ) (
679)
و اگر چنين هشدارى موثر نيفتاد، آنان را تهديد
به تبعيد يا قتل مى كند: (لئن لم ينته المنافقون والذين فى قلوبهم مرض
والمرجفون فى المدينه لنغرينك بهم ثم لا يجاورونك فيها الا قليلا)(
680)
آنگاه
اگر به راه نيامدند آنان به حال خود وامى گذارد و چون كارشان از درمان گذشته به
آنان مى گويد: هر چه خواستيد بكنيد: (اعملوا ماشئتم ). (
681)
از اين رو منافق ، پيوسته بر بيمارى قلبى و تبهكاريش افزوده مى شود نه تنها از
كتاب شفابخش الهى بهره اى نمى برد، بلكه هر چه آيات بيشترى
نازل شود، بيماردلى او فزونتر مى شود، همان گونه كه غذاى سالم و ميوه پرآب و
شيرين براى افراد تندرست مايه رشد و شادابى و براى مبتلايان به بيماريهاى
گوارشى عامل درد و رنجورى است ، به طورى كه اگر ميوه شيرينى نباشد، درد او ظهور
نمى كند، ولى اگر ميوه شاداب مصرف كند، چون توان هضمش را ندارد و دستگاه گوارش
او ناسالم است ، دردمند و رنجورتر خواهد شد. مشابه اين مطلب در آيه
(قال رب انى دعوت قومى ليلا و نهارا # فلم يزدهم دعائى الا فرارا) آمده است ؛ با
اين كه دعوت و هدايت حضرت نوح (عليه السلام ) هرگز
عامل فرار يا ازدياد فرار آنان نبوده است .
راز اسناد افزايش مرض به خدا
خداى سبحان ، هم افزودن ايمان و هدايت مومنان را به خود اسناد مى دهد: (انهم فتيه امنوا
بربهم وزدناهم هدى )، (
682)
(والذين اهتدوا زادهم هدى ) (
683)
و هم افزودن بر
بيماردلى منافقان را. سر اين كه ازدياد مرض به خدا نسبت داده مى شود اين است كه همه
امور عالم تحت تدبير خداوند سبحان است ، برخى امور، مانند هدايت ، هم بى واسطه و هم
باواسطه قابل اسناد به اوست و برخى ، مانند
اضلال و ازدياد بيمارى دل ، چون لدى الله و نزد خدا جايى ندارد، حتما با
واسطه به خدا اسناد داده مى شود، يعنى ، به دست ماموران
اضلال الهى (شيطان و جنود او) صورت مى گيرد، زيرا از جانب خداى سلام : (الملك
القدوس السلام ) (
684)
جز سلامت چيزى افاضه نمى شود و او جز به دارالسلام ،
كه نمونه كامل آن بهشت است ، به جايى دعوت نمى كند: (والله يدعوا الى دارالسلام )،
(
685)
ولى همان دعوت به سلامت ، در ظرف قلب آلوده و بيمار منافقان به بيمارى
تبديل مى گردد؛ چنانكه نزول آيات قرآنى كه مايه افزايش ايمان مومنان بود براى
منافقان جز فزونى رجس ره آوردى نداشت : (و اذا ماانزلت سوره فمنهم من
يقول ايكم زادته هذه ايمانا فاما الذين امنوا فزادتهم ايمانا و هم يستبشرون # و اما الذين
فى قلوبهم مرض فزادتهم رجسا الى رجسهم و ماتوا هم كافرون ) (
686)
مومنان راستين پيش از نزول آيات قرآن مى گفتند: چرا تكليف جديدى نمى آيد تا ما آن را
به كار ببنديم و ثواب ببريم و چون آيات جهاد و دفاع فرود مى آمد، مومنان راستين از
آن بهره الهى مى بردند، ليكن بيماردلان از شركت در جهاد سرباز مى زدند و همانند
انسانهاى محتضر به پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) مى نگريستند:
(ويقول الذين امنوا لولا نزلت سوره فاذا انزلت سوره محكمه وذكر فيها
القتال رايت الذين فى قلوبهم مرض ينظرون اليك نظر المغشى عليه من الموت )
(
687)
لطايف و اشارات
1- كذب اعتقادى و عذاب دردناك منافقان
عذاب اليم و دردناكى كه دامنگير منافقان است ، بر اثر دروغگويى و نفاق آنهاست .
گرچه دروغ از گناهان كبيره است ، ولى بدان پايه نيست كه از كفر بدتر باشد؛ زيرا
كفر منشا همه معاصى است و از اين كه منافقان بر اثر كذب به عذاب اليم
دچار مى شوند، دانسته مى شود كه مراد از دروغ در اين گونه موارد، كذب زبانى و عادى
نيست ، بلكه مراد از آن نفاق و كذب اعتقادى است كه سوره منافقون بيان
شده است : (اذا جاءك المنافقون قالوا نشهد انك
لرسول الله و الله يعلم انك لرسوله والله يشهد ان المنافقين لكاذبون ) (
688)
پس عذاب اليم منافقان بر اثر كذب اعتقادى آنها و كذب اعتقادى ، منشا سيره سيئه عملى
آنان است .
2- استقرار بيمارى در دل منافقان
برخى برآنند كه عنوان (فى قلوبهم مرض )، براى تفهيم عروض و استقرار مرض در
دل منافقان موثر و مفيدتر از عنوان قلوبهم مرضى ، است ؛ (
689)
زيرا
تعبير دوم مفيد استقرار نيست .
واذا قيل لهم لا تفسدوا فى الارض قالوا انما نحن مصلحون # الا انهم هم المفسدون و
لكنلا يشعرون
گزيده تفسير
منافقان بر اثر فريبكارى نفس ، بر اين پندار باطلند كه واقعا مصلحند و از اين رو
كذب آنان در اين مورد خبرى است نه مخبرى بر خلاف اظهار
ايمان آنان كه هم كذب خبرى است و هم كذب مخبرى .
خداى سبحان از دروغ منافقان پرده برداشته با تاكيد آنان را مفسد مى
خواند. سر جهل منافقان به افساد خويش آن است كه
عقل نظرى آنان در دست و هم خيال و عقل عملى آنان در چنگ شهوات و غصب اسير است .
تفسير
قيل : مجهول آوردن فعل
قيل براى افاده عموم است و گوينده يا دعوت كننده خاصى مراد نيست ؛ دعوت
منافقان به ترك فساد، هم با تلاوت و تفسير آيات قرآن صورت مى گيرد، هم با
سخنان معصومين (عليه السلام ) و هم با نهى از منكر مومنان ، ليكن آنان در برابر همه اين
دعوتها و هدايتها يك سخن دارند كه : ما فقط اهل اصلاحيم ، نه افساد.
لا تفسدوا نم افساد در مقابل اصلاح و به معناى ايجاد
خلل در نظم و اعتدال شى ء است و در قرآن كريم در موارد فراوانى در برابر اصلاح به
كار رفته است ، مانند: (الذين يفسدون فى الارض و لا يصلحون )، (
690)
(ان الله لا
يصلح عمل المفسدين )، (
691)
(لا تفسدوا فى الارض بعد اصلاحها) (
692)
و (والله
يعلم المفسد من المصلح ). (
693)
آيه محل بحث نيز از همين موارد است و به معناى جامع
افساد زمين و زمينه است ؛ چنانكه اصلاح نيز كه
مقابل آن است به معناى جامع است .
تبليغ سوء توطئه عليه نظام اسلامى ، القاى شبهه در صحت دعوى وحى و نبوت و
صحيح بودن دعوت به مبدا و معاد و مانند آن ، از مصاديق بارز افساد در زمين و زمينه
زندگى اجتماعى است . به هر تقدير، هر صلاح و زمين و هم صلاح و فساد زمينه به
وسيله انسانهاى ساكن در زمين و فراهم كننده هاى زمينه است و هرگز بدون
عامل انسانى جريان صلاح و فساد مطرح نيست . از اين رو خداوند انسانها را به صلاح و
اصلاح دعوت مى كند.
الا: حرف تنبيه و براى آگاه ساختن مخاطب بر تحقيق خبرى مهم است كه پس از آن مى آيد.
الا مركب از همزه استفهام و لاى نفى است ، همان گونه كه در آيه شريفه
(اليس ذلك بقادر على ان يحيى الموتى ، (
694)
حرف استفهام با
فعل نفى تركيب شده است ، تركيب استفهام و نفى در الا مفيد حصر نيز هست .
منافقان در برابر دعوت به ايمان ، به دروغ اظهار ايمان مى كنند: (و من الناس من
يقول امنا بالله و باليوم الاخر و ما هم بمومنين ) (
695)
و در برابر نهى از منكر و
فساد، ادعاى اصلاح مى كنند و بدين گونه بيمارى نفاق آنها همانند كفر كافران مانع
پذيرش هدايت قرآنى است و از اين رو يازدهم و سيزدهم اين سوره كه پاسخ منافقان را در
برابر امر به معروف (امر به ايمان ) و نهى از منكر (نهى از فساد) بيان مى كند، نشانه
راز حصر هدايت قرآن در متقين است ، بينشى راه نفوذ هدايت قرآن را بر آنان مى بندد.
كذب خبرى و مخبرى منافقان
منافقان با گفتن لفظ انما مدعيند كه نه تنها
اهل فساد نيستند، بلكه جز آنان كسى مصلح جامعه نيست و اين ادعاى اصلاحگرى از سوى
منافقان كذب خبرى ، است ، نه مخبرى ؛ زيرا آنان خود را
مصلح مى دانستند و براى تاكيد بر اين مطلب سوگند نيز ياد مى كردند: (وليحلفن
ان اردنا الا الحسنين )، (
696)
(ثم جاوك يحلفون بالله ان اردنا الا احسانا)
(
697)
آنان بر اثر تسويل و فريبكارى نفس ، بر اين پندار
باطل بودند كه واقعا مصلحند و اين پندار خود را كه جز
جهل مركب چيزى نبود، حق مى دانستند. پس كذبشان در اين گونه موارد، تنها
خبرى است ، نه مخبرى .
اما آن جا كه منافقان ادعاى ايمان مى كنند گزارش آنها، هم كذب خبرى است و هم كذب مخبرى
و در مورد شهادت بر رسالت پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) سخن آنان تنها كذب
مخبرى است : (اذا جاءك المنافقون قالوا نشهد انك
لرسول الله والله يعلم انك لرسوله والله يشهد ان المنافقين لكاذبون ) (
698)
زيرا اين سخن كه حضرت محمد بن عبدالله (صلى الله عليه وآله ) پيامبر است ، صدق و
حق است ، گرچه گوينده اش به آن معتقد نباشد. پس گزارش آنها صدق خبرى و كذب
مخبرى است .
البته اگر گزارش آنها به طور صحيح بررسى شود گذشته از كذب مخبرى ، كذب
خبرى را نيز به همراه دارد، زيرا عصاره گزارش آنها عبارت از ادعاى شهادت به رسالت
پيامبر (صلى الله عليه وآله ) بود، نه اصل رسالت او و چون شهادت آنان محقق نبود،
پس گزارش از آن ، كذب خبرى بوده است ، چنانكه آنها آگاه به چنين كذب خبرى بوده اند
و از اين رو كذب مخبرى هم داشتند.
خداى سبحان در قرآن كريم در برابر منافقان كه ادعاى اصلاح دارند اسرارشان را افشا
و از درون تيره آنان پرده بر مى دارد. از جمله اين كه در دومين آيه مورد بحث ، با تاكيد،
آنان را مفسد مى خواند و در جاى ديگر از فساد در زمين و قطع رحم آنان سخن مى گويد:
فهل عسيتم ان توليتم ان تفسدوا فى الارض وتقطعوا ارحاكم ) (
699)
و يا آنان را تباه
كننده حرث و نسل معرفى مى كند: (واذا تولى سعى فى الارض ليفسد فيها ويهلك
الحرث والنسل ) (
700)
بلكه مى گويد: آنان از دين خدا براى تفرقه بين مسلمان و
ترويج كفر استفاده مى كنند و مسجد را سنگر مبارزه با خدا مى سازند: (والذين اتخذوا
مسجدا ضرارا وكفرا و تفريفا بين المومنين وارصادا لمن حارب الله ورسوله من
قبل ) و با همه اينها، چنانكه در آيه محل بحث آمده ، مدعى اصلاحند و بر اين مدعا
سوگند نيز ياد مى كنند: (وليحلفن ان اردنا الا الحسنى ) (
701)
ولى نمى دانند كه
كارشان جز افساد نيست : (ولكن لايشعرون ).
اين نادانى منافقان بر اثر اسارت عقل نظرى آنان به دست وهم و
خيال ، و عقل عملى آنان به دست شهوت و غضبشان است .
لطايف و اشارات
1- حرمان منافقان از عقل نظرى و عملى سليم
عقل نظرى سالم براى فهم درست معارف و عقل عملى سالم براى اجراى صحيح يافته هاى
علمى ، دو ركن استوار و اساسى ايمان است و منافقان از هر دو محرومند؛ آنان بر اثر
تسويل و تزيين نفس ، حق را از باطل و اصلاح واقعى را از افساد حقيقى تشخيص نمى
دهند، بلكه باطل را حق و حق را باطل و صلاح را فساد و فساد را صلاح مى پندارند؛ نظير
فرعون كه خود بزرگترين عامل فساد بود: (فاكثروا فيها الفساد) (
702)
ولى خود را
هادى و مرشد مى پنداشت : (و ما اهديكم الا سبيل الرشاد). (
703)
علت آن بود كه
عمل زشت فرعون براى او مزين شده بود و وى آن را زيبا مى پنداشت : (كذلك زين
لفرعون سوء عمله ). (
704)
منافقان بر اثر حرمان از
عقل عملى سليم به جاى امر به معروف و نهى از منكر،
اهل امر به منكر و نهى از معروف بودند: (المنافقون والمنافقات بعضهم منت بعض يامرون
بالمنكر و ينهون عن المعروف و يقضبون ايديهم ). (
705)
2- حالات منافقان
منافقان داراى سه حالتند: حالت اول ، بررسيهاى كاذب نفسانى خويش ، حالت دوم ،
برخورد با مومنان ؛ حالت سوم ، برخورد با كافران . در حالت
اول ، خود را مصلح و فرزانه مى پندارند، نه مفسد و سفيه . آيات يازدهم تا سيزدهم
ناظر به چنين حالتى است . در حالت دوم ، برخورد متظاهرانه و خائنانه با مومنان دارند
كه صدر آيه چهاردهم ناظر به آن است و در حالت سوم ، برخورد باطنى با كافران
دارند كه ذيل آيه چهاردهم ناظر به آن است . البته در اين برخورد با كافران هم بدون
نيرنگ نيستند، چنانكه از آيات سوره حشر (
706)
استنباط مى شود.
واذا قيل لهم ءامنوا كما ءامن الناس قالوا انومن كما ءامن السفهاء الا انهم السفهاء و لكن لا
يعلمون .
گزيده تفسير
خداى سبحان براى تحليل از مهاجران و انصار، به منافقان مى گويد: همانند مردم مسلمان
ايمان آوريد، ليكن منافقان كه بر اثر بينش مادى ، وحى را افسانه و ايمان به غيب را
باورى سفيهانه مى پنداشتند، خود را روشنفكر و مسلمانان را بى خرد مى دانستند. خداوند
نيز با تاكيد مى فرمايد: آنان خود سفيهند، گرچه نمى دانند. بى خبرى منافقان از سفاهت
خويش ، بر اثر اسارت عقل آنان است .
تفسير
السفهاء: سفه و سفاهت به معناى
اختلال است و سفيه كسى است كه عقل او مختل باشد و بر اثر ضعف راى و سستى معرفت ،
نفع و ضرر خود را نشناسد و چون تفسير نفع و ضرر در مكاتب مختلف ، متفاوت است ،
تفسير سفاهت و رشد نيز به تبع آن مختلف خواهد بود. از اين رو دنياگرايان كه نفع و
صلاح آدمى را در بهره مندى بى مرز از لذات ناپايدار دنيا مى دانند مجاهدان راه حق ،
آخرت طلبان و خداخواهان را سفيه مى پندارند، چنانكه از ديدگاه توحيد ناب ،
دنياگرايان رميده از آيين توحيد، سفيهند: (و من يرغب عن مله ابراهيم الا من سفه نفسه ).
(
707)
خداى سبحان گاهى به پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) دستور مى دهد تا به روش
هدايتى پيامبران پيشين اقتدا كند: (اولئك الذين هدى الله فبهديهم اقتده ) (
708)
و
گاهى به مسلمانان به ويژه به خواص آنها مى فرمايد: به پيامبر اكرم (صلى الله
عليه وآله ) تاسى كنيد و آن حضرت را اسوه و الگوى خود قرار دهيد: (لقد كان لكم
فى رسول الله اسوه حسنه ) (
709)
و به توده مسلمانان دستور اقتداى به حضرت
ابراهيم و صحابه او مى دهد: (قد كانت لكم اسوه حسنه فى ابراهيم والذين معه ... لقد
كان لكم فيهم اسوه حسنه لمن كان يرجوا الله و...) (
710)
و در آيه مورد بحث نيز
به منافقان مى فرمايد: (امنوا كما امن الناس )؛ گرچه ايمان شما از باب تاسى به
ايمان توده مردم نيست ، ولى همانند توده مسلمانان ايمان بياورند و مرز خود را از صف آنان
جدا نكنيد، بلكه طبق ادعاى مردمى بودن خود عمل كنيد و همانند ديگران فكر كنيد.
مراد از ناس در آيه محل
بحث ، مهاجران و انصار است . مهاجران كسانى بودند كه براى رضاى خدا و يارى دين او
خانه و زندگى و اموال خود را در مكه ، رها كردند و صادقانه ، به يرى دين خدا
شتافتند: (للفقراء المهاجرين الذين اخرجوا من ديارهم و اموالهم يبتغون فضلا من الله و
رضوانا و ينصرون الله و رسوله اولئك هم الصادقون ) (
711)
و انصار كسانى
بودند كه در مدينه مهاجران مجاهد مكى را با آغوش باز و دوستانه پذيرفتند و
ايثارگرانه آنان را بر خود مقدم داشتند: (والذين تبوو الدار والايمان من قبلهم يحبون من
هاجر اليهم و لا يجدون فى صدورهم حاجه مما اوتو ويؤ ثرون على انفسهم ولو كان بهم
خصاصه ) (
712)
و خداى سبحان براى
تجليل از مهاجران و انصار، به منافقان مى گويد: در ايمان به خدا و پيامبر (صلى الله
عليه وآله )، همتاى اينان مومن شويد.
سفاهت منافقان
سر امتناع منافقان از ايمان به خدا و پيامبر (صلى الله عليه وآله ) آن است كه معيار
شناخت آنان در جهان بينى ، حس و ماده است و از اين رو ايمان به غيب و امور نامحسوس را
باورى سفيهانه مى دانند و همانند كافران ، وحى را افسانه مى پندارند: (و اذا
قيل لهم ماذا انزل ربكم قالوا اساطير الاولين )، (
713)
چنانكه گروهى به حضرت هود
نيز نسيت سفاهت مى دادند: (انا لنريك فى سفاهه ). (
714)
منافقان بر اساس شناخت حسى و جهان بينى مادى ، مهاجران و انصار را كه مومن به مبدا و
معاد و رسالت پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) بودند بى خرد مى دانستند و كارهاى
آنان را سفيهانه تلقى مى كردند و در مقابل آنان ، خود را روشنفكر قلمداد مى كردند و به
خيال باطل خود، حاضر نبودند نقد دنيا را به نسيه آخرت بفروشند.
خداى سبحان در پاسخ منافقان كوردل مى فرمايد: آنان خود سفيهند گرچه خويش را
روشنفكر و مصلح جامعه مى پندارند؛ زيرا نه تنها حق را از
باطل و صلاح را از فساد باز نمى شناسند، بلكه
باطل را حق و فساد را صلاح مى پندارند و منشا سفاهتشان روى گردانى از آيين حق است :
(و من يرغب عن مله ابراهيم الا من سفه نفسه ). (
715)
اما اين كه منافقان نمى دانند كه تنها آنها بى خرد و سفيهند بدان جهت است كه عقلشان ،
كه مركز ادراك و آگاهى است ، اسير وهم و خيال ، و شهوت و غضب آنها امير شده است !پس
آن كس كه بايد بفهمد و سخن بگويد اسير است و آن كس كه نمى فهمد و نبايد سخن
بگويد، امير است .
اگر عقل اسير شد وهم و خيال و شهوت و غضب امير، آن امير كاذب ، خود را
عقل مى پندارند و عقل را سفيه مى شمارد.
لطايف و اشارات
1- تسارت عقل نظرى و عملى منافقان
منافقان ، همان طور كه قبلا اشاره شد، هم فاقد
عقل نظرى سالمند و هم از عقل سليم بى بهره اند.
عقل نظرى آنان بر اثر اسارت در چنگ وهم و
خيال ، در همه استدلالها گرفتار مغالطه شده ، حق را
باطل و باطل را حق مى پندارند، معروف را منكر و منكر را معروف مى انگارد و
عقل عملى آنان بر اثر اسارت در دست غضب ، به جاى امر به معروف و نهى از منكر، امر
به معروف و نهى از منكر مى كند: (المنافقون والمنافقات بعضهم من بعض يامرون
بالمنكر و ينهون عن المعروف و يقبضون ايديهم ) (
716)
و از اين رو، آن جا كه سخن
از عقل عملى است از ايشان نفى شعور و آنجا كه سخن از
عقل نظرى است از آنان نفى علم مى شود؛ تعبير (ولكن لايشعرون ) در
ذيل آيه قبل ، ناظر به اسارت عقل عملى منافقان است ؛ زيرا در آن آيه سخن از صلاح و
فساد در زمين و امور اجتماعى است كه مصالح و مفاسد آن تقريبا محسوس است و تعبير
(ولكن لا يعلمون ) در آيه مورد بحث ، ناظر به اسارت
عقل نظرى آنان است ، زيرا در اين آيه سخن از ايمان مبتنى بر معرفت است و معرفت ره آورد
عقل نظرى است .
تذكر: گرچه در عقل عملى دو اصطلاح است : يكى آن كه
عقل عملى ، نيروى فهمنده اى است كه حكمت عملى را ادراك مى كند و ديگر آن كه
عقل عملى اصلا از سنخ ادراك نيست ، بلكه فقط از سنخ
عمل است ، ليكن غالبا در اين مباحث ، اصطلاح دوم آن مطرح است ، نه اصطلاح
اول .
2- شاخصه عقل عملى سليم
عقل عملى سليم آن است كه ره آوردش عبادت خداى سبحان و راهيابى به بهشت باشد:
العقل ... ما عبد به الرحمن و اكتسب به الجنان . (
717)
پس نيرويى كه
انسان را به عبادت خداوند هدايت نكند و به بهشت رهنمون نباشد، سفاهت محض است و از اين
رو آيه شريفه (و من يرغب عن مله ابراهيم الا من سفه نفسه ) (
718)
بيانگر عكس نقيض
حديث شريف العقل ما عبد به الرحمن ... است . و درا ين جهت بين منكر نبوت
عالم و نبوت خاص فرقى نيست و آنچه در آيه
(سيقول السفهاء من الناس ما وليهم عن قبلتم التى كانوا عليها) (
719)
آمده ، نمونه تطبيق عنوان سفيه بر برخى اهل كتاب است كه منكر نبوت خاص
رسول اكرم (صلى الله عليه وآله ) بوده اند.
3- منطق مشترك كافران و منافقان
كافران درباره اصل وحى و نبوت عام مى گفتند: مكتب وحى اگر سودمند بود، مومنان در
پذيرش آن بر ما سبقت نمى گرفتند: (و قال الذين كفروا للذين امنوا لو كان خيرا ما
سبقونا اليه ) (
720)
اين سخن گرچه در قرآن به كافران اسناد داده شده ، ولى
منطق مشترك كافران و منافقان است . آنان بر اثر
جهل مركب ، خود را اهل حق و روشنفكر مى پنداشتند و از صاحبان چنين تفكر باطلى جز اسناد
سفاهت به مومنان چيز ديگرى برنمى آيد، و شاهد آن همين نسبت سفاهت به مومنان است كه از
زبان منافقان نقل شد.
و اذا لقوا الذين ءامنوا قالوا ءامنا و اذا خلوا الى شيطينهم قالوا انا معكم انما نحن
مستهزءون .
الله يستهزى بهم و يمدهم فى طغينهم يعمهون .
گزيده تفسير
در اين دو آيه ، با تعبيرهاى گوناگون ، تمايل درونى منافقان به كفر افشا شده است و
چون شيطان به معناى موجود مكار و گريزان از حق است ، به آنان شيطان اطلاق شده است .
منافقان نزد مومنان ابراز ايمان مى كردند و چون با دوستان خود خلوت مى كردند، مى
گفتند: ما با شماييم و مومنان را استهزا مى كنيم .
خداوند نيز مى گويد خدا آنان را استهزا مى كند و در طغيان خود رهايشان مى كند تا
سرگردان باشند. اين دو استهزا متفاوت است ؛ زير استهزاى منافقان اعتبارى و فاقد هر
گونه اثر واقعى است ، اما استهزاى خداوند تكوينى است (آنان را سبك مغز و سبك قلب
مى كند.)
گرچه نگه داشتن منافقان در تباهى ، كار ماموران قهر الهى (شيطان و تبهكاران ) و از
باب اضلال كيفرى است ، ولى چون همه امور عالم به دست خداست ، خداوند اين كار را به
خود اسناد مى دهد.
تفسير
شياطينهم : هر موجود مكار، شرور و گريزان از حق شيطان است و از اين رو بر ابليس ،
شيطان شده است .
مستهزون : تحقير و اهانت به ديگران ، خواه با گفتار باشد يا
عمل ، استهزا است و چون استهزا كننده با انجام دادن كارى كه دلالت بر خفت و سبكسرى
ديگرى مى كند در پى تحقير اوست و حقير شدن او را مى طلبد اين معنا در قالب باب
استفعال بيان مى شود.
يعمهون : عمه به معناى حيرت شديد است و رتبه آن پس از شك ، تردد و
تحير است . عمه حيرتى است كه چشم
دل آدمى را از هر راى و نگاه صحيحى كور مى كند. پس عمه كورى چشم جان
است در برابر عمى كه هم بر كورى چشم تن اطلاق مى شود و هم بر
كورى چشم جان .
منافقان در صدر اسلام دو دسته بودند، گروهى از همان آغاز كافر بودند ولى تظاهر
به ايمان مى كردند: (يقولون بافواههم ما ليس فى قلوبهم ) (
721)
و عده اى در ابتدا
صادقانه ايمان آوردند اما وقتى اسلام را با منافع و اغراض دنيوى خود ناسازگار
يافتند قلبا كافر شدند، ولى ايمان ظاهرى خود را حفظ كردند و در سايه آن به مبارزه
با دين پرداختند. (اتخذوا ايمانهم جنه فصدوا عن
سبيل الله انهم ساء ما كانوا يعلمون # ذلك بانهم امنوا ثم كفروا...)(
722)
خداى سبحان كه به سر و علن همه انسانها آگاه است : (او لا يعلمون ان الله يعلم ما
يسرون و ما يعلنون )، (
723)
در اين دو آيه مورد بحث با چهار تعبير،
تمايل باطنى منافقان را به كفر افشا مى كند:
1- از اجتماع منافقان با مومنان با تعبير (اذالقوا) ياد مى كند تا نشانه ى نكته باشد كه
اصرارى بر ملاقات با مومنان ندارند و اگر روزى ناخواسته با آنها برخورد كردند،
به دروغ اظهار ايمان مى كنند، ولى از ملاقات آنها با كافران با تعبير (اذا خلوا) ياد مى
كند. منافقان با رغبت ، به سوى خانه هاى امن كفار رفته ، در مجالس خصوصى با آنان
خلوت مى كردند. اين دوگانگى تعبير (برخورد، خلوت ) نشانه
تمايل ايشان به كفر است ، به طورى كه خلوت آنها را كفر و جلوت آنها را ايمان مى
سازد.
2- منافقان در برخورد با مومنان با جمله فعليه كه مفيد حدوث است اظهار ايمان مى كنند:
(امنا)، ولى در خلوت با كافران با جمله اسميه كه مفيد تاكيد و ثبوت است و با حرف
تاكيد ان ابراز يگانگى با آنها مى كنند: (انا معكم ).
3- از تقابل ميان منافقان ، مومنان و شياطين برمى آيد كه مراد از شياطين كافران هستند و
از اضافه شياطين به ضمير هم كه به منافقان برمى گردد: (شياطينهم )
دانسته مى شود كه منافقان و كافران از يك سنخند.
4- خودشان به نحو حصر تصريح مى كنند كه در برخوردمان با مومنان تنها كار ما
استهزاى آنان است : (انما نحن مستهزون ). البته منافقان ، روز امتحان
تمايل خود را به كافران علنى مى كنند: (هم للكفر يومئذ اقرب منهم للايمان ). (
724)
اطلاق حقيقى شيطان بر كافران و منافقان
اطلاق شيطان بر منافقان و كافران ، به نحو حقيقت است ، نه از سر مجاز و مسامحه ؛
زيرا شيطان ، چنانكه گذشت ، به هر موجود مكار، متمرد و گريزان از حق گفته مى شود.
كافران و منافقان كه از هدايت رهبران الهى مى رمند و در
مقابل حق گفته مى شود. كافران و منافقان كه از هدايت رهبران الهى مى رمند و در
مقابل حق خضوع نمى كنند و از راههاى مرموز و با وسوسه ،
ميل به باطل را در دلهاى ديگران تزريق مى كنند: (من شر الوسواس الخناس # الذى
يوسوس فى صدور الناس # من الجنه والناس ) (
725)
و آنان كه با مكر و نيرنگ
روحيه ايمانى ديگران را تضعيف مى كنند، از مصاديق شيطانند: (انما ذلكم الشيطان
يخوف اولياء). (
726)
البته شيطنت براى افراد بشر در آغاز به صورت
حال است و ثباتى ندارد و سپس به ملكه
تبديل مى شود و از آن پس ، فصل مقوم هويت انسان مى گردد و انسان خداع ،
محتال ، مكار، حقيقتا شيطان مى شود.
مراتب استهزاى منافقان
استهزا و تمسخر ديگران گرچه در همه موارد ناروا و حرام است : (لا يسخر قوم من قوم
عسى ان يكونوا خيرا منهم و لا نساء من نساء عسى ان يكن خيرا منهن ) (
727)
اما مراتب
قبح آن نسبت به موارد استهزا مى كردند، گاهى اولياى الهى و گاهى امام و پيامبر (عليه
السلام ) را گاهى نيز آيات الهى را مسخره مى كردند. استهزاى مومنان گرچه فسق است ،
اما استهزاى خدا و رسول و آيات الهى همتاى كفر است :
(قل ابالله و اياته و رسوله كنتم تستهزون # لا تعتذروا قد كفرتم بعد ايمانكم )
(
728)
البته معلوم است كه استهزاى مومنان اگر به خاطر وصف ايمان آنان باشد همان كفر است
، زيرا عصاره چنين استهزاى علمى و عمدى همان استهزاى وحى و رسالت است ، نه اشخاص
معين .
هدف منافقان از ابراز ايمان در نزد مومنان ، تنها استهزاى مومنان بود: (انما نحن مستهزون
) و از كار هيچ غرض عقلايى براى خود يا ديگران نداشتند: (ولئن سالتهم ليقولن انما
كنا نخوص و نلعب ). (
729)
فرق استهزاى منافقان با استهزاى الهى
خداى سبحان در پاسخ منافقان مى فرمايد: خدا آنان را استهزا و در طغيان خود رهايشان مى
كند تا سرگردان باشند. اگر مومنان از سوى منافقان به سفاهت و سبك مغزى متهم مى
شوند و مورد تمسخر و استهزاى آنان قرار مى گيرد خداى سبحان نيز منافقان را استهزا
مى كند. با اين تفاوت كه استهزاى منافقان نسبت به مومنان هيچ اثر واقعى و نقش
تكوينى ندارد، بلكه اعتبارى محض است . افزون بر آن كه در برخى موارد خداى سبحان
دفع و رفع شر مستهزئان را خود عهده دار شده است : (ان كفيناك المستهزئين )، (
730)
اما
استهزاى خداى سبحان نسبت به منافقان ، تكوينى و واقعى است ؛ بدين معنا كه خداوند
آنان را سبك مغز و سبك قلب مى كند: (افئدتهم هواء) (
731)
و در قيامت كه ظرف ظهور
حقايق است و ميزان در آن روز، حقيقت است : (والوزن يومئذ الحق )، (
732)
آنها و اعمالشان
به قدرى بى وزن و سبكند كه ديگر ترازويى براى سنجش آنان برپا نمى شود: (فلا
نقيم لهم يوم القيمه وزنا). (
733)
ظهور اضلال كيفرى به دست ماموران قهر
خداى سبحان منافقان را مدت مديدى در فتنه و آشوبى كه در درون خويش بر پاكرده
اند، رها مى كند و آنان را به حال خود وا مى گذارد تا كوركورانه راه خود را ادامه دهند.
خداوند رها ساختن منافقان در طغيان و تبهكارى را به خود اسناد مى دهد و سر اين اسناد آن
است كه اين كار گرچه به دست شياطين و تبهكاران انجام مى گيرد: (واخوانهم يمدونهم
فى الغى )، (
734)
ولى چون تدبير همه امور عالم به دست خداوند است كارى كه به
وسيله ماموران قهر الهى و با اذن تكوينى خداى سبحان انجام گيرد نيز منسوب به اوست
وگرنه اسناد اين گونه امور به خداوند بى واسطه نيست ؛ زيرا از جانب خداى رحمان و
هادى كه غضب او مسبوق به رحمت است ، بى واسطه غضب و ضلالت صادر نمى شود.
ماموران قهر الهى نه تنها اضلال كيفرى تبهكاران را بر عهده دارند و به تعبير قرآن
كريم آنان را تحريك مى كنند و مى گزند: (انا ارسلنا الشيطان على الكافرين توزهم
ازا)، (
735)
بلكه با اذن خداى سبحان ولايت و سرپرستى آنان را نيز بر عهده مى
گيرند: (انا جعلنا الشياطين اولياء للذين لايومنون ). (
736)
لطايف و اشارات
1- انسان ، نوع متوسط است ، نه نوع اخير
شيطان يا انسى است يا جنى و كافران و منافقان كه در آيه
محل بحث از آنها به شياطين تعبير شده است از شياطين انسى هستند. خناسى كه با وسوسه
، در دلهاى مردم نفوذ مى كند و افكار خود را مرموزانه در نهاد انسانها تزريق كرده و آنها
را مى فريبد، حقيقتا شيطان است و فرق او با شيطان اصلى (ابليس ) اين است كه او از جن
بود: (كان من الجن ) (
737)
گرچه دست پروردگانش ، هم از جنند و هم از اين رو مى
توان گفت : منافقان با شياطين خود خلوت مى كردند. پس كافران و منافقان فريبكار نه
تنها شبيه شيطان بلكه خود شيطانند.
حقيقت آدمى همان جان و نفس اوست و صورت و اندام و سخن گفتن معهود يا روى دو پا راه
رفتن ، هر يك از اينها عرضى از اعراض انسان است و در حقيقت انسان نقش ندارد.
خداى سبحان نفس انسان را با سرمايه شناخت فجور و تقوا آفريد:
(فالهمها فجورها و تقواها) (
738)
و او را به هر دو نجد و طريق خير و
شر آشنا كرد: (وهديناه النجدين )، (
739)
(انا هديناه
السبيل اما شاكرا و اما كفورا). (
740)
اگر انسان راه دين را كه راه انبيا و اولياى الهى
است پيمود، به مرز فرشتگان رسيده ، با آنان محشور مى شود، ولى اگر به بيراهه
رفت ، گاهى سر از بهيميت و شهوترانى در مى آورد و به حقيقت بهميمه مى شود و گاهى
سر از سبعيت و درندگى درمى آورد و حقيقتا انسانى درنده مى شود و گاهى نيز سر از مكر
و شيطنت در مى آورد و واقعا انسان شيطانى مى شود.
راز اين تحولها آن است كه اگر همه كوشش انسان اين بود كه قواى خود را در خدمت
عقل بگمارد و دست و پاى وهم و خيال و نيز شهوت و غضب خود را با نيروى
عقل عقال كند و عقل را زمامدار وهم و
خيال و نيز شهوت و غضب خود را با نيروى عقل عقال كند و
عقل را زمامدار وهم و خيال و نيز شهوت و غضب كند، او انسانى است فرشته صفت و اگر
زمام امور ادراكى خود را به دست وهم و خيال ، و امور تحريكى خويش را به دست شهوت و
غضب سپرد و خواسته هاى نفس اماره را در بعد شهوت تامين كرد، گرچه در آغاز انسانى
مشتهى است ولى در پايان راه حيوانى شهوى خواهد شد؛ يعنى ، نفس او به منزله ماده
براى صورتهاى متنوع است و صفت بعدى به منزله صورت جديد وى محسوب شده ، با
جان او عجين مى شود.
انسانى كه همه امور خود را به زمامدارى غضب سپرد نيز در ابتدا انسانى عصبانى است
ولى سرانجام درنده خويى صورت جان او خواهد شد و او در درون خود،
گرگى خون آشام است و در قيامت كه روز ظهور حق است به صورت حيوانى درنده محشور
مى شود، گرچه در دنيا به ظاهر همانند ساير انسانهاست .
حال اگر همه تلاش و كوشش انسان در مسير نيرنگ بازى و فريبكارى مصرف شد شيطنت
در آغاز براى او حال است اما سرانجام صورت جان او خواهد شد و او حقيقتا شيطان مى شود،
يعنى ، فصل اخير او شيطنت است .
قرآن كريم در جريان يكى از جنگهاى از منافق با تعبير شيطان ياد كرده است : (ذلكم
الشيطان يخوف اولياءه ). (
741)
پس انسان گرچه در مباحث منطقى به
عنوان نوع اخير يا نوع الانواع مطرح است ، ولى از ديدگاه
قرآن كريم انسان نوع متوسط است : نه نوع اخير و بعد از آن براى وى چهار نوع مطرح
است : فرشته منشى ، درنده خويى ، شهوت و شيطنت و آنچه امام باقر (عليه السلام )
به ابوبصير در موسم حج نشان داد و او بسيارى از حج گزاران را كه از ولايت
اهل بيت (عليه السلام ) متمرد بودند به صورت حيوانات مشاهده كرد، ارائه همين باطن
بود، يعنى ، وقتى ابوبصير گفت : ما اكثر الحجيح واعظم الضجيج !، امام
باقر (عليه السلام ) فرمودند: بل ما اكثر الضجيج
واقل الحجيج . (
742)
2- ره آورد سير آدمى در مسير درجات يا دركات
انسان در نظام هستى ، يا در مسير درجات و ولايت الهى حركت مى كند يا در
مسير دركات و ولايت شيطانى و هبوط به سوى
اسفل السافلين . اگر انسان در مسير ولايت الهى قرار گرفت به جايى مى رسد كه
ابتدا محب و سپس محبوب خداى سبحان مى شود و آنگاه خداى سبحان ، زبان ، چشم و گوش
او مى شود و چنين انسان ملكوتى به وسيله خدا مى شود و چنين انسان ملكوتى به وسيله
خدا مى شنود، مى بيند، مى گويد و...: و انه ليتقرب الى بالنافله حتى احبه
فاذا احببته كنت سمعه الذى يسمع به وبصره الذى يبصر به ولسانه الذى ينطق به
ويده التى يبطش بها... (
743)
و از اين برتر مقامى است كه انسان ، عين
الله و يد الله شود، همان گونه كه اميرالمومنين (عليه السلام )
مى فرمايد: انا عين الله و انا جنب الله و انا يدالله (
744)
تفصيل بحث درباره قرب نوافل و قرب فرايض كه در حديث معروف به قرب
نوافل مطرح است ، به محل مناسب خود موكول مى شود.
كسى كه در مسير دركات شيطانى حركت كند، ادله عقلى و نقلى نشانه آن است كه در اين
مسير ابتدا به جايى مى رسد كه شيطان در دل او آشيانه مى كند و سپس شيطان با زبان
او سخن مى گويد و با چشم او مى بيند، يعنى ، چنين شخصى ابراز ادراك و تحريك
شيطان مى گردد و... تا آن جا كه سخن انسان جز گناه و نگاهش جز معصيت نباشد:
اتخذوا الشيطان لامرهم ملاكا واتخذهم له اشراكا فباض و فرخ فى صدورهم ودب
ودرج فى حجورهم فنظر باعينهم و نطق بالسنتهم (
745)
3- كافران و منافقان در گرداب تباهى و سركشى
خداى سبحان در اضلال كيفرى خود توفيق فهم معارف صحيح را از منافقان مى گيرد.
آنگاه در تاريكى ضلالت سرگردان مى شوند و در چاهى كه به دست خود كنده اند،
سقوط مى كنند.
قرآن كريم همان گونه كه درباره كافران سخن از غرق شدن در گرداب خطاها دارد:
(احاطت به خطيئه )، (
746)
درباره منافقان نيز سخن از غوطه ور شدن در گرداب طغيان
و كوردلى دارد: (فى طغيانهم يعمهون ). در جنگ
عقل و وهم اگر عقل به اسارت وهم درآمد و هم ميدان دار صحنه ادراكى نفس مى شود و
مجارى ادراك صحيح را مى بندد و چنين انسانى هرگز به انديشه صحيح راه نخواهد يافت
. انديشه هاى باطل صفحه نفس او را پرمى كند و انسان در طغيان اين انديشه هاى واهى با
كوردلى حركت مى كند.
4- كيفرهاى منافقان سركش
در آيات مورد بحث ، خداى سبحان به بخشى از كيفرهاى منافقان اشاره مى كند كه
استهزاى تكوينى خداوند نسبت به آنان ، يكى از آن كيفرهاست ، (خداوند آنان را بر اثر
اعمال ناروايشان به استهزاى كيفرى ، سبك مغز و سفيه مى كند) و ديگرى آن كه ايشان را
در سركشى و كورباطنى خودشان رها مى سازد.
بخش ديگرى از كيفر منافقان آن است كه آنان همان گونه كه در دنيا با شياطين قرينن و
با آنان خلوت مى كنند، در آخرت نيز با آنان محشور مى شوند همه با هم در جهنم سقوط
مى كنند: (فو ربك لنحشرنهم والشياطين ثم لنحضرنهم
حول جهنم جثيا) (
747)
بحث روايى
معناى استهزاى الهى
- عن حسن بن على بن فضال عن ابيه ، قال : سئلت الرضا (عليه السلام )...
فقال : ان الله تعالى لا يسخر و لا يستهزى و لا يمكر و لا يخادع ولكنه تعالى
بجازيهم جزاء السخريه و جزاء المكر والخديعه ، تعالى عما
يقول الظالمون علوا كبيرا (
748)
اشاره : اوصاف مزبور، صفات فعلى خداوند است ، نه صفات ذاتى او؛ اوصاف فعلى از
مقام فعل خداوند انتزاع مى شود، نه از مقام ذات او.
كارهاى خداوند درباره تبهكاران كفر پيشه و منافق به عنوان كيفر است : نه آن كه ابتداء
چنين امورى را درباره برخى انسانها روا دارد. آنگاه از كار خداوند كه نسبت به كافران و
منافقان عنوان كيفر دارد، عناوين ياد شده انتزاع مى شود.
2- چگونگى تسخير دل به دست شيطان
-عن اميرالمومنين (عليه السلام ): اتخذوا الشيطان لامرهم ملاكا، واتخذهم له اشراكا
فباض وفرخ فى صدورهم ، ودب ودرج فى حجورهم ، فنظر باعينهم ، و نطق بالسنتهم
، فركب بهم الزلل ، وزين لهم الخطل ، فعل من قد شر كه الشيطان فى سلطانه و نطق
بالباطل على لسانه (
749)
اشاره : اميرمومنان (عليه السلام ) درباره منافقان ، كافران و تبهكاران كه پيروان
شيطانند، مى فرمايد: اينان شطان را ملاك و معيار ارزش علوم و
اعمال خود قرار دادند. شيطان نيز ايشان را شريك انديشه و كار خود قرار داده ، در راه
اغفال ديگر بندگان خدا، از آنها به صورت بند و دام بهره مى برد. سپس او در دلشان
تختمگذارى كرده ، تخمها را تا برآمدن جوجه ها پرورش مى دهد و آنگاه جوجه هاى او از
سينه انسانها فرود آمدن در دامنشان حركت مى كنند. پس شيطان با چشم اينان مى نگرد و
با زبانشان سخن مى گويد و با دستياريشان مرتكب لغزشها مى شود و كردارهاى
ناپسند را در نگاهشان زيبا جلوه مى دهد. اعمالشان گواهى مى دهد كه با همكارى شيطان
انجام شده است . كارهاى چنين انسانهاى به دام افتاده هماهنگ با كار كسى است كه شيطان در
نفوذ و قدرت او شريك شده و با زبان او باطل مى گويد.
پرندگان در ساختن آشيانه امن ، نخست مواد و مصالح ساختمانى آن را فراهم مى آورند و
اگر محل آشيانه امن ، نخست مواد و مصالح ساختمانى آن را فراهم مى آورند و اگر
محل آشيانه را امن يافتند و محدوده آن را مزاحم خالى ديدند، با طمانينه ، ابتدا آشيانه مى
سازند و سپس در آن تخمگذارى كرده ، از تخمهاى خويش مراقبت مى كنند تا جوجه هايشان
از تخم درآيند و حركت كنند. شيطان نيز قلب منافق تبهكار و كافر را براى ساختن
آشيانه خود جاى آرامى مى يابد، برخلاف قلوب پرواپيشگان كه با نزديك شدن شيطان
به حريم دلشان برق آسا بيدار شده ، او را از محدوده كبريايى قلب خويش مى رانند:
(ان الذين اتقوا اذا مسهم طائف من الشيطان تذكروا فاذاهم مبصرون ) (
750)
شيطان همانند پرنده اى كه براى ساختن آشيانه جاى امن مى خواهد، اگر آدمى را در
برابر وسوسه اش حساس نيافت ، مصالح ساختمانى آشيانه خود را كه همان مكر و حيله و
مانند آن است به آن جا منتقل مى كند و پس از آشيانه سازى و تخم گذارى به پرورش
جوجه هاى خود مى پردازد و آنان را از دل انسان وسوسه زده به اندامهايش سرازير مى
كند و آنگاه نگاه و سخن و ساير كارهاى او را تسخير مى كند. بنابراين ، نگاه به نامحرم
همان جوجه شيطان است كه پر درآورده و از دل او فرود آمده ، به چشم وى قدم نهاده است و
تهمت و دروغ ، جوجه شيطانى است كه از راه دل به زبان تبهكار او سرازير شده است و
آنگاه كه همه سرزمين دل چنين انسان مخدوعى به دست شيطان زمام انسان كافر يا منافق را
به دست گرفته مرتكب هر لغزشى مى شود.
با اين بيان معناى اجمالى آيه (واستفزز من استطعت منهم بصوتك واجلب عليهم بخيلك و
رجلك وشاركهم فى الاموال والاولاد و عدهم و ما يعدهم الشيطان الا غرورا) (
751)
روشن خواهد شد، زيرا تصويرى از شركت شيطان در
مال و فرزند كه دو عامل مهم براى به دام كشيدن دنيازدگان است ارائه شده است ، و
هرگز اين گونه از امور بر مجاز لغوى يا عقلى
حمل نمى شود، زيرا هم الفاظ مزبور معانى حقيقى خود را دارد و هم اسناد آن معانى حقيقى
به كافر يا منافق ، حقيقى است ، نه مجازى .
اولئك الذين اشتروا الضلله بالهدى فما رجحت تجرتهم و ما كانوا مهتدين .
گزيده تفسير
از منظر قرآن ، عرصه حيات دنيوى انسان ، ميدان تجارت رابح با خدا يا
تبادل باير با شيطان است . سرمايه اين تجارت نيز، هدايت درونى (فطرت ) و
بيرونى (وحى )، نيروهاى ادراكى و تحريكى و عمر آدمى است . اگر اين سرمايه در راه
تحصيل عقايد حق و اعمال صالح صرف شود تجارت سودآور و اگر در غير آن صرف
شود تبادل زيانبار است . در اين تجارت گرچه اركان شش گانه (فروشنده ، خريدار،
كالا، بها، سند و شاهد) وجود دارد، ليكن بر خلاف تجارتهاى رايج بشرى ، فروشنده ،
عين كالا و خريدار عين بهاست ؛ زيرا فروشنده حقيقت هستى خود را مى دهد و خريدار نيز
لقاى خود را نصيب فروشنده مى كند. منافقان در بازار دنيا سرمايه هدايت را فروخته ،
ضلالت مى ستاند و چون سرمايه را باخته اند راهى براى
تحصيل سود يا سرمايه جديد ندارند. كسى كه با سوء اختيار خود سرمايه هستى خويش
را بفروشد، ديگر هدايت پذير نيست .
تفسير
در آغاز اين سوره مباركه ، قرآن كريم به عنوان كتاب هدايت پرهيزكاران معرفى شد:
(ذلك الكتاب لاريب فيه هدى للمتقين ) و اوصاف
اهل تقوا كه در حقيقت شرايط بهره مندى از قرآن است ، تبيين شد و پايان بخش آن ، جمله
(اولئك على هدى من ربهم اولئك هم المفلحون ) (
752)
بود.
پارسايان كه از پايگاه معرفتى و هدايتى الهى برخوردارند، زمينه بهره ورى از قرآن
را دارند و از آن بهره مى برند، ولى منافقان كه سرمايه فطرت و هدايت خويش را
فروختند و راه ضلالت در پيش گرفتند، از آن رو كه فاقد آن پايگاه فكرى و هدايتى
هستند، از قرآن كريم بهره اى نمى برند و در آيه
محل بحث درباره آنان مى فرمايد: (اولئك الذين اشتروا الضلاله بالهدى فما ربحت
تجارتهم و ما كانوا مهتدين )
عرصه حيات انسان ، ميدان تجارت است .
قرآن كريم دنيا را مركز تجارت مى داند و هدايت فطرى ، قدرت فهم ، نيروى كار و عمر
آدمى را سرمايه اى اين تجارت مى شمارد كه اگر در راه
تحصيل عقايد و معارف الهى و اعمال صالح صرف شود تجارتى است بى خسارت و سود
آور و اگر در غير اين راه صرف شود تجارتى است بى خسارت و سودآور و اگر در غير
اين راه صرف شود تجارتى زيانبار است : (والعصر# ان الانسان لفى خسر # الا
الذين امنوا و عملواالصالحات و تواصوا بالحق و تواصعوا بالصبر) (
753)
پس
اگر كسى با سرمايه هاى علمى و عملى خود به تجارت با خدا نپرداخت و سود نبرد و
چيزى نيندوخت و نياموخت ، او به حقيقت ، اهل خسارت است .
واژه بيع ، شراء، اشتراء، تجارت ، ربح و خسران ، در قرآن كريم نشانه آن است كه
صحنه زندگى و عرصه حيات آدمى ميدان تجارت او با خدايا
تبادل با شيطان است وگرنه جايى براى اين تعابير نبود. مراد از مبايعه
و بيعت در آياتى مانند ان الذين يبايعونك انما يبايعون الله )
(
754)
همان بيع با خدا و پيامبر (صلى الله عليه وآله ) است و بيع و تجارتى كه در
آياتى مانند (واحل الله البيع ) (
755)
و (لا تاكلوا اموالكم بينكم
بالباطل الا ان تكون تجاره عن تراض منكم ) (
756)
آمده ، ناظر به تجارتهاى
دنيوى است و با تجارتى كه در آيه كريمه
(هل ادلكم على تجاره تنجيكم من عذاب اليم ) (
757)
آمده ، مصداقا متفاوت است ، نه مفهوما.
تجارت پرسود و تبادل زيانبار
قرآن كريم تجارت سودآور انسانها با خدا مى فرمايد:
(يا ايها الذين امنوا هل ادلكم على تجاره تنجيكم من عذاب اليم # تومنون بالله و
رسوله و تجاهدون فى سبيل الله باموالكم و انفسكم ذلكم خير لكم ان كنتم تعلمون #
يغفر لكم ذنوبكم و يدخلكم جنات تجرى من تحتها الانهار...) (
758)
آيا مى خواهيد
شما را به تجارتى كه مايه رهايى از كيفر دردناك الهى است هدايت كنم ؟ آن تجارت اين
است كه در قدم اول كه مرحله اعتقاد است ، به خداى سبحان و رسولش ايمان
آوريد و در قدم بعدى كه مرحله عمل است ، با
مال و جان خود در راه خدا جهاد كنيد و اين تجارت برايتان بهتر است اگر بدانيد. ره آورد
اين تجارت از يك سو مغفرت الهى و از سوى ديگر رهايى از عذاب الهى و دستيابى به
بهشت جاويدان است .
خداى سبحان جان پاك و مال پاكيزه مومنان را از آنان مى خرد و در برابر آن بهشت محسوس
و لقاى خود را كه بهشت معقول است مى دهد: (ان الله اشترى من المومنين انفسهم و اموالهم
بان لهم الجنه ) (
759)
و از اين تجارت به عنوان تجارت رابح و
غير باير ياد مى كند: (يرجون تجاره لن تبور).
تجارت از ديدگاه قرآن كريم دو نوع است : تجارت رابح و سودمند و تجارت باير و
زيانبار. تجارت رابح همان تجارت انسان با خداوند است و تجارت باير تجارت وى با
غير خدا. تجارت با غير خدا از آن رو باير ناميده شده كه همانند سرزمين خشك و باير،
بى حاصل و بى ثمر است . كسى كه از سرمايه هاى انسانى خود در تجارت با خدا
بهره نبرد او سرمايه خود را باخته و مغيون است و روز قيامت كه ظرف ظهور تغابن است ،
نه ظرف حدوث آن : (يوم يجمعكم ليوم الجمع ذلك يوم التغابن ) (
760)
غبن سرمايه
باختگان آشكار خواهد شد و خداى سبحان به اينان مى فرمايد: (و كنتم قوما بورا)؛
(
761)
شما ملتى باير هستيد كه هرگز ثمر نمى دهيد.
تذكر: آنچه در آيه محل بحث آمده نفى ربح است و هيچ استلزامى بين آن و بين بقاى
سرمايه نيست تا گفته شود: استناد از آيات ديگر، خسران و
زوال سرمايه است ، زيرا ممكن است نفى ربح با
زوال سرمايه جمع گردد.
لطايف و اشارات
1- وجه اشتراك و افتراق تجارت بشرى و الهى
داد و ستد متعارف بشرى مشتمل بر چهار ركن است : فروشنده ، خريدار، كالا و بها (بايع
، مشترى ، مثمن و ثمن ) و اين اركان چهارگانه كاملا از يكديگر جدا و متمايز است ؛ زيرا
فروشنده كالايى را عرضه مى كند و خريدار با بهايى كه مى پردازد، متاع مزبور را
با شرايط خاص مالك مى شود، خواه فروشنده از رهگذر اين داد و ستد سودى ببرد يا بر
اثر فروش متاع خود مغبون گردد.
داد و ستد مهم ، افزون بر اركان ياد شده دو ركن ديگر نيز دارد: يكى سند (قباله ) و
ديگرى شاهد. اما تجارت انسان با خدا كه در قرآن كريم تبيين شده ، از يك سو با
تجارتهاى رايج و متعارف بشرى مشترك و از سويى ديگر با آن متغاير است .
وجه اشتراك آن در اشتمال بر اركان شش گانه مزبور است . خداى سبحان در تبيين اركان
ششگانه تجارت الهى مى فرمايد: (ان الله اشترى من المومنين انفسهم و اموالهم بان
لهم الجنه يقاتلون فى سبيل الله فيقتلون وعدا عليه حقا فى التوريه
والانجيل والقرآن و من اوفى بعهده من الله فاستبشروا ببيعكم الذى بايعتم به وذلك هو
الفوز العظيم ) (
762)
در اين تجارت ، خريدار: خداى سبحان ، فروشنده : انسان
مومن ، مورد معامله : جان پاك و مال پاكيزه ، بها: بهشت ابدى ، شاهد: انبياى الهى و قباله و
سند رسمى و امضا شده آن : كتابهاى آسمانى آنان ، مانند تورات و
انجيل و قرآن كريم است .
اما وجه افتراق تجارت الهى با تجارت بشرى آن است كه تجارت با خدا درجاتى دارد و
در برخى از درجات آن گرچه اركان چهارگانه (فروشنده ، خريدار، كالا و بها) وجود
دارد؛ ليكن فروشنده عين كالا و خريدار عين بهاست و فرقشان تنها به اعتبار است (اتحاد
بايع و مبيع و اتحاد مشترى و ثمن )؛ زيرا در اين نوع تجارت ، فروشنده حقيقت هستى خود
را مى دهد و لقاى خريدار را مى گيرد.
توضيح اين كه ، گاهى تفاوت فروشنده و كالا (بايع و مبيع ) و همچنين تفاوت و
خريدار و بها (مشترى و ثمن ) حقيقى است ، زيرا فروشنده كالايى خاص (جز هستى خود) را
مى فروشد و خريدار نيز با پرداخت بهايى خاص (غير از لقاى خود) متاع فروشنده را
خريدارى مى كند. پس كالا و بها چيزى جز هستى فروشنده و لقاى خريدار است ، ولى
گاهى تفاوت فروشنده و كالا و همچنين مشترى و بها اعتبارى است ، زيرا فروشنده ، حقيقت
هستى خود را مى دهد و مشترى نيز به جاى هر چيز ديگر لقاى خود را نصيب فروشنده مى
كند و به او اجازه ملاقات و ديدار خود را مى دهد.
خداى سبحان مولايى است كه به عبد مملوك خود مى گويد: هستى و آنچه در اختيار توست ،
از آن من است و من به تو وكالت مى دهم تا خود را به من يا به ديگرى (شيطان و...)
بفروشى . حال اگر هستى خود را به من فروختى آزاد خواهى شد و اگر به ديگران
فروختى برده و بنده آنان خواهى شد. در اين جا فروشنده با كالايى كه مى فروشد،
يكى است و مشترى نيز با بهايى كه در اختيار فروشنده قرار مى دهد يكى است و مشترى
نيز با بهايى كه در اختيار فروشنده قرار مى دهد يكى است ، گرچه ادراك اين وحدت و
عينيت در ناحيه مشترى قرار مى دهد يكى است ، گرچه ادراك اين وحدت و عينيت در ناحيه
مشترى و بها دشوار است ، زيرا لقاى الله غير از ذات اوست ، ليكن
تحليل مقام اشترانشان مى دهد كه خريدارى خدا، وصف ذات او نيست ، از اين رو اگر مرحله
اشتراى واجب به خوبى بررسى گردد، معلوم مى شود كه چندان فاصله اى با مرحله و
ثمن ندارد.
مومنان متوسط خود را به خداى سبحان مى فروشند تا در
مقابل آن ، الهى رضايت نمى دهند. اينان افزون بر (خدمت تجرى من تحتها الانهار)
خواستار رسيدن به بهشت لقاى الهى هستند: (فى مقعد صدق عند ملك مقتدر)، (
763)
تا
با نظارت روى ، نظارت وجه خدا بهره آنان گردد: (يومئذ ناضره # الى ربها ناظره ).
(
764)
|
