2- عينيت فروشنده و كالا در معامله با شيطان
عينيت فروشنده و كالا اختصاص به تجارت انسان با خدا ندارد، بلكه در تجارت انسان
با شيطان نيز محقق است . كسى كه خود را به شيطان مى فروشد، ديگر مالك و صاحب
اختيار خود نيست و خداى سبحان چنين تجارتى را بدترين معامله مى داند: (بئسما اشتروا
به انفسهم ان يكفروا بما انزل الله )، (
765)
(ولبئس ما شروا به انفسهم لو كانوا
يعلمون ) (
766)
منافقان در بازار دنيا سرمايه فطرت و هدايت خويش را مى
فروشند و ضلالت مى ستانند و اگر آدمى سرمايه ظاهرى را بفروشد، چون بايع غير
از سرمايه است ، راه براى تحصيل سرمايه جديد ندارد و منافقان و كافران كه خود به
شيطان فروختند همه راههاى كسب و سود را بر روى خود بسته اند: (فما ربحت تجارتهم
)؛ چنانكه راه تحصيل سرمايه مجدد را نيز مسدود كرده اند.
شيطان نيز كه مشترى حقيقت انسانهاى منافق ، كافر و تبهكار است ، چنين نيست كه پس از
خريدارى و تملك و نيز اسير كردن انسان خريدارى شده ، نيست كه پس از خريدارى و
تملك و نيز اسير كردن انسان خريدارى شده ، بر او منت گذارد و آزادش كند، بلكه در
دنيا انسان خود فروخته را تحت ولايت خويش مى گيرد و همواره به زبان او سخن مى
گويد و با چشم او مى نگرد: اتخذوا الشيطان لامرهم ملاكا واتخذهم له اشراكا
فباض و فرخ فى صدورهم ودب و درج فى حجورهم فنظر باعينهم و نطق
بالسنتهم و در آخرت نيز قرين آنان است : (حتى اذا جائنا
قال يا ليت بينى وبينك بعد المستشرقين فبئش القرين ) (
767)
و آنان از حشر با
شيطان در رنجند. پس كسى كه سرمايه هستى خود را باخت ، ديگر هدايت پذير نيست : (و
ما كانوا مهتدين ) و اين بر اثر سوء اختيار خود اوست .
تعبير قرآن درباره منافقان كه هدايت دادند و در عوض آن ضلالت گرفتند، تعبيرى
حقيقى است ، نه مجازى ؛ زيرا آنان فطرت توحيدى و سرشت
اصيل خود را از دست داده اند و شيطان كه در كمين گم شدگان و دورافتادگان از مسير
فطرت و صراط دين است ، آنان را تحت ولايت خود مى گيرد، و اگر عناوين مزبور
تفاوتى با خريد و فروش يا سود و يا زيان كالاهاى تجارى دنيا دارد، تنها به لحاظ
مصداق است ، نه مفهوم جامع آن .
3- ره آورد تجارت با خدا
قرآن كريم همانند كتب آسمانى پيشين ، انسانها را به تجارت با خداى سبحان دعوت مى
كند و ره آوردهاى گوناگون اين تجارت را نيز به خوبى تبيين مى كند.
ره آوردهاى تجارت با خدا از پيروزى بر دشمن در ميدانهاى جهاد اصغر آغاز مى شود و
به لقاى الهى پايان مى پذيرد و حلقات ميانى آن نيز
فضايل فراوانى است كه مغفرت و بخشش گناهان ، رهايى از عذاب دردناك الهى و
دستيابى به بهشت جاويدان نمونه اى از آنهاست .
مزاياى ياد شده گرچه همه آنها ره آورد تجارت انسان با خداست ، اما بين آنها تفاوت
فراوانى است ؛ كمترين ثمره تجارت انسان با خدا پيروزى بر دشمن است و چون چنين
بهره اى با ديگر ثمرات قابل سنجش نيست ، در قرآن كريم پس از تبيين تجارت معنوى ،
با تغيير سياق در آيه اى مستقل ، حقيقت آن بيان شده است : (يا ايها الذين امنوا
هل ادلكم على تجاره تنجيكم من عذاب اليم ... و اخرى تحبونها نصر من الله و فتح قريب و
بشر المومنين ) (
768)
ره آورد ديگر تجارت الهى بخشش گناهان است : (يغفر لكم ذنوبكم ) و پس از آن رهايى
به بهشت : (ويدخلكم جنات تجرى من تحتها الانهار و مساكن طيبه فى جنات عدن ذلك
الفوز العظيم ) (
769)
و سر اين كه در مقام تبيين دستاوردهاى تجارت الهى سخن
از مغفرت گناهان پيش از راهيابى به جنت آمده ، اين است كه بهشت دارالسلام
است و تا انسان از سلامت كامل برخوردار نشود به
وصال دارالسلام نخواهد رسيد.
خداى سبحان ابتدا گناهان تبهكاران را مى آمرزد و آنان را شستشو مى دهد و آنگاه آنها را
رهسپار بهشت عدن (
770)
مى كند.
خداوند سبحان گرچه به مومنان بشارت پيروزى بر دشمن ، مغفرت گناهان و راهيابى
به بهشت عدن و سكونت در مسكنهايى پاكيزه مى دهد، ليكن هيچ يك از اينها راه آورد نهايى
اين تجارت پرسود نيست و ثمره برتر تجارت با خدا همان رسيدن به جنه
اللقاء و ملاقات با خداى سبحان است .
توضيح اين كه ، در آثار دينى گاهى دستيابى به بهشت ، هدف و
محصول سير و سفر به سوى خدا معرفى مى شود؛ مانند اين كه اميرالمومنين (عليه
السلام ) مى فرمايد: الا حر يدع هذه اللماظه لاهلها انه ليس لانفسكم ثمن الا الجنه
فلا تبيعوها الا بها (
771)
آنان كه خود را به جلوه هاى فريباى دنيا
فروخته اند و لماظ ذرات غذايى است كه لاى دندانهاى مى ماند؛ زيرا متاع دنيا از آن جهت
كه دنيايى است تازه از نشئه غيب به عالم شهادت نرسيده است ، بلكه پس مانده لذت
پيشينيان است كه براى نسلهاى بعد به يادگار گذاشته اند و آدمى كه ارزش او به
اندازه بهشت است ، نبايد خود را به كمتر از بهشت ، مانند لماظه بفروشد
وگرنه در زمره زيانكاران و اهل خسران خواهد بود. در اين كلام بلند امير بيان (عليه
السلام ) سخن در اين نيست كه انسان به آتش جهنم نسوزد؛ زيرا بسيارند كسانى كه به
آتش جهنم نمى سوزند، همانند كودكان و ديوانگان و كافران مستضعف كه راهى براى
تحقيق نداشته اند، بلكه مراد اين است كه انسان هرگز به كمتر از بهشت قناعت نكند.
گاهى نيز در معارف دين دستيابى به بهشت ، هدف متوسط سلوك انسان معرفى شده است
؛ زيرا بهشت ، بهايى است كه در برابر تن آدمى قرار مى گيرد و در نتيجه ، ارزش و
بهاى جان انسان برتر از بهشت است : اما ان ابدانكم ليس لها ثمن الا الجنه فلا
تبيعوها بغيرها (
772)
ارزش بدن انسان در سايه تربيت روح كمتر از
بهشت نيست و بشر نيابد خود را به كمتر از آن بفروشد. اما ارزش جان انسان بالاتر از
بهشت است و بايد رهسپار لقاى خداى سبحان شود.
اين دو بيان از باب اطلاق و تقييد قابل جمع است ؛ زيرا اميرالمومنين (عليه السلام ) به
طور مطلق و به اجمال در كلام اول مى فرمايد: ارزش و بهاى انسان بهشت است ، ولى در
كلام دوم كه از سخنان امام كاظم (عليه السلام ) است ، آن كلام مطلق بدين گونه تبيين و
تقييد شده است كه آنچه به اندازه بهشت ارزش دارد، تن مومن است ، اما جان او ارزشى
برتر از بهشت دارد.
پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) به امير مومنان (عليه السلام ) فرمودند: بهشت مشتاق
تو و مشتاق عمار، سلمان ، ابوذر و مقداد است :
قال النبى (صلى الله عليه وآله ) لعلى (عليه السلام ): الجنه چ اليك و الى عمار
و سلمان و ابى ذر والمقداد (
773)
اين سخن نبوى نيز مويد همين حقيقت است ؛
زيرا اگر بهشت مشتاق لقاى اولياى الهى است روح آنان برتر از لقاى بهشت است و
بايد به لقاى خداى بهشت آفرين برسد: (فى مقعد صدق عند ملك مقتدر). (
774)
البته لقاى مظاهر فيض خاص و رحمت ويژه خداوند در قيامت نيز در حد خود، لقاءالله
محسوب مى شود، ليكن عنوان لقاء الله بدون قرينه ناظر به مشاهده
جمال خداوند به اندازه هستى سالك صالح است .
4- صرف مال و جان در جهاد مقدس
كسى كه جان خود را به خدا مى فروشد، پس از بيع و بيعت با خدا ديگر مالك آنها نيست
و بعد از آن بايد با اذن خداى سبحان در آنها تصرف كند؛ زيرا تصرف در متاعى كه
فروخته شد بدون اذن مالك آن تصرفى غاصبانه است و يكى از مهمترين زمينه هاى
صرف مال و جان ، جبهه هاى جنگ حق با باطل است : (ان الله اشترى من المومنين انفسهم و
اموالهم بان لهم الجنه يقاتلون فى سبيل الله فيقتلون و يقتلون وعدا عليه حقا فى
التوريه والانجيل والقرآن ...) (
775)
و لزوم جنگ و دفاع از حريم دين خدا تنها،
سخن قرآن كريم نيست ، بلكه سخن همه پيامبران و كتابهاى آسمانى آنان است . خداى
سبحان به كسانى كه با او چنين داد و ستدى كرده اند، بشارت مى دهد كه متاع
زوال ناپذير را داده و متاع ابدى و جاويد را گرفته اند و خداى سبحان قطعا به عهد
خويش وفا خواهد كرد؛ زيرا احدى باوفاتر از او نيست : (و من اوفى بعهده من الله
فاستبشروا ببيعكم الذى بايعتم به ) (
776)
5- نمونه اى از فروش جان و خريد رضوان
فداكارى بزرگ اميرمومنان (عليه السلام ) در ليله المبيت كه از هستى خود
گذشت و به استقبال ضربه هاى شمشير مهاجمان
چهل قبيله حجاز رفت ، بهترين نمونه فروختن جان براى رسيدن به رضوان و لقاى الهى
بود و از اين رو آيه كريمه (و من الناس من يشرى نفسه ابتغاء مرضات الله ...) (
777)
درباره او نازل شد. در اين داد و ستد، آن حضرت (عليه السلام ) جان شريف خود را به
بهاى لقاى مهر و رضوان الهى فروخت و چون اين فداكارى از بهترين عبادات حضرت
بود كه خود درباره عباداتش مى فرمايد: ما عبدتك خوفا من نارك ولا طمعا فى
جنتك لكن وجدتك اهلا للعباده فعبدتك (
778)
خداى سبحان نيز در تبيين آن
هرگز سخنى از دسيابى به بهشت يا رهايى از آتش به ميان نياورد، بلكه هدف آن را
ابتغاء مرضات الله دانست .
6- معبد، بازار تجارت با خدا
بيشترين تعبير درباره تجارت معنوى انسانها با خدا در قرآن كريم به صورت بيع ،
شراء و اشتراء است و شايد تعبير بيع از معابد ترسايان نيز ناظر به
همين معنا باشد: (ولولا دفع الله الناس بعضهم ببعض لهمدت صوامع وبيع وصلوات
و مساجد) (
779)
مراكز عبادى ، بازارى است كه انسانها جان و
مال خود را در آن جا مى فروشند و لقاى خدا را مى خرند و اگر قانون نباشد تا مانع
تجاوز متجاوزان گردد، آنان با منهدم ساختن مراكز عبادت ، انسانها را به بردگى و
بندگى خود مى كشاند؛ زيرا تنها پايگاهى كه مانع سلطه پذيرى انسان است ، مراكز
عبادت است .
اگر تهاجم متجاوزان گرفته نشود، نه صومه اى باقى مى ماند تا راهب
منزوى در آن به رهبانيتش بپردازد و نه بيعه تا ترسيان در آن جا با خدا
بيعت كنند و به داد و ستد با خدا بپردازد.
7- سرمايه اى علمى انسان
در بحث تفسيرى گذشت كه خداى سبحان انسان را با سرمايه هاى علمى و عملى آفريده
است . سرمايه هاى علمى انسان داراى دو بخش است : علم حصولى و علم حضورى ؛ علم
حصولى همان علم اكتسابى است كه از راه اندمهاى ادراكى ، مانند چشم و گوش و ديگر
حواس ادراكى به امامت و رهبرى عقل به دست مى آيد و انسان در آغاز تولد، تنها از ابراز
تحصيل آن بهره مند است : (والله اخرجكم من بطون امهاتكم لا تعلمون شيئا و
جعل لكم السمع والابصار والافئده لعلكم تشكرون ) (
780)
ولى از نظر علم
حضورى و شهودى ، خداوند انسان را با سرمايه اى گرانبها آفريده و آن تسويه جان
آدمى و الهام فجور و تقوا به اوست : (وفس و ما سويها # فالهمها فجورها و تقويها).
(
781)
تسويه بدن آدمى به داشتن اندامهايى چون چشم و گوش و دهان و مانند آنهاست و انسان
با نداشتن يكى از آنها معيوب است ، ولى تسويه جان آدمى به آگاهى و معرفت او نسبت
به فجور و تقواست . علم حضورى نظير علم حصولى نيست كه وصفى متمايز و جداگانه
براى روح انسان باشد و با فقدان آن انسانيت انسان باقى بماند، بلكه علم حضورى در
سازمان آفرينش او نقش دارد و اگر كسى سرمايه علم حضورى خويش را از دست داد، يعنى
فطرت خود را در گور هواهاى نفسانى مدفون ساخت ، ديگر از نعمت روح و نفس انسانى
برخوردار نيست و معناى صحيح انسانيت بر او صدق نمى كند.
8- معناى فروش هدايت و خريد ضلالت
آنچه از ظاهر آيه محل بحث برمى آيد اين است كه منافقان ، هدايت را فروختند و ضلالت را
به عنوان بها گرفتند. در حالى كه آنها مالك هدايت (مبيع ) نبوده و نيز فاقد ضلالت
(ثمن ) نبوده اند تا يكى را به ديگرى تبديل كنند.
در تصحيح اين بيع و شراء، وجوهى گفته شده ، مانند اين كه معناى خريدن ضلالت ،
همان انتخاب و برگزيدن گمراهى بر هدايت است ، گرچه گمراهى آنان
قبل از بعثت رسول اكرم (صلى الله عليه وآله ) بوده و همچنان باقى مانده بود و يا اين
كه هدايت فطرى را كه بر آن متولد شده اند، فروختند و ضلالت عارضى را خريدند، و
مانند آن ، از وجوه مصحح اطلاق عنوان اشتراء.
9- معناى عدم اهتداى منافقان
اگر جمله (و ما كانوا مهتدين )، كه در ذيل آيه اشتراء آمده ناظر به نفى
اصل هدايت باشد، اشتراء به معناى انتخاب و استحاب است ،
نظير آيه (... فاستحبوا العمى على الهدى )، (
782)
و اگر ناظر به نفى هدايت در
خصوص جريان اشتراء مزبور باشد، بدين معنا كه در اين خريد و فروش را صحيح را
نپيموده و مهتدى نبوده اند، آنگاه مى توان اشتراء را به همان معناى خريدن معهود، تفسير
كرد، زيرا آنان هدايت فطرى را واجد بوده ، آن را به ضلالت
تبديل كرده اند، گرچه در اين استبدال گمراه بوده اند؛ گرچه در اين
استدلال گمراه بوده اند، نه مهتدى .
بحث روايى
1- مقايسه تجارت معنوى با تبادل مادى
عن الكاظم (عليه السلام ): فى قوله تعالى : (اولئك الذين اشتروا الضلاله بالهدى
): باعوا دين الله ، واعتاضوا منه الكفر بالله (فما ربحت تجارتهم ) اى ما ربحوا
فى تجارتهم فى الاخره ، لانهم اشتروا النار واصناف عذابها بالجنه التى كانت معده
لهم لو آمنوا (و ما كانوا مهتدين ) الى الحق والصواب .
فلما انزل الله عزوجل هذه الايه ، حضر رسول الله قوم فقالوا: يا
رسول الله سبحان الرزاق الم تر فلانا كان يسير البضاعه ، خفيف ذات اليد، خرج مع
قوم يخدمهم فى البحر فرعواله حق خدمته ، و حملوه معهم الى الصين و عينوا له يسيرا من
مالهم قسطوه على انفسهم له ، وجمعوه فاشتروا له به بضاعه من هناك فسلمت فربح لواحد
عشره ، فهو اليوم من مياسير اهل المدنيه ؟
وقال قوم آخرون بحضره رسول الله (صلى الله عليه وآله ): يا
رسول الله الم تر فلانا كانت حسنه حاله كثيرا امواله جميله اسبابه ، و افره خيرانه ،
مجتما شمله ، ابى الا طلب الاموال الجمه . فحمله الحرص على ان تهور، فركب البحر فى
وقت هيجانه و السفينه غير وثيقه ، والملاحون غير فارهين ، الى ان توسط البحر فلعبت
بسفينه ريح عاصف فازعجتها الى الشاطى ء وفتقتها فى
ليل مظلم ، و ذهبت امواله وسلم بحشاشته فقيرا وقيرا ينظر الى الدنيا حسره ؟
فقال
رسول الله (صلى الله عليه وآله ): الا اخبركم باحسن من
الاول حالا، وباسوء من الثانى حالا؟ قالوا: بلى يا
رسول الله (صلى الله عليه وآله ): اما احسن من
الاول حالا فرجل اعتقد صدقا بمحمد رسول الله وصدقا باعظام على اخى
رسول الله و وليه و ثمره قلبه و محض طاعته ، فشكر له ربه ونبيه ووصى نبيه ،
فجمع الله تعالى له بذلك خير الدنيا والاخره ، و رزقه لسانا لا لاء الله تعالى ذكرا،
وقلبا لنعامائه شاكرا، وباحكامه راضيا، و على
احتمال مكاره اعداء محمد و آله نفسه موطنا، لاجرم ان الله تعالى سماه عظيما فى ملكوت
ارضه وسماواته ، وحباه برضوانه و كراماته ، فكانت تجاره هذا اربح ، و غنيمته اكثر
واعظم .
و اما اسوء من الثانى حالا فرجل اعطا اخا محمد
رسول الله بيعته ، واظهر له موافقته و موالاه اوليائه و معاداه اعدائه ، ثم نكث بعد ذلك
و خالف و والى عليه اعداءه فختم له بسوء اعماله ، فصار الى عذاب لايبيد و لا ينفد، قد
خسر الدنيا والاخره ، ذلك هو الخسران المبين .
ثم قال
رسول الله (صلى الله عليه وآله ): معاشر عبادالله ! عليكم بخدمته من اكرمه الله
بالارتضاء واجتباه بالاصطفاء، وجعله افضل
اهل الارض والسماء، بعد محمد سيد الانبياء على بن ابيطالب (عليه السلام ) و بموالاه
اوليائه و معاداه اعدائه و قضاء حقوق اخوانكم الذين هم فى موالاته و معاداه اعدائه
شركاوكم فان رعايه على صلوات الله عليه احسن من رعايه هولاء التجار الخارجين
بصاحبكم - الذى ذكر تموه - الى اصين الذين عرضوا للغناء واعانوه بالثراء
(
783)
اشاره : چون دنياست به آخرت متاع اندك بوده و آخرت بهتر از دنياست :
(قل متاع الدنيا قليل والاخره خير لمن اتقى ) (
784)
تجارت اخروى و سود آن بهتر از
تجارت دنيوى و بهره آن است ؛ چنانكه خسارت آن زيانبارتر از خسارت دنيوى است :
(قل ان الخاسرين الذين خسروا انفسهم واهليهم يوم القيامه ) (
785)
و چون خداوند خير
مطلق است نه خير نسبى ، اگر تجارت براى لقاى او باشد سود آن
معادل ندارد و هيچ بهره اى همتاى سود لقاء الله نخواهد بود: (والله خير وابقى )؛
(
786)
يعنى ، گرچه آخرت و بهشت آن خير است ، ليكن لقاءالله خير مطلق و باقى
محض است و چون تجارت با خدا عبارت از پذيرش دين تام و
كامل اوست و كمال دين و تمام نعمت در پرتو رسالت و ولايت است ، امامت حضرت على بن
ابيطالب (عليه السلام ) در كنار آن مطرح شده است .
2- تجارت معنوى در سخنان امام على (عليه السلام )
- عن اميرالمومنين (عليه السلام ): ان الدنيا دار صدق لما صدقها... مسجد احباء الله
و مصلى ملائكه الله و مهبط وحى الله و متجر اولياء الله . اكتسبو فيها الرحمه و ربحوا
فيها الجنه (
787)
اشاره : اميرالمومنين (عليه السلام ) در پاسخ مردى كه دنيا را مذمت مى كرد فرمود:
... دينا جايگاه صدق و راستى است ، براى كسى كه با آن به راستى رفتار كند و
مسجد دوستان خدا و نيايشگاه فرشتگان و محل
نزول وحى الهى و تجارتخانه اولياى حق است . آنها در دنيا رحمت خدا را به دست آوردند
و بهشت را سود خود ساختند. دنيايى كه حدوث و
زوال قدرتها، سلامت و زنجورى ، پاكى و پليدى و ولادت و مرگ را به خوبى به ما مى
نماياند و چيزى از رخدادهاى تلخ را كتمان نمى كند، خانه صدق و راستى است .
- ... و فرض عليكم حج بيته الحرام الذى جعله قبله للانام ... و اختار من خلقه
سماعا اجابوا اليه دعوته و صدقوا كلمته ... يحرزون الارباح فى متجر عباده و يتبادرون
عنده موعد مغفرته (
788)
اشاره : گرچه همه عبادتها در حد خود تجارت با خداست ، ليكن هر كدام خصيصه اى دارد
كه در فرصت مناسب يادآورى مى شود. مناسك حج كه از اركان مهمك آن طواف در مدار بيت
عتيق و آزاد و طاهر و مطهر است تجارت سودآورى است كه بهره آن آزادى از گزند گناه و
طهارت از لوث و روث معصيت است . از اين رو سهمى و افرا در احراز سود تجارى دارد.
... صبروا اياما قصيره اعقبتهم راحه طويله تجاره مربحه يسها لهم ربهم .
(
789)
- ولبئس المتجر ان ترى الدنيا لنفسك ثمنا و ممالك عند الله عوضا
(
790)
- واعملوا عبادالله ان المتقين ذهبوا بعاجل الدنيا و
آجل الاخره ... ثم انقلبوا عنها بالزاد المبلغ و المتجر الرابح (
791)
- ... ورهينه الايام و رميه المصائب و عبدالدنيا وتاجر الغرور(
792)
- من حاسب نفسه ربح و من غفل
عنها خسر. (
793)
اشاره : كسى كه از خود غافل شود، شيطان از او
غافل نيست . پس انسان بايد حسابگر خويش باشد و از سرمايه خود به خوبى بهره
گيرد.
- ولا تجاره كالعمل الصالح ولاربح كالثواب . (
794)
- و ما اخسر المشقه وراءها العقاب واربح الدعه معها الامان النار.(
795)
اشاره : در مسير حركت اميرالمومنين (عليه السلام ) به شام ، گروهى از مردم شهر
انبار با او ملاقات كردند و به احترام آن حضرت كارى كه نشانه ذلت در
برابر فرمانروايان غير دينى بود انجام دادند. اما پس از سخنانى به آنان فرمودند:
چه زيانبار است مشقتى كه كيفر الهى را در پى داشته باشد و چه پر سود است
آرامشى كه امان از آتش دوزخ را به همراه داشته باشد..
الدنيا دار ممر لا دار مقر والناس فيها رجلان :
رجل باع فيها نفسه فاوبقها ورجل ابتاع نفسه فاعتقها (
796)
اشاره : در گذرگاه دنيا برخى انسانها خود را مى فروشند و به هلاكت مى رسند و
برخى خود را مى خرند و آزاد مى شوند. مراد از خودفروشى در گفتار بلند امير مومنان
(عليه السلام ) خود فروشى به شيطان است كه از آن پس ، فروشنده برده و بنده
شيطان خواهد بود. اما مراد از خريدن خود و آزاد ساختن آن اين است كه انسان ، با ايمان و
عمل صالح سند آزادى خود را امضا كند.
از نظر فقهى انسان مالك خود نمى شود. پس به مجرد اين كه خود را خريد آزاد مى شود؛
همانند عبد مكاتب ، كه اگر خود را از مولايش خريد به محض خريدن آزاد مى شود.
پيامبران و امامان (عليه السلام ) با تعليم معارفى همچون عبد الشهوه
اذل من عبدالرق ) (
797)
و ارائه رهنمودهايى چون و لا تكن عبد غيرك و قد جعلك
الله حرا (
798)
انسان را از قيد و بند هر نوع بندگى غير خدا مى رهانند، به
حقيقت مولاى او هستند؛ زيرا: كيست مولا آن كه آزادت كند و اميرالمومنان (عليه
السلام ) كه سخن از احسان خود به مردم دارد و اعلام مى كند كه آنها را از بند هر ذلت و
حلقه هاى زنجير هر بردگى و ستم آزاد ساخته است : ولقد احسنت جواركم واحطت
بجهدى من ورائكم واعتقتكم من ربق الذل و حلق الضيم (
799)
سخن از اصلاح
وضع مالى و امور رفاهى مردم ندارند؛ زيرا در اين امور فرعى اگر كافران از مسلمانان
پيشتازتر نباشند، دست كم در حد آنان هستند، بلكه آن حضرت مى فرمايد: چون شما را از
بندگى شيطان ظاهرى و باطنى رهانيدم حق مولويت بر شما دارم . با اين بيان چگونگى
رهيابى جامعه بشرى به آزادى معلوم مى شود و امتياز آزادى از رهايى روشن مى گردد؛
چون انسان آزاد، تحت ولايت خدا، و بشر رها تحت ولايت شيطان است و بين اين دو ولايت
فرقهاى وافرى است .
مثلهم كمثل الذى استوقد نارا فلما اضاءت ما حوله ذهب الله بنورهم و تركهم فى ظلمت
لايبصرون . صم بكم عمى فهم لا يرجعون
گزيده تفسير
انسان مسافرى است رهسپار لقاى حق و نيازمند نورى است تا راه او را روشن كند و سرانجام
به لقاى مهر و جمال حق باريابد. منافق كه نه از خود نورى دارد و نه از نور خدا بهره
مند است ، همواره در تاريكى به سر مى برد و
مثل آنان همچون كسى است كه در تاريكيهاى انبوه ، آتشى بر افروزد تا پيرامونش را
روشن كند، ولى خدا با تند بادى آن را خاموش كند و او را در تيرگيها رها كند. سر اين
كه خداوند به منافقان فرصت افروختن آتش مى دهد و سپس آن را خاموش مى كند، آن است
كه عذاب ماندن در ميانه راه ، بيشتر و تحيرش افزونتر است .
منافقان كه سرمايه هاى عظيم سعادت علمى و عملى (نيروهاى ادراكى و تحريكى سالم )
را باخته اند، كر و لال و كورند و راهى براى بازگشت به فطرت
اصيل خويش ندارند، زيرا راه كفر و نفاق را بى بازگشت و مايه هلاكت ابدى است . قرآن
كريم منافقان را بدترين جنبندگان روى زمين مى داند.
تفسير
ظلمات : تنوين در كلمه ظلمات براى تنكير و اشاره به انبوه بودن
ظلمتهاست . همين مطلب در جاى ديگر با تعبير (ظلمات بعضها فوق بعض ) (
800)
از آن
ياد شده است .
بنورهم : باء در بنورهم براى تعديه است .
فعل لازم (مانند ذهب ) گاهى با همزه باب افعال (اذهبه ) و گاهى با حرف جر (ذهب به )
متعدى مى شود و در تعديه با حرف جر تاكيدى بيشترى است ، زيرا تعديه با حرف جر،
مفيد مباشرت است ، ولى تعديه با همزه باب
افعال با وساطت نيز سازگار است . بنابراين ، جمله (ذهب الله بنورهم ) بدين معناست كه
نور اينان در قبضه قدرت خداست و خداوند هر گاه بخواهد، آن را خاموش مى كند. تعبير
اذهب مفيد اين نكته لطيف نيست .
خداى سبحان پس از تبيين محروميت منافق از نور معرفت قرآن به تبيين دو
مثل مى پردازد تا ممثل را به خوبى آشكار سازد؛
مثل اول كه در آيه محل بحث آمده درباره بينش منافقان است و
مثل دوم كه در آيه بعد (19 - 20) آمده ، در مورد رفتار آنان است و مى توان هر يك از
مثلهاى ياد شده را بر گروهى يا مقطعى از جريان يك گروه خاص تطبيق كرد.
زندگى بى فروغ منافقان
انسان در عالم طبيعت مسافرى است كه رهسپار لقاى مهر يا قهر الهى است و سير و سفر او
بدون نورى كه راه او را روشن كند، به جمال و مهر الهى پايان نمى پذيرد و منافق كه
در باطن كافر است ، نه از خود نورى دارد تا با آن قدرت پيمودن راه مهر خدا را بيابد و
نه از نور خدايى كه (نو السموات والارض ) (
801)
است بهره مند است و منبع ديگرى
نيز براى تامين نور نيست : (و من لمن يجعل الله له نوذرا فماله من نور). (
802)
پس او
در تيرگيها به سر مى برد و اگر هم نورى براى روشن كردن راه خود فراهم آورد خدا
آن را فورا خاموش مى كند و او همواره متحير است .
مثل منافقان همچون مثل كسى است كه آتشى بيفروزد تا از فروغ آن پيرامونش روشن شود،
ولى خدا آن را خاموش كند و فرصت پيمودن راه را از او بگيرد. خداوند آتش افروخته
منافقان را خاموش مى كند و آنان را در تيرگيها به
حال خود رها مى كند و رها ساختن منافقان به حال خود بدان معنا نيست كه از دايره ربوبيت
خداى سبحان بيرونند؛ زيرا خارج شدن موجود امكانى از ربوبيت خداوند به معناى رها
ساختن امكان و پيوستن به وجوب است . در حالى كه اگر موجودى عين فقر و ربط محض
بود محال است از جامه امكان بيرون رود و لباس وجوب بر تن كند.
از اين رو معناى دعاى پر بركت پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ): اللهم ولا
تكلنى الى نفسى طرفه ابدا (
803)
و يا دعاى و لا تكلنا الى غيرك و لا
تمنعنا من خيرك (
804)
نيز اين نيست كه در جهان هستى تكيه گاه ديگرى جز
خدا وجود دارد، بلكه بدين معناست كه خدايا لطف و رحمت خاص خود را از ما دروغ مكن ؛ زيرا
اگر ما را با غرايزمان رها كنى و عقل و فطرتمان را با وحى شكوفا نكنى سقوط مى
كنيم .
بنابراين ، معناى رها ساختن منافقان در تيرگيها (تركهم فى ...) آن است كه منافقان از
فيض مخصوص الهى محروم مى شوند، همان گونه كه آيه شريفه (نسوا الله فنسيهم ان
المنافقين هم الفاسقون ) (
805)
نيز بدين معناست كه خداوند چنان منافقان را از لطف
خاص خود محروم مى كند كه گويا به دست فراموشى سپرده شده اند، نه اين كه خداى
سبحان فراموش كار است ، زيرا او علم محض است و نيسان را به حريم پاك او راهى نيست :
(و ما كان ربك نيسا). (
806)
البته علم احاطى مطلق خدا در اين گونه از موارد ترك و
رها ساختن نيز همچنان محفوظ است . جمله (وتركهم فى ظلمات لايبصرون ) (
807)
هماهنگ و
مويد جمله (ويمدهم فى طغيانهم يعمهون ) (
808)
در آيات
قبل است و نشان مى دهد كه نسيان الهى به معناى رها كردن عمدى و ترك اختيارى است ، نه
سهو قهرى .
تمثيل جريانى ديگر در قرآن
در مثلهايى كه قرآن كريم براى تبيين كارهاى منافقان و كافران مى آورد، گاهى مفرد به
مفرد تشبيه مى شود؛ مانند تشبيه رياكار، به سنگ صافى كه خاكى بر روى آن باشد و
بارانى درشت قطره آن را در لحظه اى بشويد: (يا ايها الذين امنوا لا تبطلوا
صدقاتكم بالمن والاذى ينفق ماله رئاء الناس ... فمثله
كمثل صفوان عليه تراب ...) (
809)
گاهى نيز جمع به جمع تشبيه مى شود؛ مانند تشبيه كسانى كه از تذكره قرآنى مى
رمند، به حمارهايى كه از شير مى رمند: (فما لهم عن التذكره معرضين # كانهم حمر
مستنفره # فرت من قسوره ) (
810)
و گاهى نيز جمع به مفرد تشبيه مى شود؛ مانند
تشبيه بتبهكاران از اهل كتاب ، به حمارى كه بار كتاب بر پشت دارد و از آن بهره اى
نمى برند: (مثل الذين حملوا التوريه ثم لم يحملوها
كمثل الحمار يحمل اسفارا) (
811)
و يا تشبيه نگاههاى بيماردلان گريزان از جبهه
دفاع از حق و دفع باطل ، به نگاه شخص محتضر: (رايت الذين فى قلوبهم مرض
ينظرون اليك نظر المغشى عليه من الموت ) (
812)
و همچنين آيه
محل بحث : (مثلهم كمثل الذى ...).
مراد در همه اين اقسام ، تمثيل اوصاف كافران و منافقان به اوصافى است كه در مثلهاى
مذكور آمده است ؛ يعنى ، جريانى به جريان ديگر تشبيه مى شود و سخن از فرد يا جمع
در ميان نيست تا نياز به تكلف ادبى باشد و مثلا گفته شود: در اين گونه موارد كه
جمع به مفرد تشبيه شده ، الذى به معناى الذين است ، نظير
(وخضتم كالذى خاضوا)، (
813)
يا آن كلمه الحمار جنس است ، نه مفرد.
از اين جهت ، ضميرهايى كه به مرجع برمى گردد گاهى مفرد است ؛ مانند ضمير
هو در استوقد كه
فاعل فعل مفرد است و گاهى جمع است ؛ مانند بنورهم و لا
يبصرون كه به لحاظ معنا ضماير و
افعال جمع آورى شد. بر اين اساس ، يعنى تمثيل جريان به جريان در قرآن كريم ،
هماهنگى مثل و ممثل از نظر افراد و جمع رعايت نشده و به جاى آن تفنن رعايت شده است .
حاصل
اين كه ، در اين موارد تشبيه قصه و جريانى به قصه و جريان ديگر است و سخن از
شخص يا اشخاص معين نيست ، تا تطابق مشبه و مشبه به يا
مثل و ممثل از لحاظ مفرد و جمع در آن معتبر باشد.
حرمان منافقان از نور هدايت تكوينى
خداى سبحان كه نور آسمانها و زمين است هر موجودى را از نور هستى ، كه نور همگانى است
، بهره مند ساخت : (الله نور السموات والارض ... يوقد من شجره مباركه زيتونه لا
شرقيه ولا غربيه ). هستى و همه سرمايه هاى وجودى هر موجود پرتوى از اين نور
تكوينى است و منافقان نيز از نور هستى بهره اى دارند ولى در پايان همين آيه سخن از
نورى است كه بهره همگان نيست : (يهدى الله لنوره من يشاء). (
814)
اين نور، غير از نور اصل هستى است كه همگان را روشن كرده ، بلكه نور توفيق و ايمان
است ويژه برخى انسانهاست . البته نور همگانى الهى بر سراسر جهان هستى پرتو
افكنده است : (فاينما تولوا فثم وجه الله )، (
815)
اما تابشگاه نور خاص الهى
مراكز عبادت و خانه هاى اهل بيت (عليهم السلام ) است كه خداى سبحان اذن تكوينى و
تشريعى داده تا آن مراكز و معابد و اين خانه ها رفيع و بلند پايه گردد: (فى بيوت
اذن الله ان ترفع و يذكر فيها اسمه ) (
816)
و هر كس به آن معابد يا اين خانه ها
قدم بگذارد در معرض تابش اين نور خاص تكوينى قرار مى گيرد، ولى منافق كه با
مراكز عبادت و نيز با خانه هاى اهل بيت (عليهم السلام ) بيگانه شده ، از اين نور كه
فيض خاص خداوند است محروم است و بر اثر حرمان از آن در تيرگى مخصوص به سر
مى برد.
مسافر راه گم كرده اى كه در شب تاريك به اميد برقى جهنده مى نشيند، هرگز به مقصد
نمى رسد: وليس فى البرق الخاطف مستمتع لمن يخوض فى الظلمه )
(
817)
كسى كه خود را از نور خاص الهى محروم ساخت هرگز با دنيا و رزق و برق
زودگذر آن نمى تواند در سير ابدى راه به مقصد و مقصود ببرد.
عاقبت نور حق و نار نفاق
خداى سبحان به مومنان وعده آرام بخش نگهبانى و نگهدارى از نور خود را مى دهد و
كافران را تهديد و تحديد مى كند كه آتش فتنه هايشان را خاموش و نور خود را تتميم
خواهد كرد: (يريدون ليطوا نور الله بافهواههم والله متم نوره ولو كره الكافرون )،
(
818)
(يريدون ان يطفوا نور الله بافواههم و يابى الله الا ان يتم نوره )، (
819)
(كلما اوقدوا نارا للحرب اطفاها الله ) (
820)
آنگاه به منافق ميگويد: تو با كدام
نور حركت مى كنى ؟ آتش نفاق هرگز جايگزين نور الهى نمى شود.
مثل تو مثل كسى است كه آتشى كوچك برافروخته تا اطراف خود را در تيرگيهاى انباشته
، ببيند و راه را بيند ولى همين كه اين آتش اطراف او را روشن كرد خداى سبحان نور را مى
برد تا همچنان در تاريكيها غوطه ور باشد و راه مستقيم را نيابد.
سر اين كه خداوند به منافقان فرصت روشن كردن اين نور را مى دهد و سپس آن را خاموش
مى كند آن است كه اگر در لحظه اول به آنان فرصت افروختن نور ندهد در همان آغاز
حركت ، مى مانند و كسى كه در آغاز حركت بماند چندان متحير و سرگردان نيست ، ولى اگر
در بين راه ، نور او ستانده شود در حيرت فرو مى رود. (
821)
اين حقيقت در آيات قرآن كريم به صورتهاى گوناگون بيان شده ، مانند اين كه درباره
اهل دنيا مى فرمايد: آنان را در فشار قرار مى دهيم تا به خود آمده ، از انحراف برگردند
و اگر متنبه نشدند، فشار را برداشته ، آنان را به انواع نعمتها سرگرم مى كنيم و
آنگاه كه همه درهاى نعمت بر رويشان گشوده شد، ناگهان آنان را مى گيريم : (فلولا
اذا جاء هم باسنا تضرعوا ولكن قست قلوبهم و زين و زين لهم الشيطان ما كانوا يعملون #
فلما نسوا ما ذكروا به فتحنا عليهم ابواب كل شى ء حتى اذا فرحوا بما اوتوا اخذناهم
بغته فاذا هم مبلسون ) (
822)
پس اگر خداوند لحظه اى به كافران و منافقان
فرصت مى دهد تا پيش پاى خود را ببينند، براى آن است كه قدمى به پيش بروند آنگاه
در ميانه راه ، آنان را بگيرد و در تيرگيها رهايشان سازد تا تحيرشان بيشتر و
عذابشان افزونتر گردد.
تاريكى و كورى اهل نفاق
تيرگى منافقان و زندگى بى فروغ آنان كه در آيه مورد بحث در قالب
تمثيل بيان شده ، بدون تمثيل نيز در مورد ديگر بيان شده است ، قرآن كريم انسانها را
در قيامت به دو دسته تقسيم مى كند: دسته اول مردان و زنان با ايمان كه نورشان
پيشاپيش و در پهلوى آنان مى تابد و با نور خود راه بهشت را مى پيمايد و در پايان
نيز بشارت خلود در بهشت به آنان مى دهد: (يوم ترى المومنين و المومنات يسعى نورهم
بين ايديهم وبايمانهم بشريكم اليوم جنات تجرى من تحتها الانهار خالدين فيها ذلك هو
الفوز العظيم .) (
823)
دسته دوم مردان و زنان منافقى هستند كه در آن روز در
تاريكى فرو رفته اند و به مومنان مى گويند: به ما نگاه كنيد يا منتظر ما باشيد تا ما
از نور شما بهره اى بگيريم اما مومنان مى گويند: به ما نگاه كنيد يا منتظر ما باشيد تا
ما از نور شما بهره اى بگيريم . اما مومنان نسبت به آنها بى اعتنايى كرده ، جوابى نمى
دهند، ولى هاتفى به آنان مى گويد: به ماوراى نشئه آخرت ، يعنى به دنيا باز گرديد
و از آن جا نورى فراهم آوريد؛ زيرا محل كسب نور دنيا بود: (يوم
يقول المنافقون و المنافقات للذين امنوا انظرونا نقتبس من نوركم
قيل ارجعوا وراءكم فالتمسوا نورا) (
824)
و چون رجوع از آخرت به دنيا ممكن نيست
، زيرا اساس دنيا كاملا برچيده شد و به آخرت
مبدل گشته ، معناى رجوع اين است كه تحصيل نور تنها در دنيا ممكن بود و اكنون فرصت
آن گذشت .
حرمان منافقان از نور خاص الهى ، در آيه اول از آيات مورد بحث به صورت (تركهم
فى ظلمات لا يبصرون ) و در آيه دوم به صورت (صم بكم عمى ) آمده و جمله دوم تكرار
جمله اول نيست ، زيرا انسانى كه مى بيند گاهى بر اثر تاريك بودن صحنه است و
گاهى بر اثر كورى ، و منافق كه راه نمى بيند هم از نورى كه راه را فرا رويش روشن
كند محروم است و هم از ديده بينا. پس اگر نورى هم باشد، براثر كورى
دل ، راه نخواهد ديد و نابينايى است كه روشنايى و تاريكى برايش يكسان است . در آيه
اول سخن از تاريكى صحنه در آيه دوم سخن از كورى آنان است .
راه بى بازگشت كفر و نفاق
چشم و گوش و ساير اندامهاى ادراكى بشر، سرمايه هاى عظيم
تحصيل سعادت علمى و عملى اوست : (وجعل لكم السمع والابصار و الافئده لكم تشكرون )
(
825)
و منافقان كه اين سرمايه ها را باخته اند، راهى براى بازگشت به فطرت
اصيل خود ندارند. از اين رو در آيات مورد بحث نيز با فاء تفريع مى
فرمايد: (فهم لا يرجعون ). راهنماى بازگشت آدمى به اصالت خويش ، همان سرمايه هاى
اوليه اوست و منافق كه آنها را از دست داده است هرگز به فطرت اوليه برنمى گردد.
نفاق و كفر، امرى تجربى ، متعارف و تكرارپذير نيست تا در پايان آن راه بازگشتى
باشد. پايان نفاق و كفر و هلاكت ابدى است و اندك مهلتى نيز كه در دنيا به منافقان و
كافران داده مى شود تا از رذيلتها بهره كاذب مادى ببرند براى آن است كه در غرقاب
گناه گرفتار شوند: (ولا يحسبن الذين كفروا انما نملى لهم ليزدادوا اثما)
(
826)
منافقان ، بدترين جنبندگان روى زمين
خداى سبحان در آيات مورد بحث ، منافقان را كور و كر و گنگ معرفى مى كند و در جاى
ديگر بدترين جنبندگان را كرها و گنگهايى مى داند كه فاقد
تعقل و انديشه ها: (ان شر الدواب عندالله الصم البكم الذين لا يعقلون ) (
827)
از اين جمع بندى آيات برمى آيد كه منافقان بدترين جنبندگان روى زمينند.
منافقانه نه كلام حق را مى شنوند، نه آن را بر زبان مى آورند و نه
اهل انديشه و تعقل معانى و مفاهيم حق هستند و از اين رو خداوند كه خيرى در آنان نمى بيند
شنوايان نمى كند. آنان حتى با شنيدن نداى حق نيز از آن اعراض مى كنند: (ولو علم
الله فيهم خيرا لاسمعهم ولوا اسمعهم لتولوا وهم معرضصون ) (
828)
شايان ذكر است كه ، محروميت مطلق اهل نفاق از هر گونه بينش صحيح را مى توان از حذف
مفعول در جمله (... لا يبصرون ) استفاده كرد؛ زيرا حذف
مفعول نشانه عموم و اطلاق آن است ، يعنى ، منافقان رها شده در تاريكى هيچ چيز را نمى
بينند.
لطايف و اشارات
1- نقش تمثيل در شناخت
تبيين معارف در قالب تمثيل ، هم شيوه كتابهاى آسمانى پيشين بوده (ذلك مثلهم فى
التواره فى الانجيل ...) (
829)
و هم سيره تعليمى قرآن كريم است . قرآن به طور
گسترده از مثل استفاده مى كند: (ولقد صرفنا للناس فى هذا القرآن من
كل مثل ) (
830)
و از تمثيل به امور ساده نيز پرهيزى ندارد: (ان الله لا يستحيى ان
يضرب مثلا ما بعوضه فما فوقها) (
831)
خاصيت مثل اين است كه معارف معقول و بلند را به سطح مطالب
متخيل و محسوس تنزل مى دهد تا در سطح فهم همگان قرار گيرد.
مثل همانند ريسمانى است كه از اوج معرفتهاى والا به سطح افهام توده مردم آويخته مى
شود، تا آنان كه توان ادارك معارف بلند را در قالب
ممثل ندارند، به مثل تمسك جسته و در حد خود بالا بروند و
ممثل را در سطح مناسب خويش ادراك انسان هر چه ساده انديش تر باشد، نيازش به
مثل بيشتر است و به هر ميزان با معارف عميق انس بيشترى پيدا كند، نيازش به
مثل كمتر مى شود.
نقش تمثيل در شناخت حقايق همتاى نقش تعاريف حدى و رسمى (حد تام و ناقص و رسم تام و
ناقص ) نيست ، زيرا تمثيل نه مانند تعريفهاى حدى ذاتيات
ممثل را نشان مى دهد و نه مانند تعريفهاى رسمى ، عوارض ذات را ارائه مى كند، بلكه
نوعى وصف شى ء است براى تقريب به ذهن ، مانند اين كه گفته مى شود:
مثل نفس در بدن ، مثل ناخداست در كشتى و سلطان در شهر. البته
تمثيل معناى ديگرى نيز دارد و آن بيان وجود مثالى شى ء است كه در لطيفه
سوم ، به آن اشاره مى شود.
قرآن كريم در هر مورد كه به ذكر مثل مى پردازد،
ممثل را پيش از مثل يا پس از آن با براهين عقلى
مستدل مى كند و در كنار آن ، براى كمك به فهم افراد متوسط، مثلى ذكر مى كند؛ مانند اين
كه معرفت بلند توحيد ربوبى را گاهى با برهان تمانع و به صورت قياسى
استثنايى تبيين مى كند: (لو كان فيهما الهه الا الله لفسدتا) و گاهى همان را در قالب
مثلى ساده اين گونه بيان مى كند: اگر مردى مملوك و برده چند مولاى ناسازگار باشد
كه هر يك او را به كارى مى گمارند، با مردى كه تنها فرمانبر يك مولاست سنجيده شود
هرگز يكسان نيستند: (ضرب الله مثلا رجلا فيه شركاء متشاكسون و رجلا سلما
لرجل هل يستويان مثلا) (
832)
حاصل آن برهان عقلى و اين
مثل حسى آن است كه اگر عالم آفرينش به دست چند مبدا تدبيرى اداره شود نظام آن
گسيخته مى شود.
همچنين عظمت قرآن را گاهى با آياتى مانند (انا سنلقى عليك قولا ثقيلا) (
833)
يا
(وانك لتلقى القرآن من لدن حكيم عليم ) (
834)
بيان مى كند كه معناى
قول ثقيل بودن قرآن و علم لدنى بودن آن براى توده
انسانها به راحتى قابل فهم نيست و گاهى براى پى بردن انسانهاى متوسط به عظمت
قرآن ، در قالب تمثيل ميگويد: اگر اين قرآن را بر كوهى
نازل كنيم كوه را فروتن و از هم پاشيده خواهى ديد: (و لو انزلنا هذا القرآن على
جبل لرايته خاشعا متصدعا من خشيه الله و تلك
الامثال نضر بها للناس لعلهم يتفكرون ) (
835)
هدف قرآن كريم از تمثيل ، راهيابى افهام ساده از راه
مثل به ممثل است و از اين هشدار مى دهد كه انسانها نبايد در حد معرفتهاى
تنزل يافته بمانند، بلكه بايد مثل را سرپلى براى رسيدن به اوج
ممثل قرار دهند، زيرا ماندن در محدوده مثل ، مانند زندگى بر روى
پل است و چون مثل در حقيقت همانند ريسمانى است براى برآمدن بر قله معرفت
ممثل ، توقف در حد مثل مانند اين است كه كوه نوردى ، طناب آويخته از قله كوه در دست
بگيرد، ولى بالا نرود.
قرآن كريم پى بردن از مثل به ممثل را در گرو سفر كردن از علم حسى به علم حصولى
عقلى و آنگاه از علم حصولى عقلى به علم شهودى قلبى مى داند كه همگان از آن بهره
ندارند و تنها معدودى از انسانها بدان دست مى يابند:
(مثل الذين اتخذوا من دون الله اولياء كمثل العنكبوت اتخذت بيتا و ان اوهن البيوت
لبيت العنكبوت لو كانوا يعلمون ... وتلك الامثال نضربها للناس و ما يعقلها الا العالمون
) (
836)
و از اين جا معلوم مى شود كه اگر كسى از
مثل به ممثل نرسيد عاقل نيست ؛ زيرا هدف را رها كرده ، به ابراز سرگرم شده است ، چون
ظاهر اين آيه آن است كه بهره اصلى از تمثيل ، سهم عالمانى است كه علم خود را نردبان
عقل قرار مى دهند و مراد از عقل در اين گونه موارد مجموع و عصاره علم و
عمل صالح است .
2- تمثيلهاى قرآنى درباره اعمال
كافران و منافقان
خداى سبحان درباره كافران و منافقان (
837)
مثلهاى گوناگونى مى آورد؛ گاهى مى
فرمايد: مثل كافر و منافق مثل كسى است كه به
دنبال هدف كاذب راهى را به آسانى و به سرعت مى پيمايد ولى هنگامى كه به پايان
راه مى رسد مى فهمد بيراهه رفته و به بن بست رسيده است : (والذين كفروا اعمالهم
كسراب بقيعه يحسبه الظمئان ماء حتى اذا جاءه لم يجده شيئا ووجد الله عنده فوفيه
حسابه ) (
838)
نتيجه عمل كافر همچون سراب ، و حركت او مانند دويدن به سوى
سراب است . سراب آب نمايى است كه در كرانه افق بر اثر تابش نور بر سطح زمين
نمايان مى شود و انسان تشنه غافل را در پى خود مى كشاند، اما او هر چه به پيش مى
رود؛ جز فزونى عطش بهره اى ندارد و هنگامى كه همه نيروهاى خود را در اين بيراهه
رفتن ، صرف كرد، در آنجا كه ديگر نه توان رفتن دارد و نه توان بازگشت و نه آبى
يافته است تا با نوشيدن آن خود را تشنگى برهاند، تشنه كام مى ميرد. در اين
تمثيل سخن از حركت و شتاب در بيراهه رفتن است و در آيه مورد بحث ، سخن از توقف يا
كندى حركت منافقان .
سر اين دوگانگى در تعبير آن است كه رسيدن به مقصد دو شرط دارد: يكى شناختن راه و
ديگرى شناختن هدف و مقصد. پس كسى كه هدف را نمى شناسد يا هدف را مى شناسد،
ليكن راه را نمى شناسد و به بيراهه مى رود هرگز به مقصد صراط مستقيم درمانده و
امانده اند. قرآن كريم نفى هدف را با جمله (كسراب بقيعه ) (
839)
تبيين مى كند و
نداشتن بصيرت لازم براى شناخت راه را در آيه مورد بحث مى آورد. پس منافقن يا به
طرف چيزى حركت مى كنند كه آن چيز هدف و مقصود خلقت نيست و يا اگر هدف و مقصود را
فهميدند راه صحيح و اصول به آن نمى بينند تا در همان صراط حركت كنند، بلكه عمدا
بيراهه مى روند.
خداى سبحان در مثلى ديگر درباره كارهاى كافران مى فرمايد: (او كظلمات فى بحر
يغشيه موج من فوقه موج من فوقه سحاب ظلمات بعضها فوق بعض اذا اخرج يده لم
يكديريها و من لم يجعل الله له نورا فما له من نور)
اعمال كافران ظلمتهايى متراكم و انبوه است كه در آن گرفتار شده اند؛ همانند كسى كه در
شبى تاريك و در دريايى غرق شود؛ دريايى كه امواجى بلند آن را فراگرفته باشد و
ابر و مه غليظى نيز بر فراز آن باشد به گونه اى كه اگر او دست خود را بيرون
آورد، زمينه ديدن آن دست نيز فراهم نيست و اين از آن روست كه نور تنها از جانب خداى
سبحان است و كسى كه از نور الهى محروم شد، از هر جهت تاريك است .
3-تمثيل قرآن در دو نگرش
بين صاحبان نظران در تحليل مثلهاى قرآنى ، در خصوص تشريح مصداق ، نه تبيين مفهوم
دو بينش است : يكى اين كه اين مثلها تشبيه صرف و تنها براى تقريب معارف بلند و
اسرار پوشيده نظام هستى به اذهان انسانهايى است كه در افق عالم ماده به سر مى
برند. نظر ديگر آن است كه مثلها بيانگر وجود مثالى آن حقايق است و هيچ گونه تشبيه و
مجازگويى در كار نيست . تفاوت اين دو ديدگاه در آن جا كه مثلا خداى سبحان برخى
انسانها را به حمار يا كلب تشبيه كرده اين است كه بر
اساس ديدگاه اول اينان واقعا حمار نيستند، ليكن چون مانند حمار از فهم حقايق محرومند به
آن حيوان تشبيه شده اند. اما بر اساس ديدگاه دوم اين
تمثيل بيانگر حقيقت مثالى آنان است و در موطنى كه حقايق اشيا ظهور مى كند، واقعيت و حقيقت
مثالى نيز ظهور مى كند و از اين روست كه اينان در قيامت به صورت حيوان محشور مى
شوند.
درباره منافقان نيز صاحبان ديدگاه اول مى گويند: اينان واقعا انسانند و بينا، شنوا و
گويا هستند، ولى چون سخن حق را نمى شنوند، آن را نمى پذيرند و حق را نمى گويند،
به انسانهاى نابينا، ناشنوا و گنگ تشبيه شده اند. اما در ديدگاه دوم اين تمثيلها ناظر
به حقيقت و وجود مثالى آنهاست و منافقن واقعا گنگ ، كر و كورند.
شاهد مدعاى ديدگاه دوم آن است كه در قيامت كه ظرف ظهور و بروز حقايق است (نه ظرف
حدوث آنها) كورى و گنگى و كرى اينان ظهور مى كند و مى گويند: (رب لم حشرتنى
اعمى و قد كنت بصيرا) (
840)
و مراد از اين كورى ، كورى چشم
دل است ، نه كورى چشم سر، و چشم دل اينان حقيقتا كور است : (لا تعمى الابصار ولكن
تعمى القلوب التى فى الصدور) (
841)
و اين گمراهان ، در قيامت افزون بر
كورى ، كرى و گنگى ، به رو افتاده محشور مى شوند، نه برپا ايستاده : (و من يهدى
الله فهو المهتد و من يضلل فلن تجد لهم اولياء من دونه و نحشر هم يوم القيمه على
وجوههم عميا و بكما وصما ماويهم جهنم ) (
842)
پس چنين نيست كه كورى منافقان در
حد تشبيه باشد، بلكه بيان واقعيت و تمثل درونى آنهاست و در قيامت با باطن خويش ، كه
به ظهور مى پيوندد، مواجهند. در دادگاه قيامت مانند محكمه دنيا كيفرها اعتبارى نيست ، بلكه
اعمال و باطن آدمى در آن روز مشهود خواهد بود.
4- كيفر سنگين منافقان
كيفر تبهكاران در قيامت ، هم سنگ اعمال آنهاست ؛ زيرا كيفر آنان چيزى جز كارهاى
پليدشان نيست كه ظاهر مى شود و قرآن كريم از اين هماهنگى به جزاء
وفاق . (
843)
كيفر تبهكارى انسان طالح بيش از كار تبهكارانه او نيست بلكه
وفاق آن است ، گرچه پاداش كارهاى نيك صالحان بيش از
عمل آنهاست ، زيرا پس از توفيه اجر، رزقى كه در حساب نمى گنجد به
آنان داده مى شود: (انما توفون اجوركم )، (
844)
(يرزقون فيها بغير حساب ).
(
845)
در پاداش حسنه ، هماهنگى مقدار پاداش با عمل لازم نيست ، بلكه گاهى بيشتر است : (من جاء
بالحسنه فله خير منها) (
846)
و گاهى از آن نيز افزونتر است : (من جاء بالحسنه فله
(ع ) شر امثالها) (
847)
و گاهى سخن از بيشتر و ده چندان
نيست ، بلكه پاداش خداوند واسع و عليم (نسبت به برخى ) به حساب درنمى آيد:
(مثل الذين ينفقون اموالهم فى سبيل الله كمثل حبه انبتت سبع
سنابل فى كل سنبله فى كل سنبله ما ئه حبه والله يضاعف لمن يشاء والله واسع عليم )
(
848)
اما كيفر سيئات هرگز بيش از سيئه نيست و چون منافقان بدترين جنبندگانند، پس عذابى
بدتر و سخت تر از عذاب آنان نيست و از اين رو در پايين ترين دركات جهنم جاى دارد: (ان
المنافقين فى الدرك الاسفل من النار). (
849)
5- خلود كافران و منافقان در آتش
روح آدمى مجرد و منزه از مكان ، زمان و تاريخ است ، كفر و نفاق نيز ملكه ايت است نفسانى
و مجرد از زمان و مكان . پس روحى كه به كفر و نفاق آلوده شد، گرفتار خطرى ابدى
شده است و چون كيفر اخروى همان عقايد نادرست و
اعمال تبهكارانه انسان تبهكار است كه در قيامت ظهور مى كند، آنان با كيفرى ابدى دست
به گريبانند و آنچه امام صادق (عليه السلام ) به عنوان سر خلود در جهنم فرمود كه
اگر كافر براى هميشه در دنيا مى ماند مى خواست تا ابد مرتكب معصيت مى شود:
انما خلد اهل النار فى النار لان نياتهم كانت فى الدنيا ان لو خلود فيها ان يعصوا
الله ابدا(
850)
نيز به همين تعليل باز مى گردد.
تفصيل بحث خلود، در آيات مناسب آن مطرح مى شود و
احتمال اين كه خلود به معناى مكث طولانى باشد نه لبث ابدى
طرح و طرد خواهد شد.
6- صاحبان دستها و چشمها
خداى سبحان اندامهاى ادراكى ، مانند چشم و گوش را به آدمى بخشيده تا براى درك
صحيح حقايق از آن مدد بگيرد و اندامهاى تحريكى ، مانند دست و پا را به انسان داده تا
براى كار درست به خدمت انسان درآيد. حال اگر از چشم و گوش و زبان آدمى جز تباهى
برنخيزد در حقيقت او فاقد اين اندامهاست و به همين جهت ، در قيامت نابينا، ناشنوا و
ناگويا محشور مى شود و اگر انسان از اين اندامهاى ادراكى به خوبى بهره جست او به
حق بينا، شنوا و گوياست و از اين رو قرآن كريم برخى از پيامبران الهى را با وصف
صاحبان دستها و چشمها مى ستايد: (واذكر عبادنا ابراهيم و اسحق و يعقوب
اول الايدى والابصار (
851)
گرچه همه انسانها دست دارند، اما دست بت سازان و بت فروشان در حقيقت دست نيست و دست
رادمردان بت شكنى مانند ابراهيم (عليه السلام ) به حقيقت دست است . همه انسانها نيز از
چشم بهره اى دارند، اما چشمى كه با نگاه تكريم آميز به بت بنگرد و يا به خيانت
گشوده شود، كه از آن به خائنه الاعين ياد مى شود: (يعلم خائنه الاعين و ما
تخفى الصدور) نابيناست و چشم حقيقى آن است كه مانند چشم ابراهيم (عليه السلام )
توان مشاهده ملكوت آسمانها و زمين را داشته باشد: (وكذلك نرى ابراهيم ملكوت
السموات والارض وليكون من الموقنين ) (
852)
و اين كه خداى سبحان مى فرمايد:
به ياد اينان باش كه صاحبان دستها و چشمها بودند از باب تعليق حكم
بر وصف ، بدين معناست كه چون داراى اين اوصاف بودند، به يادشان باش .
بحث روايى
1- حرمان منافقان از نور رسالت و امامت
- عن الباقر (عليه السلام ) فى قوله تعالى : (ذهب الله بنورهم و تركهم فى ظلمات
لا يبصرون ): يعنى قبض محمد (صلى الله عليه وآله ) فظهرت الظلمه فلم يبصروا
فضل اهل بيته (
853)
اشاره : تطبيق مزبور، بيان مصداق كامل آيه است ، نه تفسير مفهومى آن .
رسول اكرم (صلى الله عليه وآله ) مصداق بارز آيه (وجعلنا له نورا يمشى به فى
الناس ) (
854)
است و با ارتحال آن حضرت ، نور ويژه وى قبض شد، ليكن منافق نه
در زمان حيات آن حضرت بهره مند بود از ارتحال وى از قرآن و عترت كه يادگار آن
حضرت (صلى الله عليه وآله ) است بهره مى گيرد.
2- اضلال كيفرى خداوند
- عن الرضا (عليه السلام ): ان الله لا يوصف بالترك كما يوصف خلقه ولكنه
متى علم انهم لا يرجعون عن الكفر والضلال منعهم المعاونه واللطف وخلى بينهم و بين
اختيارهم (
855)
اشاره : اين روايت ناظر به همان معنايى است كه در
خلال تفسير (تركهم ) و نيز در تشريح لطايف و اشارات بازگو شد.
3- آثار مستى گناه
- عن رسول الله (صلى الله عليه وآله ): يابن مسعود!احذر سكر الخطيئه
للخطيئه سكرا كسكر الشراب بل هى اشد سكرا منه ،
يقول الله تعالى : (صم بكم عمى فهم لا يرجعون (
856)
اشاره : همان گونه كه شرب خمر عامل مستى ،
زوال عقل و تعطيل نيروهاى ادراكى آدمى است ، گناه نيز باعث مستى شديدترى است كه
عقل را معزول و انسان را از ادراك سالم محروم مى كند.
4- تمثل و ظهور كافران در قيامت
- عن الصادق (عليه السلام ) فا زلق اللسان فيما يكره الله وينهى عنه مرداه
للعبد عندالله و مقت من الله وصم وعمى وبكم يورثه الله اياه يوم القيامه فيصيروا كما
قال الله : (صم بكم عمى فهم لا يرجعون )، يعنى لا ينطقون و لا يوذن لهم
فيعتذرون (
857)
اشاره : اين روايت ناظر به تمثل و ظهور باطن كافران در قيامت است ؛ يعنى آنان واقعا
فاقد اندامهاى ادراكى هستند و تمثيل مزبور از سنخ تشبيه نيست .
5- كوردلى منافقان در سخنان امام على (عليه السلام )
- گ اميرالمومنين (عليه السلام )، الف : ما اصف من دار اولها عناءو آخرها فناء... و
من ابصر بها تصرته و من ابصر اليها اعمته (
858)
اشاره : سيد رضى (رحمه الله ) درباره جمله و من ابصر مى گويد:
انسان متامل در اين جمله ، معنايى شگفت آور و مقصودى ژرف خواهد يافت كه به پايانش
نمى توان رسيد.
امير مومنان (عليه السلام ) در اين جمله كوتاه منشا بينايى و كورى
دل را بيان مى كند و آن اين است كه نگاه به دنيا به عنوان هدف ، انسان را
نابينا مى كند ولى نگاه به آن به عنوان وسيله ، انسان را بينا مى كند و
اين همان تفاوتى است كه بين دو لحاظ فيه ينظر و به نيظر
مطرح است ؛ دنيا ابراز است نه هدف ، پس هر كه آن را ابراز دانست و از آن استفاده ابرازى
كرد دنيا او را بصير مى كند، ولى اگر كسى آن را هدف انگاشت دنيا او را كور مى كند.
- و انما الدنيا منتهى بصر الاعمى لايبصر مما وراءها شيئا والبصر ينفذها بصره
و يعلم ان الدار وراءها فالبصير منها شاخص ، والاعمى اليها شاخص والبصير منها متزود
والاعمى لها متزود (
859)
اشاره : اعمى در اين حديث شريف به معناى اكمه ، يعنى نزديك بين و ظاهر
بين است و ظاهر بين كوردل است ؛ زيرا او دنيا را مى بيند ولى آخرت را نمى بيند. بصير
كسى است كه نگاهش از مرز دنيا گذشته ، به آخرت كه درون و باطن همين دنياست نفوذ
كند و اعمى كسى است كه نگاهش به دنيا دوخته شده ، از آن نمى گذرد و قرآن كريم
فرمان روى گردانى از آنان را مى دهد:
(فاعرض عن من تولى عن ذكرنا ولم يرد الا الحيوه الدنيا # ذلك مبلغهم من العلم )،
(
860)
(يعلمون ظاهرا منت الحيوه الدنيا و هم الاخره هم غافلون ). (
861)
- يا اهل الكوفه ، منيت منكم بثلاث واثنتين : صم ذوو اسماع وبكم ذوو كلام وعمى
ذوو ابصار، لا احرار صدق عند اللقاء، ولا اخوان ثقه عند البلاء (
862)
اشاره : سر امتناع اهل كوفه از يارى امير مومنان (عليه السلام ) اين بود كه آنان گرچه
گوش و چشم و زبان ظاهرى داشتند، ولى چشم و گوش
دل آنان كور و كر بود و درونشان ناگويا. آنان نه در برخورد و رويارويى رادمرد و
آزادمنش بودند و نه هنگام امتحان ، برادرانى مورد اعتماد.
- فان عينى بالمغرب كتب الى يعلمنى انه وجه الى الموسم اناس من
اهل الشام ، العمى القلوب ، الصم الاسماع ، الكمه الابصار الذين يلبسون الحق
بالباطل و يطيعون المخلوق فى معصيه الخالق و يحتبلون الدنيا درها بالدين
(
863)
- ما لى اراكم اشباحا بلا ارواح وارواحا بلا اشباح ... و ناظره عمياء وسامعه
صماء و ناطقه بكماء (
864)
اشاره : چون مجارى ادراكى مزبور از شئون روح انسانى است ، مادامى كه روح انسانى در
كسى زنده باشد وى داراى شئون ياد شده خواهد بود و از فقدان چنين مجارى اداركى مى
توان پى برد كه اصل روح انسانى رخت بربسته است ، از اين رو اينان اشباح
بدون ارواح اند. اما اين كه اينان ارواح بدون اشباح اند، براى آن
است كه گويا بين روح و بدن آنها فاصله است و هرگز بدنهاى آنان از روح آنها دستور
نمى گيرد؛ يعنى ، بر فرض كه داراى روح انسانى باشند، ارتباطى بين ارواح و
ابدان آنها نيست .
- طيب دوار بطبه قد احكم مراهمه واحمى مواسمه يضع ذلك حيث الحاجه اليه من
قلوب عمى وآذان صم والسنه بكم (
865)
اشاره : درمان نابينايان باطنى و ناشنوايان درونى و ناگويان معنوى ، در طليعه امر
ممكن است ، ليكن در پايان كار، نزول آيه شفابخش قرآنى نيز براى آنان جز مزيد
خسارت و كوردلى اثر ديگرى ندارد.
او كصيب من السماء فيه ظلمت ورعد و برق يجعلون اصبعهم فى اذانهم من الصواعق
حذرالموت والله محيط باكفرين (19) يكاد البرق يخطف ابصرهم كلما اضاء لهم
مشوافيه واذا اظلم عليهم قاموا (
866)
ولو شاء الله لذهب بسمعهم
وابصرهم ان الله علىكل شى ء قدير(20)
گزيده تفسير
دو آيه قبلى مثلى را درباره زندگى بى فروغ منافقان ، و اين دو آيه
مثل ديگرى را درباره زندگى پرهواس آنان بيان مى كند.
مثال پيشين درباره حرمان منافقان از بينش صحيح بود و
مثال كنونى درباره حرمان آنان از گرايش و رفتار درست . منافقان درمانده
، مانند مسافران راه گم كرده اى هستند كه گرفتار بارانى شديد، همراه با ابرهايى
غليظ و تيره و رعد و برقى هراس انگيز و مرگبار شده اند.
آنان انگشتان در گوشها فرو برده اند تا خروش رعد آنان را به كام مرگ نكشاند. برق
شديد آسمانها نيز نزديك است چشمانشان را بربايد. با جهش هر برق ، چند قدم به
پيش مى روند و چون فروغ آن باز ايستاد و در تاريكى غرقشان ساخت ، متحيرانه بر جاى
خود مى ايستند.
منافقان با استفاده از ايمان صورى خود و در پناه آرامش جامعه اسلامى چند قدمى به پيش
مى روند، ولى هنگامى كه راز درونشان آشكار شد، بر جاى خود مى ايستند و توان هر
كارى را از دست مى دهند. اگر خدا مى خواست ، از همان آغاز نورشان را مى گرفت ولى
چون روزى براى امتحان به آنان مهلت داده شد. پايان بخش هر يك از دو آيه ، هشدارى
است به منافقان ؛ در پايان آيه اول سخن از احاطه قهرى خدا بر آنان است
و در پايان آيه دوم قدرت بيكران حق بر عملى ساختن وعيدهايش مطرح شده
است .
تفسير
صيب : صيب بر وزن فيعل از صيب به معناى
نزول است . وصف كردن صيب به اين كه از آسمانها است با اين كه باران و مانند آن جز از
آسمان نازل نمى شود براى تفهيم سلطه صيب از يك سو و عدم اقتدار آنها از رهايى و
نجات يا جلوگيرى از آن از سوى ديگر است ، زيرا موجود آسمانى به طور قهر و احاطه
، موجود محدود زمينى را فرا گيرد و فرو مى برد.
البرق : الف و لام البراق براى عهد است و مراد از آن ، برقى است كه در
آيه قبل ذكر شده است .
لهم ، عليهم : لام در لهم براى نفع و على در عليهم براى
ضرر است . برق جهنده آسمان با آمدن خود لحظه اى فضا را براى رهنورد بيان روشن
مى كند، اما با رفتن خود او را در تاريكى فرو مى برد.
قاموا: قيام گاهى معناى قيامت و ايستادگى دارد و ممدوح است ، مانند: (ان تقوموا الله مثنى و
فردى ) (
867)
و گاهى به معناى توقف و سكون است و مذموم .
قيام منافقان در اين آيه به معناى دوم است ؛ چون در برابر سير و سلوك است .
انسان داراى دو بعد بينش و كنش است ، با نور انديشه مى فهمد و با قدرت بدنى كار
مى كند. اولياى الهيت هم از بينش خوب برخوردارند و هم از كنش شايسته . از اين رو قرآن
كريم درباره مخلصانى همچون حضرت ابراهيم ، اسحق و يعقوب (عليه السلام ) با
تعبيراتى مانند: (اولى الايدى والابصار# انا اخلصناهم بخالصه ذكرى الدارى )
(
868)
هم فهم صحيح آنان را مى ستايد و هم كار نيكشان را؛ اما منافقان را نيز كه
فاقد هر دو خصيصه انسانى ياد شده هستند، يعنى نه درست مى فهمند و نه درست
عمل مى كنند، نكوهش مى كند.
آيات مورد بحث ، مثل ديگرى درباره منافقان بيان مى كند. با اين تفاوت كه
مثل گذشته حرمان منافقان از بينش صحيح و مثل كنونى حرمان آنان از كنش شايسته و از
پيمودن صراط مستقيم ترسيم مى كند.
كلمه او در آغاز مثل دوم نشانه آن است كه جريان نفاق با هر يك از دو
ثال قابل تبيين است و بين دو مثال فرقى است كه در تشريح
مثال اول گذشت . از اين رو مى توان دو مثال مزبور را بر دو گروه از
اهل نفاق تطبيق كرد.
زندگى پرهراس منافقان
منافقان درمانده متحير مانند كسانى هستند كه در نيمه راه سفر گرفتار بارانى شديد
همراه با ابرهايى غليظ و تاريك شده اند. آنان در فضايى سراسر تيرگى گرفتار
رگبار تندباران شده اند، و افزون بر اينها گاهى ابرها با رعدى سهمگين و برقى
مرگبار فضايى هراس انگيز ساخته است .
اين مسافران باران زده بر اثر هراسى كه از نهيب رعدها و صاعقه ها پى در پى در
دلهايشان افتاده ، انگشتان در گوشها فرو برده اند تا خروش رعد به آنان آسيبى
نرساند و آنان را به كام مرگ نكشاند.
برق آسمان نيز به قدرى شديد است كه نزديك است نور چشمانشان را بربايد. هر
برقى كه جستن مى كند، لحظه اى فضا را روشن مى كند و اينان اندكى به پيش مى روند
و چون فروغ خيره كننده آن برق ، باز ايستاد و در تاريكى غرقشان ساخت ، متحيرانه بر
جاى خود مى ايستند. اينان از يك سو براى نجات از رگبار تند باران و خروش رعد و
آسيب برق آسمان ، ناچار به پيمودن راهند و از سوى ديگر، با وجود شدت احتياج نور،
از آن محرومند.
در تطبيق اين مثل زيباى قرآنى بر ممثل مى توان گفت : اسلام صورى و ايمان ظاهرى
منافقان همانند قطره اى باران ، زمينه ساز پديد آمدن حيات است ، اما چون درون منافق
مالامال از كفر است و كفر جز تيرگى چيزى نيست ، اسلام صورى با آن تيرگيها نفاق كه
در درون دارند، خروشى ايجاد مى كند كه منافق را به هراس مى افكند. اگر اوضاع
سياسى و اجتماعى مسلمانان آرام بود و حساسيتى نسبت به منافقان در نظام اسلامى پيش
نيامد، با همان اسلام ظاهرى در جمع مسلمانان چند قدمى به پيش مى روند و از اين آرامش
استفاده مى كنند، ولى هنگامى كه راز درونشان آشكار شد، بر جاى خود مى ايستند و توان
هر كارى را از دست مى دهند. البته اگر خدا مى خواست از همان آغاز، نور ايشان را مى
گرفت ولى چند روزى براى امتحان به آنها مهلت داد تا معلوم گردد كه در درون چه
داشته اند.
رفتار منافقان در برابر خطر
در اين تمثيل قرآنى چند خطر در برابر منافق تصوير شده است : رگبارى همراه با
ابرهاى تيره ، خروش رعد و جهش برقى خيره كننده همراه با صاعقه اى مرگبار. رفتار
منافقان در برابر اين خطرها نيز تبيين شده است . اولين خطر آنان ريزش باران است .
ريزش باران گاهى مايه خير و رحمت است ؛ چنانكه كشاورزان از باران به موقع بهره
مى گيرند ولى گاهى مايه عذاب است ، مانند بارانى كه بر سر مسافرى بيابانى در
نيمه راه مى ريزد.
منافق انسان باران زده اى است كه مى خواهد از آن بگريزد ولى راه فرار ندارد؛ زيرا هم
راه او تاريك است و هم خطر رعد و برق و صاعقه هاى مرگبار در پيش است .
رفتار منافقان در برابر غرش رعد و صاعقه اى كه گاهى به همراه دارد اين است كه از
شدت هراس ، انگشت (
869)
در گوش فرو مى برد تا از صداى مهيب رعد جان نسپارند و
عكس العمل آنان در برابر خطر برق آسمان اين است كه به جاى اين كه با آن راه را
بيابند و مسير خود را مشاهده كنند، ديده را از دست مى دهند. اين برق كه در ظلمتهاى مستمر و
فراگير جستن مى كند، نمى تواند چراغ راه انسان باشد: وليس فى البرق الخاطف
مستمع لمن يخوص فى الظلمه . (
870)
گرچه ممكن است در شرايطى خاص ، انسان با لحظه اى توجه و تصميم گيرى صحيح
بتواند تا ابد راه خود را بشناسد و آن را بپيمايد، اما اين گونه برقها
اهل نفاق را تنها چند لحظه به پيش مى برد و پس از آن در تيرگيهاى متراكم غرق ساخته
، متوقف مى كند.
مهلتى كه با منافق داده مى شود براى آن است كه در پرتو نور، پيش پاى خود را ببيند
و برگردد وگرنه خداى سبحان مى تواند با همان رعد و برق ، شنوايى و بيناييشان را
براى هميشه از ميان بردارد: (ولو شاء الله لذهب بسمعهم وابصارهم )؛ زيرا رعد، برق و
صاعقه از لشكريان خداى سبحان مى تواند با همان رعد و برق ، شنوايى و بيناييشان
را براى هميشه از ميان بردارد: (ولو شاءالله لذهب بسمعهم وابصارهم )؛ زيرا رعد، و
برق و صاعقه از لشكريان خداى سبحان و گوش به فرمان اويند: (ويسبح الرعد
بحمده والملائكه من خيفته و يرسل الصواعق فيصيب بها من يشاء)(
871)
|
