اولئك عل هدى من ربهم واولئك هم المفلحون .
گزيده تفسير
پروا پيشگان بند مرتبه ، از هدايتى بهره مندند كه چونان مركبى رهوار آنان را به
مقصد مى رساند و رفعت مى بخشد و اين همان هدايت تكوينى الهى است كه زمينه ساز بهره
ورى كامل از هدايت قرآن است . آن بلند پايگان كه بر هدايت الهى مستقرند، چنانكه
تقوايشان زمينه ساز بهره مندى از قرآن است منشا رستگارى آنان نيز خواهد بود؛ آنان از
همه موانع مى رهند و به مقصد اصيل خويش مى رسند و چون فلاح انسان در رسيدن به
كمال مطلق است و كمال مطلق جز خداى سبحان نيست ، پس فلاح پرواپيشگان در
لقاءالله است و براى رسيدن به لقاء الله گامهاى نخست را بايد با هدايت
فطرى و تقواى اعتقادى ، عبادى و مالى برداشت و آنگاه بايد تا رسيدن به مقصود
نهايى از رهبرى قرآن ناطق و صامت (ثقلين ) پيروى كرد.
تفسير
المفلحون : واژه مفلح از ريشه فلاح است و معناى اصلى ماده
فلح ، چيزى است كه لازم آن رهايى از شرور و دستيابى به خير و صلاح است و
با اين دو قيد از ماده نجات ، ظفر و صلاح امتياز
مى يابد.
اطلاق فلاح بر كشاورز و فلاحت بر كشاورزى از آن روست ؟
زمين با زراعت از بوار(باير بودن ) مى رهد و آباد مى گردد، چنانكه شكاف و گشايش
نيز در آن ملحوظ است .
در زبان فارسى از فلاح به پيروزى و رستگارى تعبير مى شود؛
(
493)
زيرا معناى فتح و شكاف در آن ماخوذ است ، برخلاف چيزى كه رتق و سد در آن
ماخوذ است ، و چون شكاف در معناى فلاح اخذ شده ، كسى كه لب زيرين او شكاف داشته
باشد افلح ناميده مى شود. (
494)
البته مفلح انسانى است
كه با رنج و تعب ، به مقامى رسيده باشد، نه بدون رنج .
هم : ضمير هم را بصيرون ، فاصله مى نامند و كوفيون ، عماد. شايد
سرعطف اولئك دوم بر اولئك
اول در آيه محل بحث و عدم عطف در آيه (اولئك كالانعام
بل هم اضل اولئك هم الغافلون ) (
495)
اين باشد كه در آيه
محل بحث ، دو عنوان مزبور جداى از هم و مستقل است ، ليكن در آيه سوره اعراف ، اساس
مطلب همان غفلت است كه بر اساس دركات آن ، سه مرحله نزولى پديد مى آمد:
اول شبيه چهارپايان شدن ، دوم در حد چهارپايان بودن ، سوم از آنها پايينتر قرار
داشتن .
سر اين تفاوت آن است كه چنانكه نور محسوس ، شى ء را برجسته و نمايان مى كند و
ظلمت محسوس ، شى ء را در تاريكى فرو مى برد، نور
معقول هدايت نيز انسان را برجسته مى كند: (يرفع الله الذين امنوا منكم و الذين اوتوا
العلم درجات ) (
496)
و تيرگى ضلالت او را سركوب و منكوب و نابود مى سازد
و او را به حضيض سقوط فرو مى افكند: (ولا تطغوا فيه
فيحل عليكم غضبى و من يحلل عليه غضبى فقد هوى ) (
497)
راز اساسى در اين
گونه موارد آن است كه كمال مقهور نفس
كامل است ، و نقص قاهر بر نفس ناقص ، مثلا، انسان عالم ، امير علم است و
انسان جاهل ، اسير جهل .
از اين رو گفته مى شود: زبان عاقل در قلب اوست و قلب
جاهل در زبان او. بنابراين ، انسان مهتدى و متقى ، حاكم بر هدايت و تقواست و انسان
ضال و فاجر، محكوم ضلال و فجور و از اين حقيقت به (على هدى ) تعبير شد.
رستگارى پرواپيشگان
واژه فلاح چنانكه گذشت ، فراتر از معناى رهايى از موانع ، معناى رسيدن
به مقصود را نيز در بر دارد. پرواپيشگان كه بر هدايت الهى مستقرند همان گونه كه
تقواى آنان زمينه ساز بهره مندى از قرآن كريم بود، زمينه ساز فلاح و رستگارى آنان
نيز هست : (واتقوا الله لعلكم تفلحون ). (
498)
پرهيزكاران كه از افراط و تفريط، عصيان ،
بخل و شح نفس در امان و داراى حفاظ الهى تقوايند، رستگارند: (و من يق شح نفسه
فاولئك هم المفلحون ). (
499)
فلاح و رستگارى مقصود بالذات و هدف نهايى انسان است و چون فلاح انسان در رسيدن
به كمال مطلق است و كمال مطلق جز خداوند سبحان نيست . پس فلاح انسان در لقاءالله
است و براى رسيدن به لقاى الهى ، گامهاى نخست را با هدايت فطرى و تقواى اعتقادى ،
عبادى و مالى بايد برداشت و آنگاه تا به سر
منزل مقصود بايد از هدايت و رهبرى قرآن ناطق و صامت پيروى كرد.
تذكر: اشاره با لفظ اولئك كه ناظر به دور است ، براى بزرگداشت
مقام متقيان است ، چنانكه تكرار لاى كلمه با ذكر واو عاطف ، براى تفهيم
استقلال هر يك از هدايت و فلاح براى تكريم است .
بحث روايى
معناى فلاح
- عن الصادق (عليه السلام ) فى قوله تعالى : (اولئك هم المفلحون ): اى
الناجون مما منه يوجلون الفائزون بما ياملون (
500)
اشاره : محور اصلى فلاح ، همان تزكيه نفس است : (قد افلح من زكيها). (
501)
تزكيه
نفس با اعمال ويژه اى همراه است كه برخى از آنها در سوره مومنون
(
502)
و بعضى از آنها در ديگر سور بازگو شده است ؛ چنانكه تزكيه روح با
تروك مخصوصى همراه است كه از آنها به عنوان موانع فلاح ياد مى شود؛
مانند: ظلم ، افترا، كذب ، تكذيب آيات الهى و...
رواياتى كه به طور مبسوط در تحليل معناى فلاح و
علل و عوامل و همچنين دلايل و علايم آن ياد شده ، مستنبط از
اصول قرآنى الست كه به عناصر محورى آنها اشاره شد.
بارزترين مصداق فلاح كه همراه با وقايه نفس از شح و تقواى از
بخل است در كلام اميرمومنان (عليه السلام ) آمده است : من اهتم برزق غد لم يفلح
ابدا. (
503)
لازم است توجه شو كه بين همت گماردن براى كسب
حلال و تحصيل رزق و بين مهموم بودن براى روزى آينده فراق وافر است كه يكى را
محمود و ديگرى را مذموم كرده است .
تذكر: چون عنوان متقين صفت مشبهه است نه اسم
فاعل ، داراى معناى ثبوتى است . از اين رو اوصاف پنج گانه اى كه براى آنان ياد شد
به صورت فعل مضارع است كه همراه با استمرار است و نتيجه آن نيز به عنوان صفت
ملكه ، نه حال ، در خاتمه چنين بيان شده است : (اولئك على هدى من ...) و اين مطلب با
آنچه در پايان سوره به صورت فعل ماضى ياد شده منافاتى ندارد؛ زيرا گرچه در
پايان سوره چنين آمده است : (امن الرسول ... كل امن ...)، ليكن از آن هم ملكه
استنباط مى شود، نه حال ؛ چنانكه در همان آيه با
فعل مضارع چنين آمده است : (لا نفرق بين احد من رسله ...)
ان الذين كفروا سواء عليهم ءانذرتهم ام لم تنذرهم يومنون .
گزيده تفسير
گرچه هدايت قرآن همگانى است و اختصاص به پرهيزكاران ندارد، ولى كافران از آن
بهره اى نمى برند، زيرا آنان بر اثر عناد عمدى خويش در هدايت را چنان بر روى خود
بسته اند كه بيم دادن و ندادنشان يكسان است .
انذار كه رسالت محورى پيامبران و هدف نفر فرهنگى فقيهان است ، در هدايت انسانهاى
مستعد نقش به سزايى دارد، ولى كفر عنادى (نه كفر بسيط كه ناشى از غفلت است و با
انذار نيز زايل مى شود) مانع تاثير انذار است .
تفسير
انذرتهم : انذار كه در برابر تبشير (نويد دادن ) است ، به معناى بيم دادنى است كه با
گفتار يا مانند آن صورت مى گيرد.
در طليعه اين سوره سخن از هدف قرآن كريم ، يعنى هدايت مقتين بود و چون
در آن جا پرسش مطرح بود كه اگر قرآن براى هدايت همه انسانها
نازل شد، سر اختصاص هدايت آن به پرهيزكاران چيست ؟ گويا در اين آيه كريمه به
پاسخ آن پرداخته ، مى فرمايد: زيرا غير متقى (مانند كافر) انذار و عدم انذارش يكسان
است و آنان خود نيز به اين حقيقت معترفند: (سواء علينا اوعظت ام لم تكن من الواعظين ).
(
504)
در آيه محل بحث ، كفر در برابر تقوا به كار رفته و از آن استفاده مى شود كه همان طور
كه تقوا شرط بهره مندى از هدايت قرآن است ، كفر نيز مانع آن است و همان طور كه تقوا
به اعتقادى و عملى تقسيم مى شود و تقواى عملى به تقوا در عبادت (اقامه نماز) و تقوا
در مال و غير مال (انفاق ) تقسيم مى شود، كفر نيز همين تقسيم ها را دارد؛ زيرا كفر تنها
انكار خدا، وحى و رسالت و معاد نيست ، بلكه اگر كسى عمدا نماز و زكات را نيز ترك
كند عملى است و همان گونه كه در تقوا حسن اختيار لازم است ، در (الذين كفروا) نيز عناد و
لجاج و سواء اختيار مطرح است . پس كفر در اين آيه ، كفر عنادى است كه رو در روى
تقواست ، نه كفر بسيط، كه ناشى از غفلت و با انذار و هدايت پيامبران برطرف مى
شود.
اهميت انذار در تبليغ و هدايت
تقابل بين آيات آغازين سوره كه سخن از هدايت متقين داشت با آيه مورد بحث
كه بيانگر هدايت ناپذيرى كافران است ، اقتضا مى كرد كه در اين آيه
شريفه به جاى تعبير (ءانذرتهم ام لم تنذرهم )، گفته شود: اهديتهم لم لم تهدهم
.
شايد سر تغيير اين باشد كه قرآن كريم در امر هدايت انسانها، براى انذار و هشدار
جايگاه ويژه اى قائل است و با اين كه قرآن هم بشير مومنان است و هم نذير آنان : (هدى و
بشرى للمومنين )، (
505)
(تبارك الذى نزل الفرقان على عبده ليكون للعالمين
نذيرا) (
506)
و پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) نيز هم بشير است و هم نذير: (انا
ارسلناك شاهدا و مبشرا و نذيرا)، (
507)
اما هسته مركزى تبليغ و هدايت ، انذار است و از
اين رو در برخى آيات قرآن كريم رسالت پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله )، تنها
انذار معرفى شده است ، مانند: (انما انت نذير)، (
508)
(واوحى الى هذا القرآن لانذركم
به ) (
509)
و در تبيين اساس هدايت پيامبران ، تنها سخن از انذار رفته است : (يا
معشر الجن والانس الم ياتكم رسل منكم يقصون عليكم اياتى و ينذرونكم لقاءيومكم هذا)
(
510)
و هدف از نفر فرهنگى فقيهان نيز انذار انسانها معرفى شده است : (فلولا نفر
من كل فرقه منهم طائفه ليتفقهوا فى الدين ولينذروا قومهم اذا رجعوا اليهم ). (
511)
راز تاكيد بر انذار نيز اين است كه بسيارى از انسانها با بشارت صرف هدايت نمى
پذيرد و منطق آنان اين است كه نقد امروز را به نسيه فردا نمى فروشيم . از اين رو در
آغاز رسالت ، نداى (قم فانذر) به گوش قلب پيامبر (صلى الله عليه وآله ) رسيد.
راز وعظ ناپذيرى كافران
سبب عدم پذيرش دعوت و عدم اتعاظ به مواعظ الهى به نحو منفصله مانعه الخلو، امورى
است كه برخى از آنها به مسائل نظرى و دانشى برمى گردد؛ مانند اعتقاد به اصالت حس
و تجربه و اصالت ماده و بعضى از آنها به
مسائل عملى و ارزشى برمى گردد كه بى ارتباط به همان
مسائل نظرى و دانشى نيست ؛ مانند آنچه از زبان كافران معاند عصر نوح (عليه السلام )
نقل شده است : (قالوا انومن لك و اتبعك الارذلون )، (
512)
(... و ما نريك اتبعك الا
الذين هم اراذلنا بادى الراى و ما نرى لكم علينا من
فضل بل نظنكم كاذبين ) (
513)
البته در آيه دوم ، گذشته از اعتماد بر نظام
ارزشى باطل به نظام دانشى و نظرى نيز اشاره شده است .
نشانه اعتقاد كافران به اصالت ماده و نيز اصالت حس و تجربه اين است كه ، چنانكه
درباره مبدا جهان اصرار مى ورزند كه رب بشر بايد محسوس و
قابل تجربه حسى باشد، درباره معاد نيز چنين پندار باطلى دارند كه اگر حيات پس از
مرگ حق و صدق است ، چرا مرده ها دوباره در همين دنياى مادى و محسوس زنده نمى شوند؟ و
آيه شريفه (واذا تتلى عليهم اياتنا بينات ما كان حجتهم الا ان قالوا ائتو بابائنا ان
كنتم صادقين ) شاهد آن است ، زيرا آنها از معاد چيزى جز رجوع مجدد به دنيا نمى
فهميدند و چون آن را هم نمى يافتند، به انكار حيات مجدد مبادرت مى ورزيدند، ليكن
خداوند سبحان همان طور كه ربوبيت خود را فرا دنيايى بيان كرده است . از اين رو جواب
آنها را چنين مى دهد: (قل الله يحييكم ثم يميتكم ثم يجمعكم الى يوم القيامه لاريب فيه
ولكن اكثر الناس لا يعلمون ). (
514)
لطايف و اشارات
1- شرط دشوار انذار
گرچه تبشير و انذار هر دو لطيفه رسولان الهى نيز عالمان دين است ، ولى شرايط انذار
بسى دشوارتر از لوازم تبشير است و هر كس تا حدودى مى تواند مبشر باشد، ولى كسى
مى تواند منذر باشد كه خودش از خطر متوقع ترسيده و آثار آن ترس در سخن و عملش
جلوه گر باشد، همان گونه كه پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) هنگامى كه از قيامت
خبر مى داد رنگ رخسارش دگرگون مى شد و مانند كسى كه از تهاجم لشكر دشمن خبر مى
دهد، از قيامت سخن مى گفت : ... تحمار وجنتاه و يذكر الساعه و قيامها حتى كانه
منذر جيش . (
515)
2- راه ايمان براى كافران گشوده است
از جمله (لا يومنون ) استفاده مى شود كه راه ايمان براى كافران همچنان گشوده است ؛
زيرا ظاهر اسناد ترك ايمان به آنها اين است كه آنان مى توانند مومن شوند، ولى با
ميل خود آن را ترك مى كنند و اگر به عقايد حق نمى گروند، از سر عناد و به سوء اختيار
خودشان است . ايمان فعل اختيارى انسان است و كافران با نابود ساختن سرمايه فطرت
، توفيق ايمان را از دست داده اند: (الذين خسروا انفسهم فهم لا يومنون ). (
516)
آيه محل بحث و آيات ديگرى از قبيل (لقد حق
القول على اكثرهم فهم لا يومنون )، (
517)
آيه محل بحث و آيات ديگرى از قبيل (لقد حق
القول على اكثرهم فهم لا يومنون )، (
518)
دستاويز اشاعره اى براى اثبات جواز
تكليف مالايطاق و تكليف به محال قرار گرفته و عصاره آن برابر وجوه فراوان و
تقريبهاى گوناگون فخر رازى در مواردى از تفسير كبير و در
ذيل آيه محل بحث اين است :
خداوند از شخص معين يا گروه مشخص خبر داده است كه آنها ايمان نمى آورند؛ چنانكه
درباره آنها عالم بود كه مومن نخواهد شد. در اين صورت ، اگر آنها ايمان بياورند،
گزارش خداوند كذب و علم خداوند جهل مى شود و چون كذب و
جهل خدا محال است ، پس ايمان آوردن آنها نيز محال است ، ولى با اين وصف ، آنها مكلف به
ايمانند و همه دعوتها و امر ونهى هاى قرآنى نسبت به آنها عموم يا اطلاق دارد، بنابراين
، تكليف محال جايز است . آنگاه مى گويد: سلف و خلف از محققان
اهل سنت بر آنچه گذشت اعتماد كرده ، با تكيه بر آنها
اصول اعتزال و قواعد آن را از بين بردند؛ معتزله برخاستند و نشستند و حيله ورزيدند و
هيچ پاسخ قانع كننده اى نياورند. (
519)
پاسخ تفصيلى اين گونه از اوهام مزعوم در اثناى بحثهاى تفسيرى ارائه خواهد شد،
ليكن فعلا به بخشى از آن اشاره مى شود: اولا، محور اصلى قياس استثنايى مزبور را
جدال تشكيل مى دهد، نه برهان ، زيرا اشاعره كه منكر حسن و قبح عقلى هستند، هرگز به
قبح كذب خداوند فتوا نمى دهند و اگر آن را قبيح دانسته اند، بر اساس مبناى
اعتزال است و اين جدال است ، نه برهان . ثانيا، همان طور كه خداوند از
اصل عدم ايمان آنها خبر داد و نيز اصل ايمان آنان را مى داند، از كيفيت عدم ايمان آنها، يعنى
اختيارى بودن آن نيز خبر داده نمى آورند و نيز به عدم ايمان اختيارى آنها علم دارد.
ثالثا، چنين ممتنعى كه امتناع آن با اختيار است ، اختيارى خواهد بود. رابعا، تكليف به
محال ارادى تكليف به ممكن است ، نه به محال .
3- مراد از الذين كفروا و الذين امنوا در
قرآن
استاد علامه طباطبايى (قدس سره ) مى گويد:
مراد از (الذين كفروا) كافرانى است كه بر كفر خود ثابتند و انكار در قلبشان رسوخ
كرده است ؛ زيرا انذار و عدم انذارشان يكسان است و فراتر از اين مى توان گفت : بعيد
نيست مراد از (الذين كفروا) در استعمال قرآنى ، سران كفار قريش در آغاز بعثت باشند،
مگر اين كه قرينه اى بر خلاف اين باشد، زيرا اگر تعبير (سواء عليهم ءانذرتهم ام
لم تنذرهم ) درباره همه كافران صادق باشد، باب هدايت غير مسلمانان بسته مى شود و
اين بر خلاف حكمت نزول قرآن و ظواهر آيات شريفه است . (
520)
گذشته از آن كه ، بسيارى از كافران بر اثر انذار، مسلمانان شدند و دعوت و عدم دعوت
نسبت به آنها يكسان نبود.
طبرى ، اقوالى را در تطبيق آيه بر مصاديق خاص ، ذكر كرده و در بين آنها
قول ابن عباس را كه عكرمه يا سعيد بن جبير
نقل كرده اند، اولى مى داند و آن اين كه : مراد، يهود نواحى مدنيه اند كه با علم به
صحت نبوت رسول اكرم (صلى الله عليه وآله ) آن را انكار مى كردند. (
521)
ليكن اطلاق آيه شامل غير آنها نيز مى شود.
همچنين استاد علامه مى گويد:
(الذين امنوا) نيز، اگر قرينه اى بر خلاف نباشد، از باب تكريم و تعظيم ، بر اولين
مسلمانان اطلاق مى شود و از بيان فوق اين نتيجه
حاصل مى شود كه كفر نيز مانند ايمان مراتبى دارد و براى هر مرتبه از آن ، آثار ويژه
اى است .
4- دو عامل حق پذيرى
بينش توحيد كه آفرينش انسان بر آن اساس است و گرايش
فطرى وى به حق ، دو عامل اصلى (علمى و عملى ) حق پذيرى اوست و هدف بعثت
انبيا(عليهم السلام ) نيز با استمداد از تعليم كتاب و حكمت از يك سو و تزكيه از سوى
ديگر، اثاره و شكوفا كردن همين دو دفينه عقلى
(عقل نظرى و عملى ) است .
مردم با تقوا بر اثر داشتن اين دو شرط، در بهره ورى از وحى كاميابند، ولى كافران
بر اثر تيرگى جهل و تاريكى جحدا از توفيق پذيرش حق
محرومند، چون جاهل جاحد هرگز از مدار هواى خويش جدا نمى شود و اگر كسى برخى از
علوم را فراگيرد و برخى ديگر بر اثر بين الرشد بودن معلوم وى باشد، او عالما
عامدا حق را نمى پذيرد و يا اگر موقتا آن را پذيرفت فورا از آن
نكول مى كند، چنانكه خداوند از ارتجاع و ارتداد او بعد از روشن شدن حق خبر داده است :
(ان الذين ارتدوا على ادبارهم من بعد ما تبين لهم الهدى الشيطان
سول لهم ). (
522)
بحث روايى
اقسام كفر در قرآن
- عن الزبيرى عن الصادق (عليه السلام )
قال : قلت له : اخبرنى عن وجوه الكفر فى كتاب الله
عزوجل . قال : الكفر فى كتاب الله على خمسه اوجه ، فمنها كفر الجحود، والجحود
على وجهين ، والكفر بترك ما امر الله ، و كفر البرائه ، وكفر النعم ، فاما كفر الجحود
فهو الجحود بالربوبيه و هو قول من يقول : لا رب ولا جنه ولانار، و هو
قول صنفين من الزنادقه يقال لهم : الدهريه ، وهم الذين يقولون : (و ما يهلكنا الا الدهر)
(
523)
و هود دين وضعوه لا نفسهم بالاستحسان منهم و لا تحقيق لشى ء مما يقولون .
قال عزوجل : (ان هم الا يظنون ) ان ذلك يكما يقولون ،
وقال : (ان الذين كفروا سواء عليهم ءانذرتهم ام لم تنذرهم لا يومنون )، (
524)
يعنى
بتوحيد الله ، فهذا احد وجوه الكفر.
و اما الوجه الاخر فهو الجحود على معرفه ، و هو ان يجحد الجاحد و هو يعلم انه حق قد
استقر عنده ، و قد قال الله عزوجل : (وجحدوا بها واستيقينتها انفسهم ظلما و علوا) (
525)
و
قال الله عزوجل : (و كانوا من قبل يستفتحون على الذين كفروا فلما جاءهم ما عرفوا كفروا
به فلعنه الله على الكافرين )، (
526)
فهذا تفسير وجهيى الجحود.
والوجه الثالث من الكفر كفر النعم ، وذلك قوله سبحان يحكى
قول سليمان : (هذا من فضل ربى ليبلونى ء اشكر ام اكفر و من شكر فانما يشكر لنفسه و
من كفر فان ربى غنى كريم )، (
527)
و قال : (لئن شكرتم لازيدنكم و لئن كفرتم ان
عذابى لشديد)، (
528)
قال : (فاذكرونى اذكركم واشكروا لى ولا تكفرون ). (
529)
والوجه الرابع من الكفر ترك ما امر الله عزوجل به ، و هو قوله
عزوجل : (واذ اخذنا ميثاقكم لا تسفكون دماء كم و لا تخرجون انفسكم من دياركم ثم ديارهم
تظاهرون عليهم بالاثم و العدوان و ان ياتوكم اسارى تفادوهم و هو محرم عليكم اخراجهم
افتومنون ببعض الكتاب و تكفرون ببعض ). (
530)
فكفرهم بترك ما امر الله
عزوجل به ونسبهم الى الايمان ولم يقبله منهم و لم ينفعهم عنده ،
فقال : (فما جزاء من يفعل ذلك منكم الا خزى فى الحيوه الدنيا و يوم القيمه يردون الى
اشد العذاب و ما الله بغافل عما تعملون ). (
531)
والوجه الخامس من الكفر كفر البرائه وذلك قول الله
عزوجل يحكى قول ابراهيم : (كفرنا بكم وبدا بيننا و بينكم العداوه و البغضاء ابدا حتى
تومنوا بالله وحده )، (
532)
يعنى تبرانا منكم ،
وقال : (يذكر ابليس و تبريه من اوليائه من الانس يوم القيامه ) (انى كفرت بما
اشركتمون من قبل ) (
533)
و قال : (انما اتخذتم من دو الله اوثانا موده بينكم فى الحيوه
الدنيا ثم يوم القيمه يكفر بعضكم ببعض و يلعن بعضكم بعضا)، (
534)
يعنى يتبرا
بعضكم من بعض .(
535)
اشاره : كفر همانند ايمان وصفى است كه شدت وضعف مى پذيرد و براى هر مرتبه آن
اثر خاصى است .
ختم الله على قلوبهم و على سمعهم و على ابصرهم غشوه ولهم عذاب عظيم .
گزيده تفسير
راز هدايت ناپذيرى كافران عنود آن است كه خداوند، به كيفر عناد تبهكارى آنان ، بر
دلها و گوشهايشان مهر زده و بر ديدگان آنان نيز پرده اى ستبر آويخته است و از اين
رو حق را نه مى فهمند، نه مى شنوند و نه مى بينند و چون علم مقدمه ايمان است و اينان
فاقد ابراز تحصيل آنند، ايمان نيز نمى آورند.
مراد از قلب و سمع و بصر مهر شده كافران همان
دل و چشم و گوش باطنى است ، نه ظاهرى و هر يك از اين سه ، حجابى ويژه خود دارد كه
بر اثر هواپرستى و عناد حاصل مى شود و چنين حجابى ،
اضلال كيفرى خداى سبحان است و نه اضلال ابتدايى .
كافران كه قلبى واژگون و مهر شده دارند و بر اثر كفر و عصيان كور و كر شده اند،
گرفتار عذابى بزرگ هستند.
تفسير
ختم : ختم در مقابل فتح (آغاز كردن و گشودن شى ء) و به
معناى كامل كردن يا رسيدن به پايان آن است . سر اين كه از ختم در زبان فارسى به
مهر كردن يا مى شود آن است كه مهر كردن نامه نشانه پايان آن است كه
مهر كردن نامه نشانه پايان آن است . نامه آنگاه مهر مى شود كه پايان يافته باشد.
صحيفه جان آدمى نيز تا آنجا كه راهى براى نفوذ هدايت در آن باشد و راه توبه به كلى
بسته نشده باشد مختوم نيست . اما اگر انسان با سوء اختيار خود راه توبه را كه خداى
سبحان بر روى انسان گشوده : انت الذى فتحت بابا الى عفوك و سميته
التوبه (
536)
و تا آخرين مهلت باز است عمدا بر روى خود بست و آن را انكار
و استهزا كرد، صحيفه جان او مختوم مى شود و ديگر جايى براى نوشتن حسنات به دست
كرام كاتبين در آن نيست .
سمعهم : در قرآن كريم قلب و بصر به صورت جمع و سمع به صورت مفرد به كار
مى رود. همچنين سمع بر بصر مقدم مى شود. در اين مورد چند نكته سودمند ذكر مى شود:
1- اين كه لفظ قلوب و ابصار به صورت جمع ذكر شد
ولى لفظ سمع ، به صورت مفرد شايد اين باشد كه سمع ، در
اصل مصدر بوده و در آن افراد، تثيه و جمع مانند تانيث و تذكير يكسان است ، برخلاف
لفظ اذن كه چون مصدر نبوده ، (
537)
در آيه (وجعلنا على قلوبهم
اكنه ان يفقهوه و فى اذانهم وقرا) (
538)
به صورت جمع آمده است . از طرف ديگر،
برخى لفظ سمع را اسم جمع و داراى معناى جمع دانسته اند.
صاحب تفسير المنار بعد از نقد و نقض مصدر بودن سمع ، به اين كه لفظ
بصر هم مصدر است ، پس چرا به صورت جمع ياد شده ، مى گويد:
سر آن به نظر من اين است كه عقل داراى وجوه ادراكى فراوانى است ، چنانكه بصر داراى
شعب بى شمار است ، بر خلاف سمع ، زيرا اسماع مردم در ادراك مسموعها يكسان است ؛
يعنى ، هم مسموع بيش از يكى نيست و آن خصوص صوت است و هم شنونده ها در ادراك
اصوات يكسانند. از اين رو سمع مفرد آمده است . (
539)
ليكن اين سخن ناصواب است ؛ زيرا اولا بسيارى از لطايف به كمك حس سمع به
عقل مى رسد كه حس بصر از چنين اعداد و امدادى ناتوان است . از اين رو برخى از محققان ،
سمع را افضل از بصر دانستند، ولى صاحب المنار، بعد از
نقل فضيلت مزبور مى گويد: من درباره فضيلت سخن نمى گويم ، آن به خدا و
رسول او مربوط است و من موجودى را شرح مى دهم و تناسب لفظى آن را بازگو مى كنم .
اگر به طور دقيق دليل برترى سمع بر بصر روشن گردد، نزديكى سمع به
عقل بيش از شباهت بصر به عقل درك مى شود و در سرنوشت بحث ادبى سهم به سزايى
خواهد داشت . به هر تقدير، بحث معقول ، مسموع و مبصر را بايد از بحث
عاقل ، سامع و مبصر جدا كرد. در اين كه عاقلها، سامعها و مبصرها متعددند بحثى نيست و
تساوى اسماع به معناى وحدت آنها نيست . از اين رو بايد رمز تعدد مصداق با مفرد بودن
لفظ را در نكته ديگر جستجو كرد.
2- برخى سمع را بر بصر ترجيح داده ، تجرد آن را از تجرد بصر بالاتر دانسته اند
و تقديم ذكر سمع بر بصر را محصول چنان تقدمى اعلام داشته ، شاهدى نيز بر تقدم
مزبور ياد كرده اند كه در بعضى از مراتب نوم ، چشم مغلوب خواب مى شود، ولى
گوش هنوز مغلوب نشده بلكه مى شنود. (
540)
در مقابل ، از اكثر اهل كلام چنين نقل شده كه بصر برتر از سمع است ؛ زيرا سمع فقط
اصوات و كلمات را ادراك مى كند ولى بصر، اجسام ، الوان و هيئتها را ادراك مى كند و چون
متعلق آن بيش از متعلق سمع است ، از آن برتر است . (
541)
3- سمع و بصر از مجارى ادراكى است ، و لى اين كه آيا قلب جسمانى نقشى در ادراك و
سهمى در عواطف دارد يا نه ؟ در خلال بحثهاى تفسيرى روشن خواهد شد. البته اين مطلب
از اصول موضوعه و مفروغ عنه است كه نفس انسان و همچنين ادراك كلى مجرد است ، چنانكه
كارهاى عقل عملى ، مانند اراده و محبت نيز مجرد است و براى هر يك از امور ياد شده مصاديق
جزئى است كه با ابزارهاى بدنى ، مانند مغز، قلب ، سمع و بصر در ارتباط است و
آنچه همه اين شئون را بر عهده دارد نفس انسان است كه درجات مختلف بدون
حلول در بدن ، ظهور دارد.
غشاوه : غشاوه ساترى است (مادى يا معنوى ) كه بر چيزى مستولى شود و آن را كاملا در
بر گيرد و آنچه از موارد كاربرد مشتقات آن در قرآن استظهار مى شود، پوشش فراگير
و احاطى است ، مانند: (يغشاه موج )، (
542)
(غاشيه من عذاب الله ). (
543)
لهم : گاهى لام به معناى سود است و در
مقابل على (به معناى ضرر) به كار مى رود، مانند (من اهتدى فانما يهتدى
لنفسه و من ضل فانما يضل عليها) (
544)
و گاهى لام به معناى اختصاص
است ، نظير: (ليس الانسان الا ما سعى ). (
545)
هر عملى اختصاص به
عامل خود دارد و از او جدا نيست ؛ حسنات به محسنان و سيئات به تبهكاران اختصاص دارد و
از او جدا نيست ؛ حسنات به محسنان و سيئات به تبهكاران اختصاص دارد و از اين رو در آيه
كريمه (ان احسنتم احسنتم لانفسكم و ان اساتم فلها) (
546)
نيز كه سخن از احسان
و اسئه است ، لام براى اختصاص
عمل به او عامل است ، نه اين كه از باب مشاكله ، لام به جاى
على به كار رفته باشد، زيرا در مواردى مانند: (لها ما كسبت وعليها ما
اكتسبت ) (
547)
نيز رعايت مشاكله نشده است .
در آيه محل بحث نيز لام براى اختصاص است و بدين معناست كه عذابى كه
به عظمت موصوف شده ، ويژه معاندان و كافران است .
در آيه قبل سخن از هدايت ناپذيرى كافران و ايمان نياوردن آنان بود و در آيه
محل بحث راز آن بيان شده است كه چون خداى سبحان بر دلها و گوشهاى آنان مهر زده و
بر چشمهاى آنان پرده اى ستبر آويخته شده ، قهرا نه مى فهمند، نه مى شنوند و نه مى
بينند و چون علم ، مقدمه ايمان است و اينان فاقد ابراز
تحصيل آنند، ايمان هم نمى آوردند.
تعبيرهاى گوناگون از هدايت ناپذيرى كافران
در قرآن كريم از هدايت ناپذيرى و بسته بدن دلهاى كافران و معاندان ، افزون بر
ختم ، تعبيرهاى ديگرى نيز شده است ، مانند طبع : (اولئك
الذين طبع الله على قلوبهم )، (
548)
صرف : (صرف الله قلوبهم )،
(
549)
كنان : (انا جعلنا على قلوبهم اكنه )، (
550)
غلاف
: (وقالوا قلوبنا غلف )، (
551)
رين : (كلا
بل ران على قلوبهم )، (
552)
، فقل : (ام على قلوب اقفالها)، (
553)
تقليب : (و نقلب افئدتهم وابصارهم )، (
554)
قساوت :
(ثم قست قلوبكم ) (
555)
و مرض : (فى قلوبهم مرض ).(
556)
قلب روحانى و سمع و بصر درونى
انسان داراى دو گونه قلب است : قلب جسمانى صنوبرى
شكل ، كه يكى از اندامهاى بدن است ، و قلب روحانى و معنوى . قرآن كريم در همه آياتى
كه سخن از مختوم و مطبوع شدن قلب دارد، يا از
رين و چركى كه قلب را مى پوشاند و چهره شفاف و آيينه گون آن را
مستور مى كند، سخن مى گويد، يا درباره قفل و غلاف و
كنان و صرف و قساوت آن معارفى را به
بشر مى آموزد، مراد، قلب روحانى است ، نه جسمانى و رابطه بين بيمارى و سلامت قلب
جسمانى و روحانى عموم و خصوص من وجه است ؛ زيرا ممكن است قلب
جسمانى انسان در كمالات سلامت باشد، ولى بر اثر كفر يا تبهكارى وى ، قلب جسمانى
انسان در كمال سلامت باشد، ولى بر اثر كفر يا تبهكارى وى ، قلب روحانى او بهره اى
از سلامت نداشته باشد و ممكن است قلب جسمانى انسان مومن ، بيمار باشد ولى قلب
روحانى او سالم باشد: (اذ جاء ربه بقلب سليم )؛ (
557)
چنانكه گاهى هر دو قلب
بيمار است ؛ مانند كافرى كه به بيمارى قلبى مبتلاست و يا هر دو قلب سالم ، مانند
مومنين كه از سلامت قلب جسمى نيز بهره مند است .
همان گونه كه فعاليت و كارآمد بودن قوا و حواس مادى انسان به سلامت قلب جسمانى او
وابسته است ، فعاليت و كارآمدى قوا و حواس معنوى او نيز به سليم بودن قلب معنويش
بستگى دارد. در آيه شريفه محل بحث ، مراد از قلب و سمع و بصر، قلب و سمع و بصر
باطنى انسان است ، نه قلب و چشم و گوش ظاهرى باشد و تنها مراد از قلب نيروى
فهمنده آدمى باشد.
انسانى كه مشمول قهر الهى قرار گيرد، قلب او كه مراكز ادراكهاست نسبت به حق بسته
مى شود. آنگاه با اين كه چشم ظاهريش بيناست ، دلى كه در نهان و نهاد اوست كور مى
شود: (فانما لا تعمى الابصار ولكن تعمى القلوب التى فى الصدور) (
558)
و
آنگاه كه در قلب بسته شد، نه عقايد باطل و صفات رذيله از آن بيرون مى رود و نه
عقايد حق و صفات نيكو در آن مى نشيند؛ همان گونه كه ظرف سربسته و سر به مهر، نه
مى توان گل و لاى را از آن خارج ساخت و نه مى توان آب
زلال را به آن وارد كرد.
كافران محفوف به دو حجابند
در اين آيه كريمه خداى سبحان مهر زدن بر دلها و گوشهاى كافران را به خود نسبت مى
دهد: (ختم الله ) ولى قرار دادن غشاوه و پرده بر چشمهايشان را به خود اسناد نداده است :
(ولى ابصارهم غشاوه ). (
559)
گرچه در برخى آيات ، هر سه به خداوند اسناد داده
شده است : (اولئك الذين طبع الله على قلوبهم و سمعهم وابصارهم )، (
560)
ولى
تغيير سياق در آيه محل بحث نشان مى دهد كه كافران محفوف به دو حجابند: حجابى كه
آنان بر اثر چشم پوشى از حق بر چهره خويش افكنده اند و حجابى كه خداى سبحان به
كيفر چشم پوشى از حقايق بر آنان افكنده و آن مهر زدن بر دلها و گوشهاى آنان است و
اعمال كافران بين اين دو حجاب و ظلمت قرار گرفته است . به هر تقدير، تكرار كلمه
على ، نشان مى دهد كه براى هر كدام از
دل ، سمع و بصر، حجاب و غطايى است كه براى افاده چنين تاكيدى ، كلمه
على تكرار شده است .
راز بسته شدن دلهاى كافران
انسان در ابتداى تولد، فاقد علم حصولى است : (والله اخرجكم من بطون امهاتكم لا
تعلمون شيئا) و خداى سبحان ، هم ابراز تحصيل علم حصولى را به انسان مى بخشد:
(وجعل لكم السمع والابصار والافئده لعلكم تشكرون ) (
561)
و هم فطرت او را
ملهم و از علم حضورى بهره مند مى كند: (ونفس و ما سويها# فالهمها فجورها وتقويها).
(
562)
انسان كه از يك سو با سرمايه الهام فطرت و شعور درونى ، بد را از خوب ، زشت را از
زيبا و فجور را از تقوا باز مى شناسد و از سويى ديگر ابراز مناسبى براى
تحصيل علم حصولى دارد، اگر اين سرمايه هاى خداداد را شكوفا كند از مجارى ادراكى خود
بهره صحيح مى برد و در پرتو شكوفايى آنها به رستگارى مى رسد: (قد افلح من
زكيها) (
563)
و اين همان شكر نعمت است كه در پايان آيه 78 سوره
نحل به آن اشاره شده است : (لعلكم تشكرون ). اما اگر جان خود را در گور شهوتها و
غرايز نفسانى دفن كرد و مجارى ادراكى ، يعنى سمع و بصر و قلب او كه بايد معارف
الهى و اسرار عالم را بشناسد اسير شهوات و هواهاى نفسانى شد و با گناه آلوده گشت
جايى براى تابش نور هدايت بر آن نمى ماند.
بنابراين ، بسته شدن دل دو عامل عمده دارد: يكى هواپرستى كه انسان پس از روشن
شدن حق به جاى خدا محورى هوا محور و هوس مدار باشد كه
مشمول اضلال كيفرى خداوند قرار مى گيرد و خداوند سمع و قلب او را مختوم مى كند و بر
چشم او پرده اى ستبر مى افكند كه پس از آن حق را نمى شنود و نمى بيند و نمى فهمد؛
زيرا او عالمانه هواپرست شده است : (افريت من اتخذ الهه هويه واضله الله على علم و
ختم على سمعه و قلبه و جعل على بصره غشاوه فمن يهديه من بعد الله ). (
564)
عامل
ديگر بسته شدن دل ، گناه است . كافران به پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) مى
گفتند قلب ما، در غلاف و كنان ، و گوش ما سنگين است و سخنانت را نمى شنويم و بين ما
و تو حجابى است كه بر اثر آن تو را نمى بينم :
(وقالوا قلوبنا فى اكنه مما تدعونا اليه و فى اذننا وقر ومن بيننا وبينكم حجاب
فاعمل اننا عاملون ) (
565)
حجابى كه در اين آيه آمده ، همان گناه است كه حجاب
مستور است ، نه حجاب مشهود: (واذا قرات القرآن جعلنا بينك و بين الذين لايومنون
بالاخره حجابا مستورا) (
566)
(اولئك الذين لعنهم الله فاصمهم واعمى ابصارهم )
(
567)
و در برخى آيات از آن به رين (زنگار
دل ) تعبير شده است : (كلا بل ران قلوبهم ما كانوا يكسبون # كلا انهم عن ربهم يومئذ
لمحجوبون ) (
568)
عقيده باطل و اخلاق رذيله و
عمل باطل و ناپاك به صورت چرك و غبارى حجاب آيينه جان آدمى مى شود و از آن پس ،
نور هدايت در آن نمى تابد.
مردى به اميرالمومنين (عليه السلام ) عرض كرد: توفيق نماز شب ندارم . آن حضرت
فرمودند: گناهان تو پاى بند توست : جاء
رجل الى اميرالمومنين (عليه السلام ) فقال : يا اميرالمومنين انى قد حرمت الصلاه
بالليل . فقال له اميرالمومنين (عليه السلام ): انت
رجل قد قيدتك ذنوبك .(
569)
قلب عاصى و تبهكار واژگون مى شود: (ونقلب افئدتهم ) (
570)
و از فهم حق
بازداشته مى شود: (ثم انصرافوا صرف الله قلوبهم ) (
571)
و در نتيجه به تكذيب
حق مى پردازد: (و ما يكذب به الا كل معتد اثيم ) (
572)
و اين گونه صحيفه نفس آدمى
با قهر الهى مهر مى شود وگرنه خداى سبحان
اضلال ابتدايى ندارد تا در ابتدا دل كسى را وارونه سازد و آن را مهر كند.
قرآن كريم به نمونه هايى از گناهانى كه مايه انصراف قلب آدمى است اشاره مى كند؛
مانند تكبر كه عامل حرمان متكبر از فهم آيات الهى است :
(ساصرف عن اياتى الذين يتكبرون فى الارض بغير الحق وان يروا
كل آيه لا يومنوابها و ان يروا سبيل الرشد لا يتخذوه سبيلا...) (
573)
خوددارى از شركت در جهاد فى سبيل الله نيز باعث حرمان از درك حقايق ايمان مى گردد:
(و اذا ما انزلت سوره نظر بعضهم الى بعض
هل يريكم من احد ثم انصرفوا صرف الله قلوبهم ...) (
574)
آنگاه كه پيامبر اكرم
(صلى الله عليه وآله ) آيات دفاع تا اگر كسى آنان را نمى نگرد در پناه كسى بيرون
روند. در آيه ديگر درباره آنان مى فرمايد: (قد يعلم الله الذين يتسللون منكم لواذا)
(
575)
و خداى سبحان بر اثر اين رفتار ناشايسته ، دلهايشان را منصرف مى كند و
آنان ديگر آيات الهى را درك نمى كنند.
لطايف و اشارات
1- تهاجم همه جانبه شيطان
هدف اغواى شيطان بسته شدن دل آدمى است . او اصرار دارد انسان را در تباهى و گناه
نگهدارد و از اين رو از همه جوانب : از پيش رو و پشت سر و از سمت راست و چش بر انسان
تهاجم مى كند: (قال فبما اغويتنى لا قعدن لهم صراطك المستقيم # ثم لا تينهم من بين
ايديهم و من خلفهم و عن ايمانهم و عن شمائلهم ) (
576)
تا خطاها بر انسان احاطه
كند: (احاطت به خطيئه ) (
577)
و راهى براى نفوذ معارف حق در
دل او باقى نماند.
2- گوناگونى مدركات و ابزارهاى ادراكى انسان
همان گونه كه بين قلب و سمع و بصر ظاهرى با باطنى فرق است ، بين ادراك قلب
باطنى و سمع و بصر باطنى نيز فرق است ؛ زيرا قلب باطنى ، معارف عاليه را بدون
تمثل و تنزل به عالم مثال درك مى كند، ولى سمع و بصر باطنى
مراحل متوسط معارف را با تمثل و همراه با كم و كيف و
شكل و صورت درك مى كنند؛ چنانكه پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) در معراج
بسيارى از معارف عميق معقول را با قلب جان يافت و بخشى از معارف را با چشم
دل ديد: (ما كذب الفواد ما راى ... لقد راى من آيات ربه الكبرى ). (
578)
همچنين
انسانها در قيامت ، بخشى از حقايق را با چشم و گوش مثالى مى بيند و مى شنود، اما
مطالب عميق و معارف بلند معقول را كه برتر از سطح عالم
مثال است با قلبى كه برتر از چشم و گوش مثالى است مى فهمد. در، يافته هاى قلبى
سخن از شكل و كم و كيف نيست تا ادراك آن با چشم و گوش مثالى صورت پذيرد.
3- مراتب مختوم شدن دل
بسته شدن و واژگونى دل ، ويژه كافران و منافقان نيست ، بلكه به هر ميزانى كه
دل آدمى به زنگار گناه آلوده گردد، واژگون و مختوم گشته ، به همان اندازه از فهم
آيات الهى محروم مى گردد و اين واژگونى دل را از آلودگى به مكروهات آغاز مى شود و
به گناهان صغيره و سپس به كبيره مى رسد و از اكبر كباير كه كفر به خداست ،
سربر مى آورد. معيار سنجش بيمارى قلب نيز مقدارى بى توجهى انسان به فهم آيات
الهى يا انزجار از آنهاست .
4- حرمان قلب واژگون ، از بركات آسمانى
قلب انسان ظرفى مجرد و غير مادى است : ان هذه القلوب اوعيه كه چهره و
روى آن در آغاز آفرينش به طرف خداى سبحان است : (فاتم وجهك للدين حنيفا فطرت
الله التى فطر الناس عليها) ، (
579)
ولى بر اثر كفر و تبهكارى واژگون مى
شود و از باب تشبيه معقول به محسوس مى توان گفت : ظرف
دل همانند ظروف مادى است ؛ ظروف مادى اگر رو به بالا باشد و به طور طبيعى قرار
گيرد، هم از تابش آفتاب بهره مى برد و هم از باران آسمان پر مى شود، ولى اگر
واژگون گرديد، باران از پشت آن مى لغزد و فرو مى ريزد و آفتاب نيز به دورنش
نمى تابد تا از نور و حرارتش بهره اى بگيرد.
ظرف مجرد جان آدمى نيز اگر رو به خدا باشد از پرتو نور وحى بهره مى گيرد و از
آب زندگى پر مى شود، اما اگر واژگون و پشت به خدا و رو به زمين شد: (اثاقلتم
الى الارض )، (
580)
(اخلد الى الارض ) (
581)
همانند ظرف وارونه از بركات
آسمانى محروم است ، به طورى كه نه از حرارت و فروع (نور السموات والارض ) بهره
مند مى شود و نه از آب حيات وحى كه دلها را زنده مى كند بهره مى برد.
5- كافران و موانع سير در آيات آفاقى و انفسى
يكى از راههاى خداشناسى ، شناخت آيات آفاقى و انفسى ، يعنى جهان شناسى و
خودشناسى است : (و فى الارض آيات للموقنين # وفى انفسكم افلا تبصرون ) (
582)
و كافران ، هم راه جهان شناسى را به خود بسته اند و هم راه خودشناسى را مسدود كرده
اند. قرآن كريم درباره آنان مى فرمايد: (انا جعلنا فى اعناقهم اغلا لا فهى الى
الاذقان فهم مقمحون# وجعلنا من بين ايديهم سدا و من خلفهم سدا فاغشيناهم فهم لا
يبصرون و سواء عليهم ءانذرتهم ام لم تنذرهم لا يومنون ) (
583)
غلهايى كه بر
گردن كافران است و تا چانه هايشان برآمده ، آنان را مقمح ، يعنى سر به
هوا ساخته و حلقه هاى آهن سردى كه بر گردنشان آويخته ره آورد سيئات آنهاست ؛ چنين
انسانى نمى تواند سر فرود آورد و خود را ببيند تا خويشتن را بشناسد و خودشناسى را
سرپلى براى خداشناسى قرار دهد. همچنين او ديوار عظيمى در پيش رو و پشت سر دارد كه
مصالح آن جدار غليظ، محصول هواپرستى است و اين ديوار و پرده اى كه بر چشمانشان
آويخته مانع جهان شناسى و سير در آفاق جهان هستى است .
6- نفرين موساى كليم درباره فرعون
يكى از بدترين نفرينهاى حضرت موساى كليم (عليه السلام ) به فرعون مصر و
پيروان او، اين بود كه از خداى سبحان مسئلت كرد تا افزون بر آن كه اموالشان را
نابود مى كند، دلهايشان را سخت و نفوذناپذير كند، توفيق ايمان از آنان ستانده شود و
به عذابى دردناك گرفتار شوند، زيرا آنان با
اموال و زيورها و تمكنهاى مادى خود مردم راه از راه خدا گمراه مى كردند. (و
قال موسى ربنا انك اتيت فرعون وملاه زينه و اموالا فى الحيوه الدنيا ربنا ليضلوا عن
سبيلك ربنا اطمس على اموالهم و اشدد على قلوبهم فلا يومنوا حتى يروا العذاب لاليم )
(
584)
و جناب هارون نيز در اين نيايش با حضرت موساى كليم هماهنگ بود. خداى
سبحان نيز مى فرمايد: دعايتان اجابت شد: (قد اجيبت دعوتكما) (
585)
و آنگاه نحوه
اجابت دعايشان را نيز بيان مى كند.
7- حجاب كافران ، مانع شهود عذاب نيست .
مختوم شدن دلها و گوشهاى كافران و كور بودن آنان گرچه محدود به دنيا نيست : (و
من كان فى هذه اعمى فهو فى الاخره اعمى و
اضل سبيلا) (
586)
اما اين بدان معنا نيست كه جهان آخرت هيچ حقيقتى را نمى فهمند،
بلكه آنان حقايق بسيارى از جمله عذاب الهى را درك مى كنند و مى دانند كه به سوء اختيار
خود، خويش را كور كرده اند، زيرا آن روز همه اسرار و سراير آشكار مى شود: (يوم
تبلى السرائر) (
587)
و انسان نيز بسيارى از امور را با ديده اى تيزبين درك مى كند:
(لقد كنت فى غفله من هذا فكشفنا عنك غطائك فبصرك اليوم حديد) (
588)
پس
كورى آنان مانع مشاهده جمال الهى است وگرنه
جلال خدا و عذاب و كيفر او را مشاهده مى كنند.
بحث روايى
بررسى رايات تفسيرى در اين مبحث و مباحث ديگر نشان مى دهد كه بسيارى از نكات
روايى مستنبط از جمع بندى آيات قرآنى است ؛ گرچه مطالب ابتكارى در تطبيق و مانند
آن ، در نصوص يافت مى شود.
1- ختم كيفرى دلهاى كافران
- عن الرضا (عليه السلام ) فى قول الله
عزوجل : (...ختم الله على قلوبهم و على سمعهم )،
قال : الختم هو الطبع على قلوب الكفار عقوبه على كفرهم كما
قال تعالى : (بل طبع الله عليها بكفرهم فلا يومنون الا قليلا (
589)
و
(
590)
.
اشاره : معناى استثناى قليل (فلا يومنون الا قليلا) يا ناظر به اين است كه امكان ايمان تا
آخرين لحظه حيات محفوظ است و در نتيجه آيه
محل بحث تقييد مى شود، يا اين كه ناظر به
تبدل كفر به نفاق است كه در بعضى از نصوص وارد درباره ايمان
قليل منافقان آمده است كه آنها براى دنيا و در حضور مردم ايمان مى آورند و اين گونه
ايمان منافقان نه اندك و كم و بى ارزش است .
عنوان ، ختم ، طبع ، اغفال و مانند آن كه در قرآن كريم به خداوند اسناد داده شده با امور
ويژه اى هموار است كه آشنايى به آنها در بحثهاى تفسيرى سودمند است :
الف . عناوين مزبور عدمى است ؛ نظير عنوان عمى ،
جهل عجز و...، كه اگر هر كدام از اينها محمول قضيه اى قرار گيرد، آن قضيه موجبه
معدوله خواهد بود، نه محصله .
ب . عناوين ياد شده هرگز در ابتدا به خداوند اسناد داده نمى شود، بلكه از باب كيفر
است و آن هم بعد از تماميت نصاب امهال .
ج : معناى قضايايى كه در آنها يكى از عناوين مزبور به خداوند اسناد داده شده ، امساك
فيض خاص و عدم اعطاى نوال مخصوص است ، نه آن كه خداوند امر وجودى خاصى را مثلا،
به عنوان ختم يا طبع به كافران عطا مى كند.
2- شاهدان دلهاى مختوم
- عن العسكرى (عليه السلام ) انه قال فى قوله تعالى : (ختم الله ...): اى
وسمها بسمه يعرفها من يشاء من ملائكته فيعرفونهم بها و يبصرها
رسول الله (صلى الله عليه وآله ) و يبصرها خير خلق الله بعده على بن ابيطالب
(عليه السلام ).... (
591)
اشاره : همه موجودهاى مجرد و عالى كه در ضبط
اعمال انسانها حضور دارند ممكن است با اعلام الهى از مهر شدن قلب مختوم دلان آگاه
باشند، چنانكه انسانهاى كامل كه اعمال بشر بر آنان عرضه مى شود با تعليم خداوند،
باخبرند و امام هر عصر كه مسئول ويژه هدايت ارواح و نفوس مستعد است ، با تعريف الهى
مستحضر است و مقربان كه شاهد اعمال و قلوب ابرارند، به طريق اولى از
اعمال و قلوب كه شاهد اعمال و قلوب ابرارند، به طريق اولى از
اعمال و قلوب فجار آگاهند. بنابراين ، آنچه مزبور آمده ، بيان برخى مصاديق شاهد است
، نه همه آنها.
3- علت طبع قلب
- عن العسكرى (عليه السلام ) فى قوله تعالى : (وعلى ابصارهم غشاوه ): وذلك
انهم لما اعرصوا عن النظر فيما كلفوه ؟ وقصروا فيما اريد منهم جهلوا ما لزمهم من الايمان
فصاروا كمن على عينيه غطاء لا يبصر ما امامه فان الله
عزوجل يتعالى عن العبث والفساد و عن مطالبه العباد بما منعهم بالقهر منه فلا يامرهم
بمغالبته ولا بالمصير الى ماقد صدهم بالقسر عنه . (
592)
اشاره : ختم الهى ، كيفرى است ، نه ابتدايى و بر اساس تجسم يا
تمثل اعمال ، همان اعراض از ياد خدا ممكن است به صورت طبع ،
تمثل يابد و تشبيه به لحاظ اعضا و جوارح ظاهرى است وگرنه به لحاظ اعضا و جوارح
باطنى ، حقيقه غطاء است ، نه تشبيها و چون به عنوان كيفر است ، نه ابتدايى و با امكان
عقلى ايمان به دعوى و دعوت انبيا (عليه السلام ) همراه است ، از اين رو جبر نخواهد بود.
مطالب چهارگانه فوق از حديث مزبور قابل استنباط است .
تحليل دقيق معناى قلب و حواس درونى آن روشن مى كند كه اسناد ختم
دل به خداوند مى تواند حقيقت باشد، نه مجاز و نبايد آنرا به غشاوه حسى بر سمع و
بصر حسى بر سمع و بصر حسى مقايسه كرد، و آنچه در تفسير كاشف آمده (
593)
ناصواب است .
4- اطلاق عذاب عظيم نسبت به دنيا و آخرت
- عن العسكرى (عليه السلام ) فى قوله تعالى : (ولهم عذاب عظيم ): يعنى فى
الاخره العذاب المعد للكافرين و فى الدنيا لمن يريد ان يستصلحه بما
ينزل به من عذاب الاستصلاح لينبهه لطاعته او من عذاب الاصطلام ليصيره الى عدله و
حكمته . (
594)
اشاره : عذاب آخرت محض در كيفر است و هيچ گونه آزمونى در آن نيست ، ليكن عذاب دنيا
ممكن است ، زمينه آزمون را به همراه داشته باشد و اگر فرد يا گروه معذب ، تنبه يابد،
و توبه و تضرع كند، بخشى از دشواريهاى خود را ترميم خواهد كرد و صدر آيه (فلولا
اذجائهم باسنا تضرعوا...) (
595)
شاهد آن است .
5- قلب و سمع و بصر درونى در كلمات معصومان (عليهم السلام )
عن الصادق (عليه السلام ): ما من قلب الا وله اذنان على احدهما ملك مرشد و على
الاخر شيطن مفتن هذا يامره و هذا يزجره . (
596)
- عن اميرالمومنين (عليه السلام ): الا ان ابصر الابصار مانفذ فى الخير طرفه الا
ان اسمع الاسماع ماوعى التذكير وقبله . (
597)
- فلو رميت ببصر قلبك نحو ما يوصف لك منها (الجنه ) لعزفت نفيك عن بدايع ما
اخرج الى الدنيا من شهواتها و لذاتها و زخارف مناظرها. (
598)
- والهوى شريك العمى . (
599)
- ان للقلوب شهوه واقبالا وادبارا فاتوها من
قبل شهوتها و اقبالها فان القلب اذا كره عمى . (
600)
- و ما كل ذى قلب بلبيب ولا كل ذى سمع بسميع ولا
كل ناظر ببصير.(
601)
- و من عشق شيئا اعشى (اعمى ) بصره و امرض قلبه فهو ينظر بعين غير صحيحه
و يسمع باذن غير سمعه قد خرقت الشهوات عقله و اماتت الدنيا قبله . (
602)
- والامانى تعمى اعين البصائر. (
603)
- فانى اوصيكم بتقى الله ... فان تقوى الله دواء داء قلوبكم و بصره عمى
افئدتكم و شفاء مرض اجسادكم و صلاح فساد صدور كم وطهور دنس انفسكم و جلاء عشا
(غشاء) ابصاركم . (
604)
- ... الحكمه التى هى حياه للقلب الميت و بصر للعين العمياء وسمع للاذن
الصماء. (
605)
- و ما جالس هذا القرآن احد الا قام عنه بزياده اونقصان : زياده فى هدى او نقصان
من عمى . (
606)
اشاره : انسان همان گونه كه در محدوده بدن خود اعضا و جوارح ادراكى و تحريكى دارد
كه گاهى سالم است و گاهى بيمار، گاهى صحيح است و زمانى معيب ، چنانكه گاهى هست
و گاهى بيمار، گاهى صحيح است و زمانى معيب ، چنانكه گاهى هست و گاهى اصلا نيست ،
در محدوده روح نيز اعضا و جوارح ادراكى و تحريكى هست كه مانند احكام بدن ، لوازم خاص
خود را دارد. همان طور كه در بين اعضاى ادراكى ظاهرى عنوان سمعه و بصر از عناوين
ديگر بيشتر مطرح است ، در بين اعضاى ادراكى باطنى نيز، همين دو عنوان از ديگر عناوين
مطرح تر است وگرنه در نهان انسان شامه اى است كه با استشمام آن مى گويد: (انى
لاجد ريح يوسف لولا ان تفندون ) (
607)
و آنچه در نصوص فوق بازگو شد گوشه
اى از آثار حيات روح و سلامت اعضا و جوارح ادراكى و تحريكى آن است كه
تفصيل آنها در ذيل آيات مناسب ، با استمداد از روايات مربوط، بيان خواهد شد.
در پايان توجه به اين مطلب براى اصحاب صفا و ارباب ذوق سودمند است : از امام
صادق (عليه السلام ) نقل شده كه دلهاى داراى اعراب چهارگانه است : رفع ، فتح ،
خفض و وقف (اصطلاح مزبور مطابق با عرف اديبان نيست ). رفع
دل ، در ياد خداست و فتح دل ، در راضى بودن از خدا و خفض
دل ، در سرگرمى به غير او، و وقف دل ، در غفلت از خداست . (
608)
و من الناس من يقول ءامنا بالله و باليوم الاخر و ما هم بمومنين .
گزيده تفسير
منافقان كه در باطن كافرند، ولى كفر درونى خود را كتمان مى كنند، گرچه در برخى
احكام با كافران و مشركان شريكند، ليكن از كافران تبهكار و زيانبارترند و از اين رو
قرآن كريم آنان را بدتر از كافران مى داند.
خداى سبحان در آيات متعدد به افشاى منافقان پرداخته از كفر آنان نسبت به مبدا، رسالت
و معاد و از رياى آنان در نماز و انفاق پرده برمى دارد.
هدف منافقان از اظهار ايمان ، جاسوسى براى كافران يا بهره مندى از مزاياى اجتماعى
بيشترى بود.
تفسير
الناس : ناس مرادف انسان ، انس و بشر است ، با اين تفاوت كه ناس و
انس ، اسم جنس جمعى است و بر فرد اطلاق نمى شود، ولى بشر بر فرد و جمع اطلاق
مى شود.
در قرآن كريم ، گاهى تعبير من الناس درباره پرهيزكاران است ،
مانند آيه كريمه (و من الناس من يشرى نفسه ابتغاء مرضات الله ) (
609)
و گاهى
درباره كافران و مشركان ؛ مانند: (و من الناس من يتخذ من دون الله اندادا) (
610)
و
گاهى مراد از آن منافقان است ؛ مانند آيه محل بحث و آيه (و من الناس من يعبد الله على
حرف ). (
611)
پس ناس شامل پرهيزكاران ، كافران و منافقان مى شود.
من : من در من يقول يا موصل است و يقول صله آن مانند
الذين در آيه (ومنهم الذين يوذون النبى ) (
612)
و يا موصوف است و
يقول صفت آن ، مانند كلمه رجال در آيه (من المومنين
رجال صدقوا...). (
613)
يقول : ضمير در يقول به اعتبار لفظ من مفرد آمده است ، مانند (ومنهم من
يستمع اليك ) (
614)
و اما ضمير در معنا امنا و ماهم كه جمع
آمده ، به اعتبار معناى آن است ، مانند: (ومنهم من يستمعون اليك ). (
615)
در آيه كريمه قول به معناى تلفظ به زبان است ؛ مانند: (يا ايها
الرسول لا يحزنك الذين يسارعون فى الكفر من الذين قالوا امنا بافواههم ولم تومن
قلوبهم ) (
616)
و گاهى قول به معناى سخن مطابق با
دل و عقيده و منطق است ؛ مانند: (قولوا امان بالله و ما
انزل الينا). (
617)
تذكر: گاهى انسان بين خود و خداوند مناجات و رازگويى دارد و مى گويد: (ربنا اننا
سمعنا مناديا ينادى للايمان ان امنوا بربكم فامنا...) (
618)
و گاهى دربرخورد با
مومنان مى گويد: آمنا. قسم اول همان چيزى است كه آيات پايان سوره
آل عمران (190 - 194) عهده دار آن است و قسم دوم همين آيه
محل بحث است ؛ زيرا معناى آيه اين نيست كه منافقان در مناجات با خدا مى گويد: امنا، بلكه
شرح آن طبق آيه 14 همين سوره آن است كه هنگام برخورد با مومنان مى گويند: امنا،
وگرنه خداع با مومنان صورت نمى پذيرفت .
غرض آن كه ، اگر امنا را به طور سرى مى گفتند، مخادعه خدا صورت مى
پذيرفت ، ولى خداع مومنين حاصل نمى شد.
منافقان از كافران بدترند
انسانها در برابر دين خدا سه گروهند: برخى در باطن و ظاهر، آن را مى پذيرند، اينان
مومنان و پرهيزكارانند، گرچه بر اثر تقيه به ناچار ايمان باطنى خود را كتمان مى
كنند و زمينه اى براى ابراز آن نمى يابند و يا به ناچار بر خلاف ايمان باطنى خود
اظهار كفر مى كنند: (الا من اكره و قلبه مطمئن بالايمان )، (
619)
(و
قال رجل مومن من آل فرعون يكتم ايمانه ). (
620)
برخى نيز در باطن و ظاهر منكرند
اينان : كافرانند.
گروه سوم منافقانند كه در باطن كافرند، ولى اظهار ايمان مى كنند، مانند موش
صحرايى كه لانه اش سوراخى دارد به نام نافقاء و سوراخ ديگرى
براى گريز دار به نام قاصعاء و خاك رقيقى روى لانه اوست كه هنگام
احساس خطر فورا آن خاك اندك را روى خود قرار مى دهد به طورى كه ظاهر آن خاك و
باطن آن لانه است . كفر درونى منافقان در روز امتحان بروز مى كند: (هم للكفر يومئذ
اقرب منهم للايمان يقولون بافواههم ما ليس فى قلوبهم والله اعلم بما يكتمون )
(
621)
پس منافقان در واقع كافرند و از اين رو در برخى احكام با كافران شريكند؛ مانند
سقوط در آتش قهر خدا: (ان الله جامع المنافقين و الكافرين فى جهنم جميعا)
(
622)
چنانكه در برخى از احكام با مشركان شريكند، مانند حرمان از غفران الهى ، خداى
سبحان درباره مشركان مى فرمايد: (ماكان للنبى والذين امنوا ان يستغفروا للمشركين )
(
623)
و درباره شرك نيز مى فرمايد: (ان الله لا يغفر ان يشرك به ). (
624)
درباره منافقان نيز به پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) مى فرمايد: براى آنان
استغفار كنى يا نكنى ، هرگز خداوند آنها را نخواهد بخشيد: (سواء عليهم استغفرت
لهم لم الم تستغفر لهم لن يغفر الله لهم ) (
625)
پس منافقان نيز مانند مشركان از
غفران الهى بهره اى ندارند.
در برخى آيات نيز احكام ويژه منافقان آمده ، مانند اين كه آنان از كافران بدترند: (ان
المنافقين فى الدرك الاسفل من النار) (
626)
و سر آن زيانبارتر بودن منافق از كافر
و مشرك است ، چنانكه بعدا معلوم مى شود.
افشاى منافقان
منافقان مى گويند: ما به خدا، قيامت ، وحى و نبوت ، ايمان داريم و بر اين ادعاى دروغين
تاكيد مى ورزند و ظاهر تعبير آنها اين است كه ايمان به هر يك از مبدا و معاد، با برهان
مستقل و جدا حاصل شده است ؛ زيرا لفظ باء را در (وباليوم الاخر) تكرار
كرده اند تا شاهد استقلال هر كدام باشد. خداى سبحان ، هم ايمان به مبدا و معاد را از آنان
سلب مى كند: (و ما هم بمومنين ) و هم اعتقاد به وحى و رسالت را: (اذا جاءك المنافقون
قالوا نشهد انك لرسول الله و الله يعلم انك لرسوله والله يشهد ان المنافقين لكاذبون
) (
627)
و هم از رياى آنان در نماز و انفاق پرده برمى دارد: (وما منعهم ان
تقبل منهم نفقاتهم الا انهم كفروا بالله وبرسوله و لا ياتون الصلوه الا و هم كسالى و لا
ينفقون الا وهم كارهون ) (
628)
سر عدم پذيرش
اعمال منافقان اين است كه آنان در باطن كافرند و اين گونه ، خداى سبحان درون مستور
آنان را مكشوف و مشهور كرده ، مى فرمايد: اثر سوء كسالت و كراهت در درون آنها
مشتعل است ، گرچه در بيرون تظاهر به نشاط عبادى و مسرت در
امتثال اوامر الهى دارند.
هدف منافقان از اظهار ايمان اين بود كه خود را در صف مومنان قرار دهند و خود را به
پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله ) نزديك كنند تا بتوانند اطلاعات بيشترى براى
كافران فراهم كنند و يا از مزاياى اجتماعى بيشترى بهره مند شوند. خداوند سبحان در
آيه كريمه مورد بحث با تاكيد (جمله اسميه موكد به باء) از دروغ و نقاق آنان پرده
برمى دارد و مقصودشان را افشاء مى كند و آنان را از دستايبى به آن هدف ناپاك ناكام
مى كند.
لطايف و اشارات
1- لطايف تعبيرى قرآن در افشاى منافقان
قرآن كريم افزون بر آنكه با صراحت از كفر درونى منافقان پرده برمى دارد، در
لطايف تعبيرى خود نيز به آن اشاره كرده ، مى فرمايد: آنان در حوادثى مانند جنگ ،
شتابزده در كافران گرايش مى يابند: (فترى الذين فى قلوبهم مرض
يساروعون فيهم ...). (
629)
تعبير (يسارعون فيهم ) به جاى يسارعون
اليهم نشانه آن است كه منافقان باطنا در جمع كافرانند، و در
ذيل آيه نيز مى فرمايد: آنان از مستور ساختن كفر خود نادم خواهند شد: (فيصبحوا على ما
اسروا فى انفسهم نادمين ). (
630)
غرض آن كه ، از جمله (يسارعون فيهم )، برمى آيد
كه گرايش قلبى منافقان به سوى كافران قبلا بوده و هم اكنون به سرعت در بين آنان
حضور پيدا مى كنند، نه به سوى آنها.
2- اضلال كيفرى قرآن نسبت به منافقان
خداى سبحان در آيات آغازين سوره مباركه بقره ، شرايط پنج گانه بهره مندى از قرآن
را برمى شمارد: ايمان به غيب ، ايمان به وحى و رسالت ، يقين به آخرت ، اقامه نماز و
انفاق . سه شرط اول ، ايمان به اصول سه گانه دين و دو شرط ديگر نمونه اى از
فروع دين است و منافقان كه نه ايمانى به
اصول و مبانى اعتقادى دين دارند: (و ما هم بمومنين ) و نه امتثالى از سر اخلاص نسبت به
فروع دين : (ولا ياتون الصلوه الا و هم كسالى ولا نفقون الا وهم كارهون )
(
631)
نه تنها از هدايت قرآنى محرومند، بلكه
مشمول اضلال كيفرى قرآن نيز هستند: (و ننزل من القرآن ما هو شفاء و رحمه للمومنين ولا
يزيد الظالمين الا خسارا) (
632)
قرآن براى اهل ايمان مظهر اسم نافع از اسماى الهى و براى
اهل كفر و نفاق مظهر اسم ضار است و از باب تشبيه
معقول به محسوس مانند خورشيدى است كه براى صاحبان چشم سالم ،
عامل بصيرت و براى كسانى كه چشمى بيمار دارند، مايه افزايش رنجورى است .
گروهى بر اثر ايمان خالص و عمل صالح از قرآن بهره مى برند و عده اى بر اثر
كفر آشكار يا مستور، از آن جز خسارت نصيبى ندارند.
3- مبناى تقسيم انسانها به مومن ، كافر و منافق
تقسيم انسانها به سه دسته كافر، مومن و منافق ، تقسيمى طولى و
محصول دو قضيه منفصله حقيقه است و آن اين كه : انسان يا با ظاهر و باطن خود دين را مى
پذيرد (مومن ) يا با ظاهر و باطن آن را نمى پذيرد. چنين انسانى يا هم در ظاهر و هم در
باطن دين را نفى مى كند (كافر) يا باطنا دين را انكار و ظاهر آنرا مى پذيرد(منافق ).
عكس قسم سوم نيز در حال
تقيه فرض دارد، زيرا انسان در اين حال دين را در باطن پذيرفته است گرچه در ظاهر،
آن را نفى مى كند: (الا من اكره و قلبه مطمئن بالايمان ). (
633)
اين قسم در حقيقت جزو
مومنانند، چنانكه قسم سوم (منافقان ) نيز در حقيقت از كافرانند.
4- نفى قطعى ايمان از منافقان
منافقان در ملاقات با مومنان مى گفتند: (امنا) و مقتضاى
تقابل نفى و اثبات اين بود كه جواب داده شود: الم تومنوا، نظير (قالت
الاعراب آمنا قل لم تومنوا) (
634)
پس تعبير (و ما هم بمومنين ) در آيه
محل بحث ، به جاى لم يومنوا بدين معناست كه منافقان كه منافقان اصلا از
گروهها مومن به شمار نمى آيند، نه در گذشته و نه
حال نه درآينده ، زيرا مستفاذ از تعبير مزبور، نفى مطلق است و اطلاق نفى ،
شامل همه احوال است .
5- چرا منافقان از كافران بدترند؟
سرا اين كه منافقان كافران بدترند و در پايين ترين درك جهنم به سر مى برند، آن
است كه افزون بر اين كه همانند كافران در درون منكر دينند و درونشان را كفر پر كرده
، اهل كتمان ، دروغ ، خدعه و استهزا نيز هستند. كسى كه كفرش كفر محض است ، ديگر به
اين تباهيهاى نفسانى مبتلا نيست ، ولى كفر منافق آميخته با اين تباهيهاست . از سوى ديگر،
خطر منافقان براى جامعه اسلامى بيش از زيان كافران و مشركان است ، چنانكه در بحث
روايى روشن مى شود.
بحث روايى
1- تقسيم آيات آغازين سوره بقره
- عن الباقر (عليه السلام ): فى سوره البقره الم ... ثم اربع آيات فى نعمت
المومنين و آيتان فى نعت الكافرين و ثلاث عشره آيه فى نعمت المنافقين
(
635)
اشاره : از اين گونه نصوص استنباط مى شود كه آيات
اوايل سوره (1 - 20)، براى بازگو كردن احوال سه گروه است ، نه چهار گروه كه
صاحب المنار پنداشته است .
2- خطر بزرگ منافقان
- عن اميرالمومنين (عليه السلام ): و لقد
قال لى رسول الله (صلى الله عليه وآله ): انى لا اخاف على امتى مومنا ولا مشركا، اما
المومن فيمنعه الله بايمانه و اما المشرك فيقمعه الله بشركه ولكنى اخاف عليكم
كل منافق الجنان عالم اللسان يقول ما تعرفون و
يفعل ماتنكرون (
636)
اشاره : مومن ظاهرا و باطنا انسان صالح است و كافر ظاهرا و باطنا موجود طالح ، ولى
منافق ظاهرا انسان و در باطن جانورى چون مار و عقرب است و چون باطن او شناخته نيست
تماس با او حاصل مى شود و همين تماس سبب مسموم شدن است .
يتخذون الله والذين ءامنوا و ما يخدعون الا انفسهم ما يشعرون
گزيده تفسير
خدعه منافقان با خدا يا تعبيرى است مجازى ، يا به لحاظ پندار
باطل منافقان است كه چنين خدعه اى را ممكن مى پنداشتند و يا مراد از آن ، خدعه با
رسول خداست و به هر تقدير، خدعه منافقان با خدا و مومنان ، در واقع ، خود فريبى است
، زيرا عمل نه تنها از عامل جدا نيست ، بلكه مايه كيفر يا پاداش
عامل است .
نيرنگ منافقان نيز آتشى است كه جز خود آنان را نمى سوزاند. از سوى ديگر خدعه آنان
نسبت به مومنان ، بر اساس تجسد اعمال ، عين خدعه كيفرى خدا نسبت به مومنان ، بر
اساس تجسد اعمال ، عين خدعه كيفر خدا نسبت به آنان است و چون فهم اين معرفت لطيف
نصيب منافقان نيست ، خداوند مى فرمايد: آنان نمى دانند كه جز خود كسى را نمى فريبند.
تفسير
يخادعون : خدعه ، مستور ساختن چيزى است كه شان آن مشهور بودن است ،
منافقان با استتار حقيقت خود، در پى فريبكارى هستند و چون در نيرنگى مداوم و مستمرند،
از خدعه آنان با فعل مضارع كه مفيد استمرار است ؛ ياد شده است .
اين فعل گرچه از باب مفاعله است ولى به معناى خدعه طرفينى نيست ، بلكه از مواردى
است كه باب مفاعله در فعل يك طرفه به كار مى روند؛ مانند: عاقبت اللص
و عافاه الله . در مورد خداوند نيز آمده است : (و هو خادعهم )،
(
637)
ليكن درباره مومنين چيزى وارد نشده كه آنان هم با منافقان خدعه مى كنند.
يشعرون : شعور از ريشه شعر و به معناى باريك بينى و درك دقيق است و
كسى كه در نهايت درك دقيق است به منزله كسى است كه نه تنها موى باريك را مى بيند،
بلكه توان شكافتن و آگاهى از درون آن را داراست و به چنين باريك انديشى گفته مى
شود: موشكافى . نشانه آن كه واژه شعور در مورد ادراكهاى ظريف به كار مى رود آن است
كه آرزوى ادراك مطلب باريك مغفول عنه ، به صورت ليت شعرى بازگو
مى شود و هرگز در مورد ادراك امر بديهى ، مانند حرارت آتش و برودت يخ ، به كار
نمى رود. عنوان شاعر نيز به ادراك كننده ظرايف و طرايف ، اعم از طارف و نو، ياتليد و
كهن به كار گرفته مى شود.
خداى سبحان ، عالم به نهان و آشكار هر موجودى است و هيچ صحنه اى ازصحنه هاى جهان
هستى براى او غيب نيست : (لا جرم ان الله يعلم ما يسرون و ما يعلنون ). (
638)
پس
خدعه و پنهان كارى در برابر او ممكن نيست و از اين رو تعبير (يخادعون الله ) به معناى
خدعه حقيقى نيست .
جمله (و ما يخدعون الا انفسهم ) نيز بهترين شاهد بر مجاز بودن تعبير خدعه در برابر
خداست ، مگر آن كه منافق بر اثر جهل به علم فراگير خداوند از يك سو و مغرور شدن از
ناحيه استدراج و امهال الهى از سوى ديگر، خدعه نسبت به خداوند را ممكن بپندارند و
اطلاق چنين عنوانى به لحاظ پندار باطل آنها باشد. پس مراد از خدعه منافقان با خدا و
مومنان يا اين است كه آنها چون خدا و مومنان را نشناخته اند، مى پندارند كه ايشان را مى
فريبند و يا صورت كار و رفتارشان با خدا و مومنان ، صورت كار فريبنده است و يا
اين كه مراد از خدعه با خدا و مومنان ، خدعه با
رسول خدا و مومنان است ، نه خدعه با خدا، زيرا همان گونه كه اطاعت
رسول خدا (صلى الله عليه وآله ) اطاعت خداست : (من يطع
الرسول فقد اطاع الله ) (
639)
و بيعت با آن حضرت (صلى الله عليه وآله ) بيعت با
خداست : (ان الذين يبايعونك انما يبايون الله )، (
640)
نيرنگ با آن حضرت (صلى
الله عليه وآله ) نيز نيرنگ با خداست .
نيرنگ منافقان با مومنان همان است كه در آيات بعد تبيين شده است : (واذا لقوا الذين
قالوا امنا و اذا خلوا الى شياطينهم قالوا انا معكم انما نحن مسهزون ). (
641)
|
