601- همان ، خطبه 88، بند 2.
602- نهج البلاغه ، خطبه 109، بند 14.
603- همان ، حكمت 275.
604- همان ، خطبه 198، بند 5.
605- همان ، خطبه 133، بند 7.
606- همان ، خطبه 176، بند 8.
607- سوره يوسف ، آيه 94.
608- مصباح الشريعه ، ص 20.
609- سوره بقره ، آيه 207.
610- سوره بقره ، آيه 165.
611- سوره حج ، آيه 11.
612- سوره توبه ، آيه 61.
613- سوره احزاب آيه 23.
614- سوره انعام ، آيه 25.
615- سوره يونس ، آيه 42.
616-
617- سوره بقره ، آيه 136.
618- سوره آل عمران ، آيه 193.
619- سوره نحل ، آيه 106.
620- سوره غافر، آيه 28.
621- سوره آل عمران ، آيه 167.
622- سوره نساء آيه 140.
623- سوره توبه ، آيه 113.
624- سوره نساء، آيه 116.
625- سوره منافقون ، آيه 6.
626- سوره نساء، آيه 145.
627- سوره منافقون ، آيه 1. 628- سوره توبه ، آيه 54. اين آيه از جامعترين آياتى است كه منافقات را افشا مى كند، زيرا هم كفر اعتقادى آنان را بيان مى كند و هم كفر عمليشان را.
629- سوره مائده ، آيه 52.
630- سوره مائده ، آيه 52.
631- سوره توبه ، آيه 54.
632- سوره اسراء، آيه 82.
633- سوره نحل ، آيه 106.
634- سوره حجرات ، آيه 14.
635- بحار، ج 89، ص 384.
636- نهج البلاغه ، نامه 27، بند 16.
637- سوره نساء، آيه 142.
638- سوره نحل ، آيه 23.
639- سوره نساء، آيه 80.
640- سوره فتح ، آيه 10.
641- سوره بقره ، آيه 14.
642- سوره اسراء، آيه 7.
643- سوره نجم ، آيه 40
644- سوره نساء، آيه 10.
645- سوره نساء، آيه 10.
646- سوره فاطر، آيه 43.
647- سوره نساء، آيه 107.
648- سوره نساء، آيه 142.
649- سوره بقره ، آيه 5.
650- سوره بقره ، آيه 17.
651- سوره انعام ، آيه 39.
652- سوره آل عمران ، آيه 154.
653- عنوان نفس اگر در مقابل عقل نباشد شامل مكراتب برين روح انسانى نيز مى شود.
654- نهج البلاغه ، حكمت 211.
655- سوره فرقان ، آيه 44.
656- سوره ، آيه 16.
657- سوره يوسف ، آيات 18 و 83.
658- سوره كهف ، آيه 104.
659- سوره حديد، آيه 19.
660- بحار، ج 24، ص 38.
661- سوره نساء، آيه 1.
662- سوره حشر، آيات 11 - 12.
663- بحار، ج 69، ص 300.
664- همان ، ص 295.
665- سوره فصلت ، آيه 22.
666- سوره ابراهيم ، آيه 46.
667- سوره فصلت ، آيه 15.
668- التحقيق فى كلمات القرآن الكريم ، ج 1، ص 105 .
669- سوره مزمل ، آيه 13.
670- سوره منافقون ، آيه 3.
671- سوره نساء، آيه 140.
672- سوره توبه ، آيه 30.
673- سوره توبه ، آيه 127.
674- سوره توبه ، آيه 77.
675- سوره بقره ، آيه 41.
676- سوره احزاب ، آيه 32.
677- سوره مائده ، آيه 52.
678- سوره هود، آيه 90.
679- سوره محمد (صلى الله عليه وآله )، آيات 29 - 30.
680- سوره احزاب ، آيه 60.
681- سوره فصلت ، آيه 40.
682- سوره كهف ، آيه 13.
683- سوره محمد (صلى الله عليه وآله )، آيه 17.
684- سوره حشر، آيه 23.
685- سوره يونس ، آيه 25.
686- سوره توبه ، آيه 124 - 125.
687- سوره محمد (صلى الله عليه وآله )، آيه 20.
688- سوره منافقون ، آيه 1.
689- تلاوت مولى عبدالرزاق كاشانى ، ج 1، ص 21.
690- سوره شعراء، آيه 152.
691- سوره يونس ، آيه 81.
692- سوره اعراف ، آيه 56.
693- سوره بقره ، آيه 220. پ
694- سوره قيامت ، آيه 40.
695- سوره بقره ، آيه 8.
696- سوره توبه ، آيه 107.
697- سوره نساء، آيه 62.
698- سوره منافقون ، آيه 1.
699- سوره محمد (صلى الله عليه وآله )، آيه 22.
700- سوره بقره ، آيه 205.
701- سوره توبه ، آيه 107.
702- سور فجر، آيه 12.
703- سوره غافر، آيه 29.
704- سوره غافر، آيه 37.
705- سوره توبه ، آيه 67.
706- آيات 11 - 12.
707- سوره بقره ، آيه 130.
708- سوره انعام ، آيه 90.
709- سوره احزاب ، آيه 21.
710- سوره ممتحنه ، آيا 4، 6.
711- سوره حشر، آيه 8. 712- سوره حشر، آيه 9.
713- سوره نحل ، آيه 24.
714- سوره اعراف ، آيه 66.
715- سوره بقره ، آيه 130.
716- سوره توبه ، آيه 67.
717- اصول كافى ، ج 1، ص 11.
718- سوره بقره ، آيه 130.
719- سوره بقره ، آيه 142.
720- سوره احقف ، آيه 11.
721- سوره آل عمران ، آيه 167. با مومنان ندارند و اگر روزى
722- سوره منافقون ، آيات 2 - 3.
723- سوره بقره ، آيه 77.
724- سوره آل عمران ، آيه 167.
725- سوره ناس ، آيات 4 - 6.
726- سوره آل عمران ، آيه 175.
727- سوره حجرات ، آيه 11.
728- سوره توبه ، آيات 65 - 66.
729- سوره توبه ، آيه 65.
730- سوره حجر، آيه 95.
731- سوره ابراهيم ، آيه 43.
732- سوره اعراف ، آيه 8.
733- سوره كهف ، آيه 105.
734- سوره اعراف ، آى 202.
735- سوره مريم ، آيه 83.
736- سوره اعراف ، آيه 27.
737- سوره كهف ، آيه 50.
738- سوره شمس ، آيه 8.
739- سوره بلد، آيه 10.
740- سوره انسان ، آيه 3.
741- سوره آل عمران ، آيه 175.
742- بحار، ج 46، ص 261.
743- اصول كافى ، ج 2، ص 352.
744- بحار، ج 24، ص 194.
745- نهج البلاغه ، خطبه 7.
746- سوره بقره ، آيه 81.
747- سوره مريم آيه 67.
748- نور الثقلين ، ج 1، ص 35.
749- نهج البلاغه ، خطبه 7.
750- سوره اعراف ، آيه 201.
751- سوره اسراء، آيه 64.
752- سوره بقره ، آيه 5.
753- سوره عصر، آيات 1 - 3.
754- سوره بقره ، آيه 275.
755- سورهع بقره ، آيه 275.
756- سوره نساء، آيه 29.
757- سوره صف ، آيه 10.
758- سوره صف ، آيات 10 - 12.
759- سوره توبه ، آيه 111.
760- سوره تغابن ، آيه 9.
761- سوره فتح ، آيه 12.
762- سوره توبه ، آيه 111.
763- سوره قمر، آيه 55.
764- سوره قيامت ، آيات 22 - 23.
765- سوره بقره ، آيه 90.
766- سوره بقره ، آيه 102.
767- سوره زخرف ، آيه 38.
768- سوره صف ، آيات 10 و 13.
769- سوره صف ، آيه 12.
770- عدن به معناى قرار است و بهشت از آن رو كه قرارگاه ابدى مومنان است ، به عدن وصف شده است . معدن نيز از آن جهت كه قرارگاه مواد خاص است بدين نام موسوم شده است .
771- نهج البلاغه ، حكمت 456.
772- اصول كافى ، ج 1، ص 19.
773- بحار، ج 40، ص 27.
774- سوره قمر، آيه 55.
775- سوره توبه ، آيه 111.
776- سوره توبه ، آيه 111.
777- سوره بقره ، آيه 207.
778- بحار، ج 67، ص 186.
779- سوره حج ، آيه 40.
780- سوره نحل ، آيه 78.
781- سوره شمس آيات 7 - 8.
782- سوره فصلت ، آيه 17.
783- بحار، ج 65، ص 106.
784- سوره نساء، آيه 77.
785- سروه زمر، آيه 15.
786- سوره ، آيه 73.
787- نهج البلاغه ، حكمت 131.
788- همان ، خطبه 1، بند 51.
789- نهج البلاغه ، خطبه 193، بند 7.
790- همان ، خطبه 32، بند 4.
791- همان ، نامه 27.
792- همان ، نامه 31، بند 2.
793- همان ، حكمت 208.
794- همان ، حكمت 113.
795- همان ، حكمت 37.
796- نهج البلاغه ، حكمت 133.
797- غرر الحكم ، ج 4، ص 352.
798- بحار، ج 100، ص 39.
799- نهج البلاغه ، خطبه 195.
800- سوره نور، آيه 40.
801- سوره نور، آيه 35.
802- سوره نور، آيه 40.
803- بحار، ج 14، ص 384.
804- همان ، ج 95، ص 393.
805- سوره توبه ، آيه 67.
806- سوره مريم ، آيه 64.
807- سوره بقره ، آيه 17.
808- سوره بقره ، آيه 15.
809- سوره بقره ، آيه 264.
810- سوره مدثر، آيات 49 - 51.
811- سوره جمعه ، آيه 5.
812- سوره محمد (صلى الله عليه وآله )، آيه 20.
813- سوره توبه ، آيه 69. 814- سوره نور، آيه 35.
815- سوره بقره ، آيه 115.
816- سوره نور، آيه 36.
817- بحار، ج 74، ص 286 .
818- سوره صف ، آيه 8.
819- سوره توبه ، آيه 32.
820- سوره مائده ، آيه 64.
821- ممكن است اين نكته (سرفرصت براى افروختن آتش ) ناظر به حال برخى از منافقان باشد كه ابتدا اندكى از نور ايمان و فطرت توحيدى بهره مند شده ، حظى از حركت ايمان داشتند و سپس آن را به تيرگى نفاق مبدل ساختند. جريان چنين شخصى مانند جريانى است كه به عنوان مثل در آيه محل بحث ، آمده است .
822- سوره انعام ، آيات 43 - 44. 823- سوره حديد، آيه 12.
824- سوره حديد، آيه 13.
825- سوره نحل ، آيه 78.
826- سوره آل عمران ، آيه 178. لام در ليزدادوا لام عاقبت است ؛ نظير لام در آيينه (والتقطعه ال فرعون ليكون لهم عدوا وحزنا) (سوره قصص ، آيه 8)، نه لام غايت و هدف و بدين معناست كه پايانى جز افزايش گناه ندارند، نه به اين هدف اصلى از مهلت ، افزايش گناه است .
827- سوره انفال ، آيه 22.
828- سوره انفال ، آيه 23.
829- سوره فتح ،، آيه 29، فخر رازى نقل مى كند كه انجيل مشتمل بر سوره اى به نام سوره الامثال است (تفسير كبير، ج 2، ص 80). شايد مراد فخر رازى همان كتاب امثال سليمان نبى است كه يكى از كتب عهد قديم (تورات ) است ، نه انجيل .
830- سوره اسراء، آيه 89.
831- سوره بقره ، آيه 26.
832- سوره زمر، آيه 29.
833- سوره مزمل ، آيه 5.
834- سوره نمل ، آيه 6.
835- سوره حشر، آيه 21.
836- سوره عنكبوت ، آيات 41 و 43.
837- گرچه در اين آيه سخن از منافقان نيست ، ولى چون منافق در درون خود، كافر است ، در بسيارى از احكام با كفار مشترك است و از اين رو مى توان از مثلهاى مربوط به كافران براى شناخت احكام منافقان نيز استفاده كرد.
838- سوره نور، آيه 39.
839- سوره نور، آيه 39.
840- سوره طه ، آيه 125.
841- سوره حج ، آيه 46.
842- سوره اسراء، آيه 97.
843- سوره نباء، آيات 24 - 26.
844- سوره آل عمران ، آيه 185.
845- سوره غافر، آيه 40.
846- سوره قصص ، آيه 84.
847- سوره انعام ، آيه 160.
848- سوره بقره ، آيه 261. در اين آيه كريمه ابتدا سخن از افزايش يك حبه به 700 برابر است و پس از آن سخن از تضاعف است كه اگر مراد دو چندان باشد افزايش يك ، به 1400 را نشان مى دهد و اگر مراد از (يضاعف ) بيش از دو چندان باشد، حدى ندارد و در ذيل آيه نيز سخن از واسع بودن خداست كه افزايش را از 1400 فراتر مى برد. در كنار واسع ، وصف عليم مطرح است و بدين معناست كه خدا مى داند چه كسى را مورد عنايت واسع خود قرار مى دهد، تا اخلاص و معرفت عامل چگونه باشد.
849- سوره نساء، آيه 145.
850- اصول كافى ، ج 2، ص 85.
851- سوره ص ، آيه 45.
852- سوره انعام ، آيه 57.
853- بحار، ج 24، ص 368.
854- سوره انعام ، آيه 122.
855- تفسير صافى ، ج 1، ص 85.
856- بحار، ج 74، ص 102.
857- نور الثقلين ، ج 1، ص 37.
858- نهج البلاغه ، خطبه 82.
859- همان ، خطبه 133، بند 5.
860- سوره نجم ، آيات 29 - 30.
861- سوره روم ، آيه 7.
862- نهج البلاغه ، خطبه 97، بند9.
863- همان ، نامه 33.
864- همان ، خطبه 108، بند 8.
865- نهج البلاغه ، خطبه 108، بند 40.
866- نهج البلاغه ، خطبه 108، بند 40.
867- سوره سباء، آيه 46.
868- سوره ص ، آيات 45 - 46.
869- تعبير به اصابع (انگشتان ) به جاى انامل (سرانگشتان )، گذشته از آن تعبيرى است رايج ، مفيد مبالغه نيز هست ، زيرا تعبير انگشت در گوش نهادن نشانه شدت هراس ‍ آدمى است كه همه انگشت را در گوش فرو مى برد، نه خصوص سرانگشت را. نكته ديگر در تعبير اصابع آن است كه گرچه معمولا انگشت سبابه را مسبحه و مهلله ناميد. از آن رو كه شايسته است انسان به عنوان ادب نيايش در حال تسبيح و تهليل حق با اين انگشت به آسمان اشاره كند.
870- بحار، ج 74، ص 286.
871- سوره رعد، آيه 13.
872- سوره فصلت ، آيه 54.
873- سوره حديد، آيه 4.
874- سوره نحل ، آيه 128.
875- سوره توبه ، آيه 40.
876- سوره بقره ، آيه 81.
877- سوره رعد، آيه 17.
878- سوره كهف ، آيه 29.
879- سوره يونس ، آيه 22.
880- سوره كهف ، آيه 42.
881- سوره يوسف ، آيه 66.
882- سوره توبه ، آيه 49.
883- سوره نساء، آيه 108.
884- تاويلات مولى عبدالرزاق كاشانى ، ج 1، ص 27 با اندك تغيير.
885- نهج البلاغه ، خطبه 194، بند 4 .
886- نهج البلاغه ، خطبه 210، بند 3.
887- براى تفصيل بيشتر.ر.ك حماسه و عرفان ، ص 294.
888- سوره نور، آيه 31.
889- سوره زخرف ، آيه 49.
890- سوره الرحمن ، آيه 31.
891- ر.ك الميزان ، ج 8، ص 151؛ مجمع البيان ، ج 1، ص 154 و 172؛ التحقيق فى كلمات القرآن الكريم ، ج 3، ص 115.
892- شيخ طوسى (رحمه الله ) از علقمه كو حسن نقل مى كند: هر جا در قرآن (يا ايها الذين امنوا) است در مدينه نازل شده و هر جا در آن (يا الناس ) است در مكه نازل شده است .
پذيرش اين مدعا مرهون تتبع تام است . آيه محل بحث در مدينه نازل شد. قرطبى بعد از نقل مزبور مى گويد: اين سخن را سوره بقره و نساء رد مى كند؛ زيرا اين دو سوره مدنى است و در مزبور مى گويد: اين سخن راسوره بقره و نساء رد مى كند؛ زيرا اين دو سوره مدنى است و در آنها (يا ايها الناس ) يافت مى شود (الجامع لاحكام القرآن ، ج 1 ص 216). لازم است توجه شود كه گاهى آيه مكى در سوره مدنى يافت مى شود و عمده اثبات آن از راه نزول است .
توجه شود كه گاهى آيه مكى در سوره بقره و نساء رد مى كند؛ زيرا اين سوره مدنى است و در مزبور مى گويد: اين سخن را سوره بقره و نساء رد مى كند؛ زيرا اين دو سوره مدنى است و در آنها (يا ايها الناس ) در مكه نازل شده باشد و آيه محل بحث با اين كه سوره مدنى است مكى (باشد، خطاب اختصاص به مشركان ، ندارد؛ زيرا در مكه مسلمانان هم وجود داشت . پس تفريع زمخشرى صائب نيست ، زيرا وى بعد از نقل علقمه كه (يا ايها الناس ) مكى است مى گويد: فقوله : (يا ايها الناس ‍ اعبدوا) خطاب لمشركى مكه (كشاف ، ج 1، ص 89).
893- مجمع البيان ، ج 2، ص 490.
894- سوره حج ، آيه 49.
895- سوره آل عمران ، آيه 64.
896- سوره فصلت ، آيه 11.
897- نهج البلاغه ، خطبه 152، بند 5.
898- همان ، خطبه 1، بند 8.
899- سوره اعراف ، آيه 179.
900- سوره بقره ، آيه 31.