بعدی 
تفسير نمونه ج : 20 ص : 421
اين زمينه يعنى در فهم معنى آيه از نظر دور داشت .
قابل توجه اينكه آلوسى شخصا اهميت زيادى براى مودت اهل بيت قائل شده ، و در چند خط پيش از بحث فوق مى گويد : حق اين است كه محبت خويشاوندان پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) بخاطر قرابتشان با پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) واجب است ، و هر قدر قرابت قويتر باشد محبت وجوب بيشترى دارد ، و سرانجام مى گويد : آثار اين مودت تعظيم و احترام و قيام به اداء حقوق اقرباى پيغمبر است ، در حالى كه بسيارى از مردم در اين امر سستى كرده اند تا آنجا كه محبت قرابت پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) را يكنوع رافضى گرى شمرده اند ! ولى من چنين نمى گويم ، بلكه همان مى گويم كه شافعى در آن كلام جالب و گوياى خود گفته است .
سپس اشعارى را كه در بالا از شافعى نقل كرديم ذكر كرده ، مى افزايد : با اين حال من معتقد به خروج از اعتقادات بزرگان اهل سنت در مورد صحابه نيستم ، و محبت آنها را نيز از واجبات مى شمرم .

2 - كشتى نجات !
فخر رازى در ذيل اين بحث نكته اى را نقل كرده و آن را پسنديده است و آلوسى در روح المعانى نيز آن را به عنوان نكته اى لطيف به نقل از فخر رازى آورده ، نكته اى كه فكر مى كنند از طريق آن بعضى از تضادها بر طرف مى گردد ، و آن اينكه : پيغمبر گرامى اسلام از يكسو فرموده است : مثل اهل بيتى كمثل سفينة نوح من ركب فيها نجى : مثل اهل بيت من همچون كشتى نوح است هر كس سوار بر آن شود نجات مى يابد .
و از سوى ديگر فرموده است : اصحابى كالنجوم بايهم اقتديتم اهتديتم : اصحاب من همچون ستارگان آسمانند به هر كدام اقتدا كنيد هدايت مى يابيد
تفسير نمونه ج : 20 ص : 422
و ما الان در اقيانوس تكليف گرفتاريم ، و امواج شبهات و شهوات ما را از هر سو در هم مى كوبد ، و آنكس كه مى خواهد از دريا عبور كند احتياج به دو امر دارد يكى كشتى است كه خالى از هر عيب و نقص باشد ، و ديگرى ستارگان پر فروغ درخشنده اى است كه مسير را به او نشان دهد ، هنگامى كه انسان سوار بر كشتى شود ، و چشم بر ستارگان درخشان بدوزد اميد نجات وجود دارد ، همچنين هر كس از اهل سنت بر كشتى محبت آل محمد (صلى الله عليهوآلهوسلّم) سوار گردد ، و چشم به ستارگان اصحاب دوزد اميد است كه خداوند او را به سلامت و سعادت در دنيا و آخرت برساند .
ولى ما مى گوئيم اين تشبيه شاعرانه گرچه زيبا است اما دقيق نيست ، چرا كه اولا كشتى نوح مركب نجات بود و در آن روز كه همه جاى جهان را امواج خروشان آب فرا گرفته بود ، دائما در گردش بود بى آنكه مانند كشتيهاى معمولى مقصدى داشته باشد كه به سوى آن مقصد به كمك ستارگان حركت كند .
مقصد خود كشتى بود ، و نجات از غرقاب ، تا فرو نشستن آب و قرار گرفتن كشتى بر كنار كوه جودى .
ثانيا - در بعضى از روايات كه در كتب برادران اهل سنت نقل شده از پيغمبر گرامى اسلام چنين آمده است : النجوم امان لاهل الارض من الغرق و اهل بيتى امان لامتى من الاختلاف فى الدين ستارگان امان براى اهل زمينند از غرق شدن و اهل بيت من امان امتند از اختلاف در دين .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 423
3 - تفسير و من يقترف حسنة ...
اقتراف در جمله و من يقترف حسنة نزد له فيها حسنة هر كس حسنه اى را كسب كند ما بر حسن آن مى افزائيم در اصل از قرف ( بر وزن حرف ) به معنى كندن پوست اضافى از درخت يا پوستهاى اضافى از زخم است كه گاه مايه پيراستن و بهبودى مى گردد ، اين كلمه بعدا در اكتساب به كار رفته اعم از اينكه اكتساب خوبى باشد يا بدى .
ولى به گفته راغب اين واژه در بديها بيش از خوبيها به كار مى رود ( هر چند در آيه مورد بحث در خوبيها به كار رفته ) .
لذا ضرب المثلى در عرب معروف است كه مى گويند : الاعتراف يزيل الاقتراف اعتراف به گناه ، گناه را از بين مى برد .
جالب اينكه در بعضى از تفاسير از ابن عباس و يكى ديگر از مفسران نخستين بنام سدى نقل شده كه منظور از اقتراف حسنة در آيه شريفه مودت آل محمد (صلى الله عليهوآلهوسلّم) است .
در حديثى كه سابقا از امام حسن بن على (عليهماالسلام) نقل كرديم نيز آمده : اقتراف الحسنة مودتنا اهل البيت : منظور از بدست آوردن حسنه مودت ما اهل بيت است روشن است كه منظور از اينگونه تفسيرها محدود بودن معنى اكتساب حسنه به مودت اهل بيت نيست ، بلكه معنى وسيع و گسترده اى دارد ولى از آنجا كه اين جمله به دنبال مساله مودت ذى القربى آمده است روشنترين مصداق اكتساب حسنه همين مودت است .

4 - اين چند آيه مدنى است
اين سوره ( سوره شورى ) چنانكه در آغاز گفتيم از سوره هاى مكى است .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 424
ولى جمعى از مفسران معتقدند كه اين چهار آيه ( آيه 23 تا 26 ) در مدينه نازل شده است ، و شان نزولى كه در آغاز تفسير اين آيات نقل كرديم گواه بر اين معنى است ، رواياتى كه اهل بيت را به على (عليه السلام) و فاطمه و دو فرزندان آنها امام حسن و امام حسين تفسير مى كند نيز مناسب همين معنى است ، زيرا مى دانيم ازدواج على (عليه السلام) و بانوى اسلام در مدينه انجام گرفت ، و تولد حسن و حسين (عليهماالسلام) در سالهاى سوم و چهارم هجرى طبق نقل معروف بوده است .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 425
أَمْ يَقُولُونَ افْترَى عَلى اللَّهِ كَذِباً فَإِن يَشإِ اللَّهُ يخْتِمْ عَلى قَلْبِك وَ يَمْحُ اللَّهُ الْبَطِلَ وَ يحِقُّ الحَْقَّ بِكلِمَتِهِ إِنَّهُ عَلِيمُ بِذَاتِ الصدُورِ(24) وَ هُوَ الَّذِى يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَ يَعْفُوا عَنِ السيِّئَاتِ وَ يَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ(25) وَ يَستَجِيب الَّذِينَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصلِحَتِ وَ يَزِيدُهُم مِّن فَضلِهِ وَ الْكَفِرُونَ لهَُمْ عَذَابٌ شدِيدٌ(26)
ترجمه :
24 - آنها مى گويند ، او بر خدا دروغ بسته ، ولى اگر خدا بخواهد بر قلب تو مهر مى نهد ( و قدرت اظهار اين آيات را از تو مى گيرد ) و باطل را محو مى كند و حق را به فرمانش پابرجا مى سازد ، چرا كه او به آنچه در درون دلها است آگاه است .
25 - او كسى است كه توبه را از بندگانش مى پذيرد ، و گناهان را مى بخشد و آنچه را انجام مى دهيد مى داند .
26 - و درخواست كسانى را كه ايمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند اجابت مى كند ، و از فضلش بر آنها مى افزايد ، اما براى كافران عذاب شديدى است .

تفسير : او توبه بندگان را مى پذيرد
اين آيات ادامه آيات گذشته در زمينه رسالت و اجر رسالت ، و مودت ذى القربى
تفسير نمونه ج : 20 ص : 426
و اهل بيت است .
در نخستين آيه مى فرمايد : آنها اين وحى الهى را پذيرا نمى شوند بلكه مى گويند : او بر خدا دروغ و افترا بسته ، و اينها زائيده فكر خود او است كه به خدا نسبت مى دهد ( ام يقولون افترى على الله كذبا ) .
در حالى كه اگر خدا بخواهد بر قلب تو مهر مى نهد و قدرت اظهار اين آيات را از تو مى گيرد ( فان يشاء الله يختم على قلبك ) .
اين در حقيقت اشاره به استدلال منطقى معروفى است كه اگر كسى دعوى نبوت كند و معجزات و آيات بينات بر دست و زبان او ظاهر شود ، و مورد حمايت و نصرت الهى قرار گيرد ، اما او بر خدا دروغ بندد حكمت خداوند ايجاب مى كند كه آن معجزات و حمايتش را از او بگيرد ، و رسوايش سازد ، همانگونه كه در آيه 44 تا 46 سوره حاقه آمده است : و لو تقول علينا بعض الاقاويل لاخذنا منه باليمين ثم لقطعنا منه الوتين : هر گاه او دروغى بر ما ببندد ما او را با قوت و قدرت مى گيريم ، و مجازات مى كنيم ، و رگ قلب او را مى بريم .
در تفسير اين جمله مفسران احتمالات ديگرى نيز داده اند ، اما آنچه در بالا گفته شد از همه روشنتر به نظر مى رسد .
اين نكته نيز قابل توجه است كه يكى از نسبتهاى ناروا كه مشركان و كفار به پيغمبر گرامى اسلام (صلى الله عليهوآلهوسلّم) مى دادند اين بود كه او اجر رسالت خود را مودت خويشاوندانش شمرده ، و اين را بر خدا دروغ بسته است ( به تناسب بحثى كه در آيات گذشته آمد ) و آيه فوق اين نسبت را نيز نفى مى كند .
ولى با اينحال مفهوم آيه منحصر در اين معنى نيست ، زيرا طبق آيات ديگر قرآن دشمنان پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) اين تهمت را در باره كل قرآن و وحى به ساحت قدس پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) مى بستند ، در آيه 38 يونس مى خوانيم : ام يقولون افتراه قل فاتوا بسورة مثله : بلكه مى گويند اين را بر خدا دروغ بسته ، بگو اگر چنين است
تفسير نمونه ج : 20 ص : 427
شما نيز سوره اى همانند آن بياوريد .
نظير همين معنى با تفاوت مختصرى در آيه 13 هود و 35 هود ، و بعضى ديگر از آيات قرآن آمده است ، اين آيات گواهى است بر آنچه در تفسير آيه برگزيديم .
سپس براى تاكيد اين مطلب مى افزايد : خداوند باطل را محو مى كند ، و حق را به فرمانش محقق و پابرجا مى سازد ( و يمح الله الباطل و يحق الحق بكلماته ) اين وظيفه خداوند است كه بر اساس حكمتش حق را آشكار و باطل را رسوا سازد ، با اينحال چگونه اجازه مى دهد كسى بر او دروغ بندد و در عين حال ياريش كند ، و معجزات بر دستش آشكار سازد ؟ و اگر تصور شود كه ممكن است پيامبر پنهان از علم خدا دست به چنين كارى زند اشتباه بزرگى است چرا كه او به آنچه در درون دلهاست آگاه است ( انه عليم بذات الصدور ) .
همانگونه كه در تفسير آيه 38 سوره فاطر گفتيم : ذات در لغت عرب به معنى عين و حقيقت اشياء نيامده ، بلكه اين اصطلاحى است از سوى فلاسفه بلكه ذات به معنى صاحب است ، و به اين ترتيب جمله انه عليم بذات الصدور مفهومش اين است كه خداوند از افكار و عقائدى كه حاكم بر دلهاست و گوئى صاحب و مالك آن شده با خبر است ، و اين اشاره لطيفى است به حاكميت و استقرار افكار بر قلوب و ارواح انسانها ( دقت كنيد ) .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 428
و از آنجا كه خداوند راه بازگشت را همواره به روى بندگان باز مى گذارد كرارا در آيات قرآن بعد از مذمت از اعمال زشت مشركان و گنهكاران به مساله گشوده بودن درهاى توبه اشاره كرده در آيات مورد بحث نيز پس از گفتار سابق مى افزايد : او كسى است كه توبه را از بندگانش پذيرا مى شود ، و گناهان را مى بخشد ( و هو الذى يقبل التوبة عن عباده و يعفوا عن السيئات ) .
اما اگر تظاهر به توبه كنيد ، ولى در خفا كار ديگر انجام دهيد ، تصور نكنيد كه از ديده تيزبين علم پروردگار مخفى خواهد ماند ، نه او آنچه را انجام مى دهيد مى داند ( و يعلم ما تفعلون ) .
در شان نزولى كه در آغاز آيات گذشته بيان كرديم گفته شد كه بعد از نزول آيه مودت جمعى از منافقان و يا افراد ضعيف الايمان گفتند : اين سخنى است كه محمد بر خدا افترا بسته ، مى خواهد ما را بعد از خود در برابر خويشاوندانش خوار كند ، آيه ام يقولون افترى على الله كذبا نازل شد و به آنها پاسخ گفت ، هنگامى كه از نزول آيه با خبر شدند گروهى پشيمان گشتند ، گريه كردند و ناراحت بودند ، آيه و هو الذى يقبل التوبه ... نازل شد و به آنها بشارت داد كه اگر توبه خالص كنند خدا لغزش آنها را مى بخشد .
و در آخرين آيه مورد بحث پاداش بزرگ مؤمنان و عذاب دردناك كافران را در جمله هائى كوتاه بيان كرده مى فرمايد : خداوند درخواست كسانى را كه ايمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند اجابت مى كند ( و يستجيب الذين آمنوا و عملوا الصالحات ) .
بلكه از فضل خود بر ايشان مى افزايد و حتى مطالبى را كه درخواست نكرده اند به آنها مى بخشد ( و يزيدهم من فضله ) .
اما براى كافران عذاب شديدى است ( و الكافرون لهم عذاب شديد ) .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 429
در اينكه چه درخواستى از مؤمنان را اجابت مى كند تفسيرهاى گوناگونى شده است ، جمعى از مفسران آن را محدود به درخواستهاى معينى كرده اند ، از جمله اينكه : بعضى گفته اند : دعاى مؤمنان را در باره يكديگر مستجاب مى كند .
بعضى ديگر گفته اند عبادات و طاعاتشان را مى پذيرد .
و بعضى آن را مربوط به شفاعت آنها در مورد برادرانشان مى دانند .
ولى هيچگونه دليلى بر اين محدوديتها نيست ، بلكه خداوند هرگونه درخواستى را مؤمنان صالح العمل داشته باشند مى پذيرد ، و از آن بالاتر امورى را كه شايد به فكر آنها نيامده است كه از خدا درخواست كنند از فضلش به آنها مى بخشد ، و اين نهايت لطف و مرحمت خداوند درباره مؤمنان است .
در حديثى از امام صادق (عليه السلام) از پيغمبر گرامى اسلام (صلى الله عليهوآلهوسلّم) در تفسير و يزيدهم من فضله مى خوانيم : الشفاعة لمن وجبت له النار ممن احسن اليهم فى الدنيا : آنچه را خداوند از فضلش بر آنها مى افزايد شفاعت براى كسانى است كه در دنيا به آنها نيكى كرده اند ، اما ( بر اثر سوء اعمالشان ) مستحق آتش دوزخ شده اند .
اين حديث پر معنى نيز مفهومش اين نيست كه فضل اضافى خداوند منحصر به اين است بلكه بيان يكى از مصداقهاى روشن آن است .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 430
* وَ لَوْ بَسط اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فى الأَرْضِ وَ لَكِن يُنزِّلُ بِقَدَر مَّا يَشاءُ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِيرُ بَصِيرٌ(27) وَ هُوَ الَّذِى يُنزِّلُ الْغَيْث مِن بَعْدِ مَا قَنَطوا وَ يَنشرُ رَحْمَتَهُ وَ هُوَ الْوَلىُّ الْحَمِيدُ(28) وَ مِنْ ءَايَتِهِ خَلْقُ السمَوَتِ وَ الأَرْضِ وَ مَا بَث فِيهِمَا مِن دَابَّة وَ هُوَ عَلى جَمْعِهِمْ إِذَا يَشاءُ قَدِيرٌ(29) وَ مَا أَصبَكم مِّن مُّصِيبَة فَبِمَا كَسبَت أَيْدِيكمْ وَ يَعْفُوا عَن كَثِير(30) وَ مَا أَنتُم بِمُعْجِزِينَ فى الأَرْضِ وَ مَا لَكُم مِّن دُونِ اللَّهِ مِن وَلىّ وَ لا نَصِير(31)
ترجمه :
27 - هر گاه خداوند روزى را براى بندگانش وسعت بخشد در زمين طغيان و ستم مى كنند ، لذا به مقدارى كه مى خواهد نازل مى كند كه او نسبت به بندگانش آگاه و بينا است .
28 - او كسى است كه باران نافع را بعد از آنكه مايوس شدند نازل مى كند ، و دامنه رحمت خويش را مى گستراند ، و او ولى و حميد است .
29 - و از آيات او است آفرينش آسمانها و زمين و آنچه از جنبندگان در آنها خلق و منتشر نموده ، و او هرگاه بخواهد قادر بر جمع آنها است .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 431
30 - هر مصيبتى به شما رسد به خاطر اعمالى است كه انجام داده ايد ، و بسيارى را نيز عفو مى كند .
31 - و شما هرگز نمى توانيد در زمين از قدرت خداوند فرار كنيد ، و غير از خدا هيچ ولى و ياورى براى شما نيست !
شان نزول :
از خباب بن ارت صحابى معروف نقل شده كه آيه نخست ( و لو بسط الله ... ) در باره ما نازل شد ، و اين به خاطر آن بود كه ما به اموال فراوان طوايف بنى قريظه و بنى نظير و بنى قينقاع از يهود نظر افكنديم ، و آرزو داشتيم كه ايكاش ما هم چنين اموالى داشتيم ، آيه نازل شد و به ما هشدار داد كه اگر خداوند روزى را براى بندگانش گسترده كند طغيان خواهند كرد .
در تفسير در المنثور حديث ديگرى نقل شده و آن اينكه اين آيه در مورد اصحاب صفه نازل گرديد ، چرا كه آنها آرزو داشتند دنيايشان رو به راه شود .
( در باره اصحاب صفه و اينكه آنها چه كسانى بودند شرحى در پايان اين آيات به خواست خدا خواهيم داشت ) .

تفسير :

مرفهين طغيانگر !
پيوند اين آيات با آيات گذشته ممكن است از اين نظر باشد كه در آخرين آيه از آيات پيشين آمده بود كه خداوند درخواست مؤمنان را اجابت مى كند ، و به دنبال آن اين سؤال پيش مى آيد كه پس چرا در ميان آنها گروهى فقيرند ، .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 432
و هر چه درخواست مى كنند به جائى نمى رسد ؟ مى فرمايد : هر گاه خداوند روزى را براى بندگانش وسعت بخشد در زمين طغيان و سركشى و ستم مى كنند ( و لو بسط الله الرزق لعباده لبغوا فى الارض ) .
و لذا به مقدارى كه مى خواهد و مصلحت مى بيند روزى را نازل مى كند ( و لكن ينزل بقدر ما يشاء ) .
و به اين ترتيب مساله تقسيم روزى بر اساس حساب دقيقى است كه پروردگار در باره بندگان دارد چرا كه او نسبت به بندگانش آگاه و بيناست ( انه بعباده خبير بصير ) .
او پيمانه و ظرفيت وجودى هر كس را مى داند و طبق مصلحت او به او روزى مى دهد ، نه چندان مى دهد كه طغيان كنند ، و نه چندان كه از فقر فريادشان بلند شود .
شبيه اين معنى در آيه 6 و 7 سوره علق آمده است ان الانسان ليطغى ان رآه استغنى انسان طغيان مى كند هرگاه احساس بى نيازى و غنى نمايد .
و به راستى چنين است ، و مطالعه در حال انسانها گواه صادق اين واقعيت است كه وقتى دنيا به آنها روى مى آورد و صاحب زندگى مرفه مى شوند و مسير حوادث بر وفق مراد آنها است ، ديگر خدا را بنده نيستند ، به سرعت از او فاصله مى گيرند ، در درياى شهوات غرق مى شوند ، و آنچه ناگفتنى است آن مى كنند ، و هر گونه ظلم و ستم و فساد را در زمين گسترش مى دهند .
در تفسير ديگرى از ابن عباس در مورد اين آيه مى خوانيم كه منظور از بغى در اينجا ظلم و ستم و طغيان نيست بلكه بغى به معنى طلب است ، يعنى اگر خداوند روزى را براى بندگانش گسترده سازد باز طلب بيشتر مى كنند و هرگز سير نخواهند شد ! ولى تفسير اول كه از سوى بسيارى از مفسران انتخاب شده صحيحتر
تفسير نمونه ج : 20 ص : 433
به نظر مى رسد ، چرا كه تعبير يبغون فى الارض كرارا در آيات قرآن به معنى فساد و ظلم در زمين آمده است ، مانند فلما انجاهم اذا هم يبغون فى الارض بغير الحق ( يونس - 23 ) و انما السبيل على الذين يظلمون الناس و يبغون فى الارض بغير الحق ( آيه 42 همين سوره ) .
درست است كه بغى به معنى طلب نيز آمده ، اما هنگامى كه با فى الارض همراه شود به معنى فساد و ظلم در زمين است .

در اينجا دو سؤال پيش مى آيد :
نخست اينكه اگر برنامه تقسيم روزى چنين است ، پس چرا گروهى را مى بينيم كه روزى فراوان دارند و طغيان و فساد كرده اند و دنيا را به تباهى كشانده اند و خداوند جلو آنها را نگرفته ، هم در مقياس افراد و هم در مقياس دولتهاى غارتگر زورگو .
در پاسخ اين سؤال بايد به اين نكته توجه داشت كه گاه گسترش روزى وسيله اى است براى امتحان و آزمايش ، چرا كه همه انسانها بايد در اين جهان آزمايش شوند گروهى نيز با ثروت آزمايش مى شوند .
و گاه به خاطر اين است كه هم خودشان و هم انسانهاى ديگر بدانند كه ثروت خوشبختى نمى آفريند ، شايد راه را پيدا كنند ، و به سوى خدا باز گردند ، هم اكنون جامعه هائى را مى بينيم كه غرق انواع نعمت و ثروت و رفاهند و در عين حال گرفتار انواع مصائب و بدبختيها مى باشند ، ناامنى ، كشتار ، آلودگى فراوان اخلاقى ، اضطراب و انواع نگرانيها جسم و روح آنها را فرا گرفته است .
گاهى نيز ثروت بى حساب يك مجازات الهى است كه خدا بعضى را گرفتار آن مى سازد ، دورنماى زندگانيشان دل انگيز ، اما اگر از نزديك نگاه كنيم
تفسير نمونه ج : 20 ص : 434
مى بينيم از خودشان بدبخت تر خودشانند ! ، در اين زمينه سرگذشتهاى فراوانى از سلاطين ثروت دنيا وجود دارد كه بسيارى شنيده اند ، و نقل آنها سخن را به درازا مى كشد .
سؤال ديگر اينكه : آيا مفهوم اين سخن اين نيست كه هرگاه انسان فقير و محروم است نبايد دست و پائى براى وسعت روزى كند ، به احتمال اينكه خدا مصلحت او را در اين دانسته است ؟ در پاسخ اين سؤال نيز بايد توجه داشت كه گاهى كمبود روزى به خاطر سستى و تنبلى خود انسان است ، اين كمبودها و محروميتها خواست حتمى خداوند نيست ، بلكه نتيجه اعمال او است كه دامنگيرش شده ، و اسلام بر اساس اصل سعى و كوشش كه هم در آيات قرآن منعكس است و هم در سنت پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) و ائمه هدى (عليهم السلام) همه را دعوت به تلاش و جهاد كرده است .
ولى هر گاه انسان نهايت تلاش خود را به كار گرفت در عين حال درها به روى او بسته شد ، بايد بداند در اين امر مصلحتى بوده ، بيتابى نكند ، مايوس نشود ، زبان به كفران نگشايد ، و به تلاش خود ادامه دهد ، و تسليم رضاى الهى نيز باشد .
اين نكته نيز قابل ذكر است كه تعبير به عباده ( بندگانش ) هرگز منافاتى با طغيان آنها در صورت گسترش روزى ندارد ، چرا كه اين تعبير در مورد بندگان خوب و بد و متوسط الحال همه به كار مى رود ، مانند قل يا عبادى الذين اسرفوا على انفسهم لا تقنطوا من رحمة الله : بگو اى بندگان من ! كه در باره خويش اسراف كرده ايد از رحمت خدا نوميد نشويد .
درست است كه خداوند روزى را با حساب نازل مى كند تا بندگان طغيان نكنند اما چنان نيست كه آنها را محروم و ممنوع سازد ، لذا در آيه بعد مى افزايد : او كسى است كه باران نافع را بعد از آنكه مردم مايوس شدند نازل مى كند
تفسير نمونه ج : 20 ص : 435
و دامنه رحمت خويش را مى گستراند ( و هو الذى ينزل الغيث من بعد ما قنطوا و ينشر رحمته ) .
و بايد هم چنين باشد چرا كه او ولى و سرپرستى است شايسته ستايش ( و هو الولى الحميد ) .
اين آيه در عين اينكه بيان نعمت و لطف پروردگار است از آيات و نشانه هاى توحيد نيز سخن مى گويد ، چرا كه نزول باران نظام بسيار دقيق و حساب شده اى دارد ، از موقعى كه آفتاب بر اقيانوسها مى تابد و ذرات لطيف آب را از املاح جدا كرده و به صورت توده هاى ابر به آسمان مى فرستد ، و هنگامى كه قشر سرد فوقانى هوا آنها را متراكم مى سازد ، و سپس بادها آنها را بر دوش خود حمل مى كنند ، و بر فراز زمينهاى تشنه و خشكيده مى برند ، و بر اثر برودت و فشار مخصوص هوا تبديل به دانه هاى كوچك باران مى شود كه به نرمى بر زمين نشيند ، و در آن نفوذ مى كند ، بى آنكه ويرانى بيافريند .
آرى اگر اين نظام را با دقت بررسى كنيم نشانه هاى علم و قدرت خداوند در آن نمايان است .
او ولى حميدى است كه نيازهاى بندگان را تامين كرده و آنها را مشمول الطاف خويش مى گرداند .
قابل توجه اينكه غيث - چنانكه بسيارى از مفسران و بعضى از اهل لغت تصريح كرده اند - به معنى باران نافع است ، در حالى كه مطر به هر گونه باران گفته مى شود خواه نافع باشد يا غير نافع .
و لذا به دنبال آن جمله و ينشر رحمته ( رحمت خود را گسترش مى دهد ) آمده است .
چه تعبير زيبا و جامعى ؟ رحمت خود را در زنده كردن زمينهاى مرده ، در رويانيدن گياهان ، در شستشوى هوا ، در تامين آب آشاميدنى انسانها و موجودات زنده ديگر ، و خلاصه در تمام زمينه ها مى گستراند .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 436
اگر انسان بخواهد مفهوم اين جمله قرآنى را درك كند بايد پس از نزول باران در يكساعت آفتابى قدم به كوه و دشت و بيابان بگذارد و لطافت و زيبائى و طراوت را كه رحمت گسترده خدا است در همه جا مشاهده كند .
اين استفاده از واژه غيث شايد به خاطر آن باشد كه با ماده غوث كه به معنى فريادرسى است ريشه مشترك دارد ، و به همين دليل بعضى از مفسران تعبير فوق را اشاره اى به هرگونه فريادرسى خداوند بعد از نوميديها و نشر رحمت او دانسته اند .
و باز به همين مناسبت در آيه بعد از يكى از مهمترين آيات علم و قدرت پروردگار سخن به ميان آورده مى گويد : از آيات و نشانه هاى او است آفرينش آسمانها و زمين و آنچه از جنبندگان در آنها خلق و پراكنده ساخته است ( و من آياته خلق السموات و الارض و ما بث فيهما من دابة ) .
آسمانها با آنهمه عظمت ، با آن منظومه هاى و كهكشانها ، و ميليونها ميليون ستاره عظيم و درخشان ، آسمانها با آن نظامى كه انسان از مطالعه آن در حيرت فرو مى رود ، و زمين با انواع منابع حياتيش ، با گياهان متنوع و رنگارنگ ، و گلها و ميوه ها ، با انواع مواهب و بركات ، و انواع زيبائيهايش ، همه آيات و نشانه هاى او است اين از يكسو .
از سوى ديگر جنبندگان زمين و آسمان ، انواع پرندگان ، صدها هزار نوع حشرات ، انواع حيوانات وحشى و اهلى ، و خزندگان ، و ماهيان بسيار كوچك و ظريف و غول پيكر و عظيم ، و انواع آبزيان و عجائب و شگفتيهائى كه در ساختمان هر يك از آنها به كار رفته ، و از همه مهمتر در اصل حقيقت حيات و زندگى .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 437
و اصول اسرار آميزى كه بر آن حاكم است كه هنوز بعد از هزاران سال مطالعه ميليونها دانشمند ، كسى به عمق آن نرسيده ، همه و همه آيات خدا است .
جالب اينكه دابة هم موجودات زنده ذره بينى را شامل مى شود كه داراى حركت ظريف و مرموزى است ، و هم حيوانات غول پيكرى كه دهها متر طول و دهها تن وزن دارد ، هر يك به نوعى تسبيح حق مى گويند ، و ثناخوان او هستند و با زبان حال بيانگر عظمت و قدرت علم بى پايان او .
و در پايان آيه مى فرمايد : او هر گاه بخواهد قادر بر جمع كردن آنها است ( و هو على جمعهم اذا يشاء قدير .
در اينكه منظور از جمع كردن تمام جنبندگان در اين آيه چيست ؟ بسيارى از مفسران آن را به معنى جمع براى حساب و جزاى اعمال در قيامت دانسته اند ، و مى توان آياتى را كه از قيامت به عنوان يوم الجمع ياد مى كند گواه بر اين معنا گرفت ( مانند آيه 7 همين سوره شورى و 9 تغابن ) .
در اين صورت اين سؤال پيش مى آيد كه آيا همه جنبندگان در قيامت محشور مى شوند ، حتى غير انسانها ؟ بلكه گاه گفته مى شود كه دابة ( جنبنده ) معمولا به غير انسانها اطلاق مى شود ، در اين صورت اين مشكل مطرح خواهد شد كه چگونه جنبندگان غير انسان حشر و حساب دارند در حالى كه عقل و شعور و تكليفى ندارند ؟ پاسخ اين سؤال را ذيل آيه 38 سوره انعام و ما من دابة فى الارض و لا طائر يطير بجناحيه الا امم امثالكم ما فرطنا فى الكتاب من شىء ثم الى ربهم يحشرون : هيچ جنبنده اى در زمين ، و هيچ پرنده اى كه با دو بال خود .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 438
( در آسمان ) پرواز مى كند نيست مگر اينكه امتهائى همانند شما هستند ، ما هيچ چيز را در اين كتاب فروگذار نكرديم سپس همه آنها به سوى پروردگارشان جمع و محشور مى شوند داده ايم .
و گفتيم زندگى بسيارى از حيوانات آميخته با نظام جالب و شگفت انگيزى است ، چه مانعى دارد كه اين اعمال بيانگر نوعى عقل و شعور در آنها باشد ؟ چه لزومى دارد كه همه اينها را به غريزه تقسيم كنيم ؟ در اين صورت نوعى از حشر و حساب براى آنها متصور خواهد بود ( شرح بيشتر اين موضوع را در جلد پنجم صفحه 224 به بعد ذيل آيه فوق مطالعه فرمائيد ) .
اين احتمال نيز در تفسير آيه مورد بحث وجود دارد كه منظور از جمع نقطه مقابل بث ( پراكندن ) است ، به اين معنى كه بث اشاره به آفرينش و گسترش انواع موجودات زنده و جنبندگان است ، سپس مى فرمايد هرگاه خدا بخواهد آنها را جمع كرده و نابود يا منقرض مى سازد .
همانگونه كه در طول تاريخ تاكنون بسيارى از انواع جنبندگان در روى زمين گسترش عجيبى پيدا كرده ، و در زمانى بعد از آن منقرض و جمع شده اند ، هم گسترش آنها به دست خدا است و هم جمع آنها ، و در حقيقت شبيه آياتى است كه مى گويد : حيات دهنده خدا است ، و ميراننده هم او است .
در اين صورت مساله حساب و جزاى حيوانات در اين آيه مطرح نخواهد شد .

ستارگان مسكون آسمان
از نكات قابل ملاحظه اى كه از اين آيه استفاده مى شود اين است كه دلالت بر وجود انواع موجودات زنده در آسمانها دارد ، گرچه هنوز دانشمندان به صورت قاطعى در اين زمينه قضاوت نمى كنند ، همينقدر سربسته مى گويند : در ميان كواكب آسمان به احتمال قوى ستارگان زيادى هستند كه داراى موجودات زنده اند ،
تفسير نمونه ج : 20 ص : 439
ولى قرآن با جمله و ما بث فيهما من دابة ( آنچه در آسمان و زمين از جنبندگان گسترده است ) ، با صراحت اين حقيقت را اعلام مى دارد كه در پهنه آسمان نيز جنبندگان زنده فراوان است .
و اينكه بعضى از مفسران احتمال داده اند فيهما منحصر به كره زمين باشد بسيار بعيد به نظر مى رسد ، زيرا ضمير تثنيه است و به آسمان و زمين هر دو برمى گردد ، همانگونه كه تفسير دابة به فرشتگان آسمان تفسيرى است بسيار بعيد ، چرا كه دابة معمولا به جنبندگان مادى اطلاق مى شود .
اين معنى از آيات متعدد ديگر قرآن مجيد نيز استفاده مى شود .
در حديث معروفى از امير مؤمنان امام على بن ابى طالب نقل شده است كه فرمود : هذه النجوم التى فى السماء مدائن مثل المدائن التى فى الارض مربوطة كل مدينة الى عمود من نور : اين ستارگانى كه در آسمان است شهرهائى همچون شهرهاى زمين دارد ، هر شهرى با شهر ديگر ( هر ستاره اى با ستاره ديگر ) با ستونى از نور مربوط است .
روايات متعدد ديگرى نيز در اين زمينه نقل شده است ( براى اطلاع بيشتر مى توان به كتاب الهيئة و الاسلام مراجعه كرد ) .
از آنجا كه در آيات گذشته سخن از رحمت خدا در ميان بود و اين سخن طبعا اين سؤال را برمى انگيزد كه اين مصائبى كه ما با آن دست به گريبانيم از كجا است ؟ آيه بعد به اين سؤال پاسخ مى گويد : كه آنچه از مصائب و ناملايمات به شما رسد به خاطر اعمالى است كه خود انجام داده ايد ( و ما اصابكم من مصيبة فبما كسبت ايديكم ) .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 440
تازه اين تمام مجازات اعمال نارواى شما نيست چرا كه بسيارى از كارهاى شما را مورد عفو قرار مى دهد ( و يعفوا عن كثير ) .

مصائبى كه دامان ما را مى گيرد
در اين آيه نكاتى است كه بايد به آن توجه داشت :
1 - اين آيه به خوبى نشان مى دهد مصائبى كه دامنگير انسان مى شود يكنوع مجازات الهى و هشدار است ( هر چند استثنائاتى دارد كه بعد به آن اشاره خواهد شد ) و به اين ترتيب يكى از فلسفه هاى حوادث دردناك و مشكلات زندگى روشن مى شود .
جالب اينكه در حديثى از امير مؤمنان على (عليه السلام) مى خوانيم : كه از پيامبر گرامى خدا (صلى الله عليهوآلهوسلّم) نقل مى كند كه فرمود : خير آية فى كتاب الله هذه الاية ! يا على ! ما من خدش عود ، و لا نكبة قدم الا بذنب ، و ما عفى الله عنه فى الدنيا فهو اكرم من ان يعود فيه و ما عاقب عليه فى الدنيا فهو اعدل من ان يثنى على عبده : اين آيه ( و ما اصابكم من مصيبة ... ) بهترين آيه در قرآن مجيد است ، اى على ! هر خراشى كه از چوبى بر تن انسان وارد مى شود ، و هر لغزش قدمى ، بر اثر گناهى است كه از او سر زده ، و آنچه خداوند در دنيا عفو مى كند گرامى تر از آن است كه ( در قيامت ) در آن تجديد نظر فرمايد ، و آنچه را كه در اين دنيا عقوبت فرموده عادلتر از آن است كه در آخرت بار ديگر كيفر دهد ! و به اين ترتيب اينگونه مصائب علاوه بر اينكه بار انسان را سبك مى كند .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 441
او را نسبت به آينده كنترل خواهد نمود .
2 - گرچه ظاهر آيه عام است و همه مصائب را در بر مى گيرد ، ولى مطابق معمول در عمومات استثناهائى وجود دارد ، مانند مصائب و مشكلاتى كه دامنگير انبيا و ائمه معصومين (عليهم السلام) مى شد كه براى ترفيع مقام يا آزمايش آنها بود .
و همچنين مصائبى كه گريبان غير معصومين را مى گيرد و جنبه آزمون دارد .
و يا مصائبى كه بر اثر ندانم كاريها و عدم دقت و مشورت و سهل انگارى در امور حاصل مى شود كه اثر تكوينى اعمال خود انسان است .
و به تعبير ديگر جمع ميان آيات مختلف قرآن و روايات ايجاب مى كند كه عموم اين آيه در مواردى تخصيص پيدا كند ، و اين مطلب تازه اى نيست كه مايه گفتگوى بعضى از مفسران شده است .
كوتاه سخن اينكه مصائب و گرفتاريهاى سخت ، فلسفه هاى مختلفى دارد ، كه در بحثهاى توحيدى ، و مباحث عدل الهى ، به آن اشاره شده است .
شكوفائى استعدادها تحت فشار مصائب ، هشدار نسبت به آينده ، آزمون الهى ، بيدارى از غرور و غفلت ، و كفاره گناه و ... اما از آنجا كه بيشتر افراد آن جنبه كيفرى و كفاره اى دارد آيه فوق آن را به صورت عموم مطرح ساخته است .
و لذا در حديثى مى خوانيم : هنگامى كه امام على بن الحسين (عليهماالسلام) وارد بر يزيد شد ، يزيد نگاهى به او كرد و گفت : يا على ! ما اصابكم من مصيبة فبما كسبت ايديكم ! ( اشاره به اينكه حوادث كربلا نتيجه اعمال خود شما بود ) .
ولى امام على بن الحسين (عليهماالسلام) فورا در پاسخ فرمود : كلا ! ما هذه فينا نزلت ، انما نزل فينا ما اصاب من مصيبة فى الارض و لا فى انفسكم الا فى كتاب من قبل ان نبراها ان ذلك على الله يسير لكيلا تاسوا على ما فاتكم و لا تفرحوا بما آتاكم فنحن الذين لا ناسى على ما فاتنا من امر الدنيا ، و لا
تفسير نمونه ج : 20 ص : 442
نفرح بما اوتينا .
چنين نيست ، اين آيه در مورد ما نازل نشده ، آنچه در باره ما نازل شده آيه ديگرى است كه مى گويد : هر مصيبتى در زمين يا در جسم و جان شما روى دهد پيش از آفرينش شما در كتاب ( لوح محفوظ ) بوده ، و آگاهى بر اين امر بر خداوند آسان است ، اين براى آن است كه شما به خاطر آنچه از دست مى دهيد غمگين نشويد ، و به خاطر آنچه در دست داريد زياد خوشحال نباشيد ( هدف از اين مصائب عدم دلبستگى شما به مواهب زودگذر دنيا است و يكنوع تربيت و آزمون براى شما است ) .
سپس امام افزود : ما كسانى هستيم كه هرگز به خاطر آنچه از دست داده ايم غمگين نخواهيم شد ، و به خاطر آنچه در دست داريم خوشحال نيستيم ( همه را زودگذر مى دانيم و چشم به لطف و عنايت خدا بسته ايم ) .
اين سخن را با حديث ديگرى از امام صادق (عليه السلام) پايان مى دهيم : هنگامى كه از حضرتش تفسير آيه فوق را خواستند فرمود : مى دانيد على (عليه السلام) و اهلبيتش بعد از او گرفتار مصائبى شدند ، آيا به خاطر اعمالشان بود ؟ در حالى كه آنها اهل بيت طهارتند ، و معصوم از گناه ، سپس افزود : ان رسول الله كان يتوب الى الله و يستغفر فى كل يوم و ليلة ماة مرة من غير ذنب ان الله يخص اوليائه بالمصائب لياجرهم عليها من غير ذنب : رسول خدا (صلى الله عليهوآلهوسلّم) پيوسته توبه مى كرد و در هر شبانه روز صد بار استغفار مى نمود ، بى آنكه گناهى مرتكب شده باشد ، خداوند براى اولياء و دوستانش مصائبى قرار مى دهد تا به خاطر صبر در برابر آن از او پاداش گيرند بى آنكه گناهى مرتكب شده باشند .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 443
3 - گاه بعضى در اين مساله ترديد كرده اند كه مصائب در آيه فوق اشاره به مصائب دنيا باشد چرا كه دنيا دار عمل است نه دار پاداش و كيفر .
ولى اين اشتباه بزرگى است چرا كه آيات و روايات فراوانى نشان مى دهد كه گاه انسان در همين دنيا گوشه اى از كيفر اعمالش را مى بيند ، و اينكه مى گويند دنيا دار مجازات نيست ، يعنى تمام حسابها تصفيه نمى شود ، نه اينكه مطلقا مجازاتى وجود ندارد ، و انكار اين حقيقت از نظر آشنايان به آيات و روايات شبيه انكار يك امر بديهى است .
4 - گاه مصائب ، جنبه دستجمعى دارد ، و محصول گناهان جمعى است ، همانگونه كه در آيه 41 سوره روم مى خوانيم : ظهر الفساد فى البر و البحر بما كسبت ايدى الناس ليذيقهم بعض الذى عملوا لعلهم يرجعون : فساد در خشكى و دريا به خاطر اعمال مردم آشكار شد ، تا نتيجه بعضى از اعمالى را كه انجام داده اند به آنها بچشاند شايد باز گردند .
روشن است كه اين در باره جوامع انسانى است ، كه به خاطر اعمالشان گرفتار نابسامانيها مى شوند .
و در آيه 11 سوره رعد آمده است : ان الله لا يغير ما بقوم حتى يغيروا ما بانفسهم : خداوند سرنوشت هيچ جمعيتى را تغيير نمى دهد مگر اينكه خويشتن را تغيير دهند .
و امثال اين آيات كه گواهى مى دهد در ميان اعمال انسان و نظام تكوينى زندگى او ارتباط و پيوند نزديكى وجود دارد ، كه اگر بر اصول فطرت و قوانين آفرينش گام بردارند بركات الهى شامل حال آنها مى شود ، و هر گاه فاسد شوند زندگى آنها به فساد مى گرايد .
و گاه ممكن است اين قضيه در مورد فرد فرد انسانها صادق شود و هر كس
تفسير نمونه ج : 20 ص : 444
در مقابل گناهى كه مرتكب مى شود به مصيبتى در جسم و جان يا اموال و متعلقاتش گرفتار گردد ، همانطور كه در آيه فوق آمده است .
به هر حال ممكن است افرادى تصور كنند كه مى توانند از اين قانون حتمى و سنت اجتناب ناپذير الهى بگريزند ، لذا در آخرين آيه مورد بحث مى فرمايد : شما هرگز نمى توانيد از چنگال قدرت خداوند در زمين فرار كنيد ( در آسمانها نيز جائى براى شما نيست ) ( و ما انتم بمعجزين فى الارض ) .
چگونه شما مى توانيد از حيطه قدرت و حاكميت او بگريزيد در حالى كه تمام عالم هستى عرصه حكومت بلامنازع پروردگار است .
و اگر تصور كنيد كسى مى تواند به كمك شما بشتابد بدانيد غير از خداوند هيچ ولى و ياورى براى شما نيست ( و ما لكم من دون الله من ولى و لا نصير ) .
فرق ميان ولى و نصير ممكن است از اين نظر باشد كه ولى سرپرستى است براى جلب منفعت و نصير براى دفع مضرت است ، و يا اينكه ولى به كسى گفته مى شود كه مستقلا به دفاع بر خيزد ، و نصير كسى است كه در كنار خود انسان قرار مى گيرد و او را يارى مى دهد .
در حقيقت آيه اخير ضعف و ناتوانى انسان را مجسم مى كند و آيه قبل عدالت و رحمت پروردگار را .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 445
نكته ها :

1 - مصائب شما از خود شما است !
اين تصور براى بسيارى وجود دارد كه گمان مى كنند رابطه اعمال انسان با جزاى الهى همان رابطه قرار دادى است كه شبيه آن در مورد قوانين دنيا و پاداش و كيفر آن وجود دارد ، در حالى كه بارها گفته ايم كه اين ارتباط به يك نوع ارتباط تكوينى شبيه تر است تا ارتباط تشريعى و قراردادى ، و به تعبير ديگر پاداش كيفرها بيشتر بازتاب طبيعى و تكوينى اعمال انسانها است كه دامن آنها را مى گيرد .
آيات فوق شاهد گويائى براى اين واقعيت است .
در اين زمينه روايات زيادى در منابع اسلامى وارد شده كه به گوشه از آن براى تكميل اين بحث اشاره مى كنيم .
1 - در يكى از خطبه هاى نهج البلاغه آمده است : ما كان قوم قط فى غض نعمة من عيش ، فزال عنهم ، الا بذنوب اجترحوها ، لان الله ليس بظلام للعبيد ، و لو ان الناس حين تنزل بهم النقم ، و تزول عنهم النعم ، فزعوا الى ربهم بصدق من نياتهم ، و وله من قلوبهم ، لرد عليهم كل شارد ، و اصلح لهم كل فاسد : هيچ ملتى از آغوش ناز و نعمت زندگى گرفته نشد ، مگر بواسطه گناهانى كه انجام دادند ، زيرا خداوند هرگز به بندگانش ستم روا نمى دارد ، هرگاه مردم در موقع نزول بلاها و سلب نعمتها با صدق نيت به پيشگاه خدا تضرع كنند ، و با دلهاى پر اشتياق و آكنده از مهر خدا از او درخواست جبران نمايند ، مسلما آنچه از دستشان رفته به آنها باز مى گرداند و هر گونه مفسده اى را براى آنها اصلاح مى كند .
2 - در جامع الاخبار حديث ديگرى از امير مؤمنان على (عليه السلام) نقل شده است .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 446
كه فرمود : ان البلاء للظالم ادب ، و للمؤمن امتحان ، و للانبياء درجة و للاولياء كرامة .
بلاها براى ظالم تاديب است ، و براى مؤمنان امتحان ، و براى پيامبران درجه ، و براى اولياء كرامت و مقام است .
اين حديث شاهد گويائى است براى آنچه در مورد استثناهاى آيه بيان كرديم .
3 - در حديث ديگرى در كافى از امام صادق (عليه السلام) آمده است كه فرمود : ان العبد اذا كثرت ذنوبه ، و لم يكن عنده من العمل ما يكفرها ، ابتلاه بالحزن ليكفرها : هنگامى كه انسان گناهش افزون شود و اعمالى كه آنرا جبران كند نداشته باشد خداوند او را گرفتار اندوه مى كند تا گناهانش را تلافى كند .
4 - در كتاب كافى اصولا بابى براى اين موضوع منعقد شده ، و 12 حديث در همين زمينه در آن آمده است .
تازه همه اينها غير از گناهانى است كه خداوند طبق صريح آيه فوق مشمول عفو و رحمتش قرار مى دهد كه آن نيز به نوبه خود بسيار است .

2 - رفع يك اشتباه بزرگ
ممكن است كسانى از اين حقيقت قرآنى سوء استفاده كنند و هر گونه مصيبتى دامنشان را مى گيرد با آغوش باز از آن استقبال نمايند و بگويند بايد .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 447
در برابر هر حادثه ناگوارى تسليم شد ، و از اين اصل آموزنده و حركت آفرين قرآنى نتيجه معكوس يعنى نتيجه تخديرى بگيرند كه اين بسيار خطرناك است .
هيچگاه قرآن نمى گويد در برابر مصائب تسليم باش ، و در رفع مشكلات كوشش مكن ، و تن به ظلمها و ستمها و بيماريها بده ، بلكه مى گويد : اگر با تمام تلاش و كوششى كه انجام دادى باز هم گرفتاريها بر تو چيره شد ، بدان گناهى كرده اى كه نتيجه و كفاره اش دامانت را گرفته ، به اعمال گذشته ات بينديش ، و از گناهانت استغفار كن ، و خويشتن را بساز و ضعفها را اصلاح نما .
و اگر مى بينيم در بعضى از روايات اين آيه بهترين آيه قرآن معرفى شده به خاطر همين آثار تربيتى مهم آن است ، و به خاطر سبك كردن بار انسان از سوى ديگر و زنده كردن نور اميد و عشق پروردگار در قلب و جان او از سوى سوم
3 - اصحاب صفه چه كسانى بودند
كسانى كه امروز به زيارت مسجد النبى (صلى الله عليهوآلهوسلّم) در مدينه مى روند در كنار مسجد و نزديك قبر پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) محلى را مى بينند كه از زمين كمى بلندتر است و اطراف آن را با حائل مختصرى از بقيه مسجد به طرز زيبا و دلپذيرى جدا كرده اند بسيارى آن محل را براى انجام نماز و تلاوت قرآن انتخاب مى كنند .
اين محل ياد آور صفه و سكوى سرپوشيده اى است كه براى جمعى از غرباء كه اسلام را پذيرا شده بودند و جائى نداشتند از سوى پيغمبر آماده شده بود .
توضيح اينكه : نخستين فرد غريبى كه اسلام را پذيرفت و جائى در مدينه نداشت جوانى از اهل يمامه بنام جويبر بود كه داستان ازدواج پر سر و صدايش .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 448
با دلفا در تاريخ اسلام از جالبترين صحنه هاى مبارزه با فاصله هاى طبقاتى است .
چون جويبر جائى براى استراحت و سكنى نداشت پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) به او اجازه داد شبها در مسجد بخوابد ، بعدا كه مسلمانان غريب فزونى يافتند ، و همگى در مسجد سكنى گزيده بودند ، و اين امر وضع مسجد را از هر جهت دچار اختلال مى كرد ، دستور داده شد كه همه آنها را به خارج مسجد ببرند ، و مسجد از هر نظر پاك و پاكيزه شود ، و تمام درهائى كه از خانه هاى اصحاب به سوى مسجد گشوده مى شد به فرمان پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) بسته شد جز در خانه على و فاطمه زهرا ( سلام الله عليهما ) .
در اين هنگام پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) دستور داد محلى را با شاخه درختان خرما مسقف كنند ، و غربا و فقيران مسلمين در آنجا سكنى گزينند و خود پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) شخصا از آنها سركشى مى كرد ، و نان و خرما و مواد غذائى ديگر براى آنها مى برد و مسلمانان ديگر نيز مراقب آنها بودند ، و از طريق زكاة و انفاقهاى ديگرى به آنها كمك مى كردند .
آنها در جنگهاى اسلامى شركت مى كردند و مخلصانه جهاد مى نمودند ، بعضى از آيات قرآن در فضيلت آنها و صفا و پاكى و قداستشان وارد شده است آنها به خاطر سكونت در آن صفه به اصحاب الصفه ناميده شده اند .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 449
وَ مِنْ ءَايَتِهِ الجَْوَارِ فى الْبَحْرِ كالأَعْلَمِ(32) إِن يَشأْ يُسكِنِ الرِّيحَ فَيَظلَلْنَ رَوَاكِدَ عَلى ظهْرِهِ إِنَّ فى ذَلِك لاَيَت لِّكلِّ صبَّار شكُور(33) أَوْ يُوبِقْهُنَّ بِمَا كَسبُوا وَ يَعْف عَن كَثِير(34) وَ يَعْلَمَ الَّذِينَ يجَدِلُونَ فى ءَايَتِنَا مَا لهَُم مِّن محِيص(35) فَمَا أُوتِيتُم مِّن شىْء فَمَتَعُ الحَْيَوةِ الدُّنْيَا وَ مَا عِندَ اللَّهِ خَيرٌ وَ أَبْقَى لِلَّذِينَ ءَامَنُوا وَ عَلى رَبهِمْ يَتَوَكلُونَ(36)
ترجمه :
32 - از نشانه هاى او كشتى هائى است همچون كوهها كه در دريا در حركت است .
33 - اگر اراده كند باد را ساكن مى سازد تا آنها بر پشت دريا متوقف شوند ، در اين نشانه هائى است براى هر صبر كننده شكرگزار .
34 - يا اگر بخواهد آنها را به خاطر اعمالى كه سرنشينانش مرتكب شده اند نابود مى سازد ، و در عين حال بسيارى را مى بخشد .
35 - تا كسانى كه در آيات ما مجادله مى كنند بدانند هيچ پناهگاهى ندارند .
36 - آنچه به شما عطا شده متاع زودگذر زندگى دنيا است ، و آنچه نزد خدا است براى كسانى كه ايمان آورده اند و بر پروردگارشان توكل مى كنند ، بهتر و پايدارتر است .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 450
تفسير :

وزش بادهاى منظم و حركت كشتيها از آيات اوست
بار ديگر در اين آيات به بيان نشانه هاى پروردگار و دلائل توحيد پرداخته ، و بحثى را كه در اين زمينه در آيات قبل آمده ادامه مى دهد .
در اينجا به سراغ مطلبى مى رود كه انسانها در زندگى مادى خود با آن بسيار سر و كار دارند ، مخصوصا ساحل نشينان و مسافران درياها ، مى گويد : از آيات و نشانه هاى خداوند كشتيهائى است همچون كوهها كه بر صفحه درياها به حركت در مى آيد ( و من آياته الجوار فى البحر كالاعلام ) .
جوار جمع جارية توصيفى است براى سفن جمع سفينه به معنى كشتى كه براى اختصار از عبارت حذف شده و اصولا تكيه آيه روى همين جريان و حركت كشتيهاست ، و به همين دليل مخصوصا اين وصف موضوع سخن قرار گرفته .
و اينكه لغت عرب به دختران جوان جارية گفته مى شود به خاطر جريان نشاط جوانى در تمام وجود آنها است .
اعلام جمع علم ( بر وزن قلم ) به معنى كوه است ، ولى در اصل به معنى علامت و اثرى است كه از چيزى خبر مى دهد ، مانند علم الطريق ( نشانه هاى راه ) و علم الجيش ( پرچم لشكر ) و مانند آن ، و اگر به كوه علم گفته مى شود به خاطر همين است كه از دور نمايان است ، و گاه بر فراز آن آتشى مى افروختند تا نشانه اى براى رهگذران باشد ، ولى بود و نبود آتش در اين نامگذارى تاثيرى ندارد .
به اين ترتيب قرآن مجيد در اين آيه - همچون آيات متعدد ديگر - حركت كشتيهاى كوه پيكر را بر صفحه درياها بر اثر وزش بادهاى منظم از نشانه هاى خداوند مى شمرد .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 451
اگر زورق يا قايق كوچكى بر صفحه آب به خاطر وزش باد حركت كند زياد مهم نيست ، مهم آن است كه كشتيهاى كوه پيكر با وزش امواج لطيف هوا با عده زيادى مسافر و بار فراوان به حركت در آيد ، و هزاران كيلومتر راه را در ميان دو نقطه بپيمايد ، و به مقصد برسد .
راستى چه كسى اوقيانوسها را با اين وسعت و عمق و ويژگيهاى آب آفريده ؟ چه كسى به چوب و مواد ديگرى كه كشتى را با آن شكل مخصوص مى سازند اين خاصيت را بخشيده كه بر صفحه آب ثابت بماند ؟ و چه كسى به بادها دستور داده است به صورت منظمى بر صفحه درياها و اوقيانوسها بوزند كه هر كس از هر نقطه به نقطه ديگرى مى خواهد برود بتواند از آن استفاده كند ؟ همه جا نظم نشانه عقل و دانش است و در اينجا نيز همينگونه است .
اصولا اگر نقشه هائى كه دريانوردان از حركت بادها در اختيار دارند ، و معلوماتى كه بشر در باره وزش بادها از قطبين زمين به سوى خط استوا ، و از خط استوا به سوى دو قطب ، و همچنين وزشهاى متناوب از سوى سواحل و خشكيها به دريا ، و از سوى دريا به خشكى ، در نظر بگيرد ، مى داند چقدر اين مساله حساب شده است .
البته در عصر ما نيرو محرك كشتيها موتورهاى نيرومندى است كه پروانه هاى كشتى را به حركت در مى آورد ، ولى با اينحال وزش بادها در حركت اين كشتيها نيز مؤثر است .
سپس براى تاكيد بيشتر مى افزايد : اگر خداوند اراده كند باد را ساكن مى سازد تا كشتيها بر پشت دريا ساكن و متوقف شوند ! ( ان يشاء يسكن الريح فيظللن رواكد على ظهره ) .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 452
و در پايان آيه براى نتيجه گيرى اضافه مى كند : در اين نشانه هائى است براى هر كس كه داراى مقام صبر و شكر است ( ان فى ذلك لايات لكل صبار شكور ) .
آرى در اين حركت بادها ، و جريان كشتيها ، و آفرينش درياها ، و نظام و هماهنگى مخصوصى كه بر اين امور حكمفرماست نشانه هاى گوناگونى براى ذات پاك او است .
مى دانيم وزش بادها در درجه اول به خاطر تفاوت درجه حرارت در دو نقطه روى زمين است ، زيرا هوا بر اثر حرارت منبسط مى شود سپس به طرف بالا حركت مى كند و به همين دليل از يكسو فشار بر هواى اطراف مى آورد و آنها را متحرك مى سازد ، و از سوى ديگر هنگامى كه به سمت بالا حركت كند جاى خود را به هواى اطراف مى دهد ، اگر خداوند فقط اين خاصيت انبساط را از آن بگيرد سكون و سكوتى مرگبار بر آن حاكم مى شود ، و كشتيهاى بادبانى بى حركت بر صفحه اوقيانوسها حيران و سرگردان مى مانند .
صبار و شكور هر دو صيغه مبالغه است كه يكى فزونى صبر را مى رساند ، و ديگرى فزونى شكر را .
تكيه بر اين دو وصف در آيه مورد بحث و چند مورد ديگر از آيات قرآن مجيد اشاره به نكات لطيفى دارد : اين دو وصف مجموعا ترسيم گويائى از حقيقت ايمان است ، چرا كه مؤمن در مشكلات و گرفتاريها صبور و در نعمتها شكور است ، لذا در حديثى از پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) مى خوانيم : الايمان نصفان : نصف صبر ، و نصف شكر : ايمان دو نيمه است ، نيمى از آن صبر ، و نيمى از آن شكر است .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 453
بعلاوه مطالعه اسرار نظام آفرينش از يكسو نياز به صبر و حوصله و پشت كار و صرف وقت دارد ، و از سوى ديگر انگيزه شكر منعم .
هرگاه اين دو دست به دست هم مى دهند انسان را آماده براى مطالعه اين آيات مى سازند ، و اصولا مطالعه اسرار آفرينش خود يكنوع شكر است .
از سوى سوم به هنگامى كه انسان سوار بر كشتى مى شود اين دو وصف در او از هر زمان ديگر نمايان تر است ، صبر در برابر حوادث و مشكلات دريا و شكر به هنگام رسيدن به ساحل مقصود ! باز در آيه بعد براى مجسم ساختن عظمت اين نعمت الهى مى افزايد : يا اگر بخواهد اين كشتيها را به خاطر اعمالى كه مسافران و سرنشينانش مرتكب شده اند نابود و هلاك مى سازد ( او يوبقهن بما كسبوا ) .
همانگونه كه در آيات گذشته نيز خوانديم بلاهائى كه بر سر انسان وارد مى شود غالبا نتيجه اعمال خود او است .
ولى با اينحال لطف خداوند شامل حال انسان است و بسيارى را مى بخشد ( و يعف عن كثير ) .
كه اگر نبخشد هيچكس جز معصومين و خاصان و پاكان از مجازات الهى مصون و بركنار نخواهند بود ، چنانكه در آيه 45 سوره فاطر مى خوانيم : و لو يؤاخذ الله الناس بما كسبوا ما ترك على ظهرها من دابة و لكن يؤخرهم الى اجل مسمى : هر گاه خداوند مردم را به آنچه انجام داده اند مجازات مى كرد جنبنده اى را بر پشت زمين باقى نمى گذاشت ( ولى به لطفش ) آنها را تا سر آمد معينى مهلت مى دهد .
آرى او مى تواند بادها را از حركت باز دارد تا كشتيها در دل اقيانوسها بى حركت بمانند ، و هم مى تواند بادها را تبديل به طوفانهاى درهم پيچيده سازد
تفسير نمونه ج : 20 ص : 454
تا كشتيهاى كوه پيكر را درهم بكوبند ، و همچون پر كاهى در ميان امواج بغلطانند ولى لطف عميم او مانع اين كار است .
تا كسانى كه در آيات ما مجادله مى كنند و به مخالفت و انكار برمى خيزند بدانند هيچ پناهگاهى ( جز ذات پاك خداوند ) ندارند ( و يعلم الذين يجادلون فى آياتنا ما لهم من محيص ) .
آرى آنها كسانى نيستند كه مشمول عفو خداوند شوند ، چرا كه آگاهانه به مخالفت برخاسته ، و از روى عداوت و لجاج به ستيزه جوئى ادامه مى دهند ، آنها از چشمه جوشان عفو و رحمتش ممنوعند ، و از چنگال عذابش رهائى ندارند .
محيص از ماده حيص ( بر وزن حيف ) به معنى بازگشت و عدول و كناره گيرى كردن از چيزى است ، و از آنجا كه محيص اسم مكان است ، اين كلمه به معنى فرارگاه يا پناهگاه مى آيد .
در آخرين آيه مورد بحث روى سخن را به همگان كرده ، مى گويد : آنچه به شما عطا شده متاع زودگذر زندگى دنياى فانى است ( فما اوتيتم من شىء فمتاع الحياة الدنيا ) .
مبادا شما را فريب دهد و غافل سازد ، و تصور كنيد هميشه در اختيار شما است ، برقى است مى جهد و به زودى خاموش مى شود ، شعله اى است در برابر باد .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 455
و حبابى است بر سطح آب ، و غبارى است در مسير طوفان ، ولى پاداشها و مواهبى كه نزد خدا است بهتر و پايدارتر است براى كسانى كه ايمان آورده اند و بر پروردگارشان توكل مى كنند ( و ما عند الله خير و ابقى للذين آمنوا و على ربهم يتوكلون ) .
اگر بتوانيد اين متاع زودگذر زندگى پست و محدود جهان ماده را با آن سرمايه جاودان مبادله كنيد تجارتى پر سود نصيب شما شده ، و موفقيتى است بى نظير ! چرا كه مواهب اين جهان هرگز خالى از دردسر نيست ، هميشه در كنار هر گل خارى ، و در كنار هر نوش نيشى است ، در حالى كه پاداش الهى خير خالص و خالى از هر گونه ناملايمات است .
از سوى ديگر اين مواهب هر چه هست زودگذر است ، اما آنها پايدار و جاودانى است ، كدام عقل اجازه مى دهد كه انسان از چنين معامله پرسودى صرفنظر كند يا گرفتار غرور و غفلت شود ، و زرق و برقها او را بفريبد ؟ ! لذا در آيه 38 توبه نيز مى خوانيم : ا رضيتم بالحياة الدنيا من الاخرة فما متاع الحياة الدنيا فى الاخرة الا قليل ( اى كسانى كه از جهاد سر باز مى زنيد ) آيا به زندگى دنيا در مقابل آخرت راضى شده ايد ، با اينكه متاع زندگى دنيا در برابر آخرت چيز اندكى است ؟ ! اصولا الحياة الدنيا ( با توجه به وصفى كه دارد ) اشاره به زندگى پائين و پست است ، بديهى است ، متاع و وسائل بهره گيرى از چنين زندگى مثل خود آن بى ارزش خواهد بود .
لذا در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام (صلى الله عليهوآلهوسلّم) مى خوانيم : و الله ما الدنيا فى الاخرة الا مثل ان يجعل احدكم اصبعه هذه فى اليم فلينظر بم ترجع : ؟ به خدا سوگند دنيا در برابر آخرت مثل اين است كه يكى از شما انگشت خود
تفسير نمونه ج : 20 ص : 456
را به دريا زند و سپس بيرون آورد ، بايد ديد چه مقدار آب دريا را با آن برداشته است ؟ ! .
قابل توجه اينكه در اين آيه تكيه روى مساله ايمان و توكل شده است اين به خاطر آن است كه اميد به پاداشهاى الهى براى كسانى است كه علاوه بر ايمان كار خود را به او تفويض كرده و تسليم اراده او هستند ، چرا كه توكل واگذارى كار خويش و تفويض امر است ، نقطه مقابل اين گروه كسانى هستند كه بر اثر حب دنيا و دلبستگى به متاع زودگذر آن به مجادله در آيات خداوند برمى خيزند ، و حقايق را زير پا مى گذارند ، و به اين ترتيب آيه اخير شبيه تعليل براى آيه ما قبل از آن است كه سخن از مجادله كنندگان در آيات الهى مى گفت .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 457
وَ الَّذِينَ يجْتَنِبُونَ كَبَئرَ الاثمِ وَ الْفَوَحِش وَ إِذَا مَا غَضِبُوا هُمْ يَغْفِرُونَ(37) وَ الَّذِينَ استَجَابُوا لِرَبهِمْ وَ أَقَامُوا الصلَوةَ وَ أَمْرُهُمْ شورَى بَيْنهُمْ وَ مِمَّا رَزَقْنَهُمْ يُنفِقُونَ(38) وَ الَّذِينَ إِذَا أَصابهُمُ الْبَغْىُ هُمْ يَنتَصِرُونَ(39) وَ جَزؤُا سيِّئَة سيِّئَةٌ مِّثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَ أَصلَحَ فَأَجْرُهُ عَلى اللَّهِ إِنَّهُ لا يحِب الظلِمِينَ(40)
ترجمه :
37 - همان كسانى كه از گناهان بزرگ و اعمال زشت اجتناب مىورزند و هنگامى كه خشمگين مى شوند عفو مى كنند .
38 - و آنها كه دعوت پروردگارشان را اجابت كرده ، و نماز را برپا داشته ، و كارهايشان به طريق مشورت در ميان آنها صورت مى گيرد ، و از آنچه به آنها روزى داده ايم انفاق مى كنند .
39 - و آنها كه هر گاه ستمى به آنها رسد ( تسليم ظلم نمى شوند ) و يارى مى طلبند .
40 - و كيفر بدى مجازاتى همانند آن است ، و هر كس عفو و اصلاح كند اجر و پاداش او با خدا است خداوند ظالمان را دوست ندارد .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 458
تفسير : اهل ايمان تسليم ظلم نمى شوند !
اين آيات ادامه بحثى است كه در آيات گذشته در باره پاداش الهى نسبت به مؤمنان متوكل آمده بود .
به اين ترتيب كه بعد از وصف ايمان و توكل كه هر دو جنبه قلبى دارد به هفت قسمت از برنامه هاى عملى آنها چه در جنبه نفى ، چه در جنبه اثبات ، چه از نظر فردى ، و چه اجتماعى ، چه مادى و چه معنوى ، اشاره مى كند ، برنامه اى كه بيانگر اركان يك جامعه سالم با حكومت صالح و قدرتمند است .
جالب اينكه اين آيات ظاهرا در مكه نازل شده است ، در آن روزى كه هنوز جامعه اسلامى شكل نگرفته بود ، و حكومت اسلامى وجود نداشت ولى اين آيات نشان مى دهد كه از همان روز ، بينش صحيح اسلامى در اين زمينه ها توسط اين آيات به مسلمانان داده مى شد ، چرا كه آنها در دوران مكه تحت آموزش پيگير و مستمر پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) به منظور آمادگى براى ساختن جامعه آينده اسلامى قرار داشتند .
نخستين وصف را از پاكسازى شروع مى كند ، مى فرمايد : پاداش الهى و آنچه نزد خدا است براى كسانى بهتر و پايدارتر است كه از گناهان بزرگ و اعمال زشت و ننگين اجتناب مىورزند ( و الذين يجتنبون كبائر الاثم و الفواحش ) .
كبائر جمع كبيره به معنى گناهان بزرگ است ، اما اينكه معيار .