|
بعدی
تفسير نمونه ج : 8 ص : 67
برابر منافقان محيط خود كه از روشهاى مشابهى با منافقان اعصار پيشين استفاده مى
كنند ، بايد از همان برنامه محكم پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) پيروى كرده و
يكبار كه در دام آنان افتادند ، ديگر فريب آنها را نخورند و به اشكهاى تمساحانه
آنها وقعى ننهند كه مرد مسلمان هيچگاه دو بار در يك دام نمى افتد ! .
وَ لا تُصلِّ عَلى أَحَد مِّنهُم مَّات أَبَداً وَ لا تَقُمْ عَلى قَبرِهِ إِنهُمْ
كَفَرُوا بِاللَّهِ وَ رَسولِهِ وَ مَاتُوا وَ هُمْ فَسِقُونَ(84) وَ لا تُعْجِبْك
أَمْوَلهُُمْ وَ أَوْلَدُهُمْ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ أَن يُعَذِّبهُم بهَا فى
الدُّنْيَا وَ تَزْهَقَ أَنفُسهُمْ وَ هُمْ كفِرُونَ(85)
ترجمه :
84 - بر هيچيك از آنها كه بميرد نماز نخوان ، و بر كنار قبرش ( براى دعا و طلب
آمرزش ) نايست چرا كه آنها به خدا و رسولش كافر شدند ، و در حالى كه فاسق بودند از
دنيا رفتند .
85 - مبادا اموال و اولادشان مايه اعجاب تو گردد ، ( اين براى آنها نعمت نيست بلكه
) خدا مى خواهد به وسيله آن ، آنها را در دنيا عذاب كند ، و جانشان برآيد در حالى
كه كافر باشند .
تفسير : روش محكمتر در برابر منافقان .
پس از آنكه منافقان با تخلف صريح از شركت در ميدان جهاد پرده ها را دريدند و كارشان
بر ملا شد ، خداوند به پيامبرش دستور مى دهد روش صريحتر و
تفسير نمونه ج : 8 ص : 68
محكمترى در برابر آنها اتخاذ كند تا براى هميشه فكر نفاق و منافق گرى از مغزهاى
ديگران برچيده شود ، و منافقان نيز بدانند در جامعه اسلامى محلى براى آنها وجود
نخواهد داشت .
لذا مى فرمايد : بر هيچيك از آنها ( منافقان ) كه از دنيا مى روند نماز مگزار ! ( و
لا تصل على احد منهم مات ابدا ) .
و هيچگاه در كنار قبر او براى طلب آمرزش و استغفار نايست ( و لا تقم على قبره ) .
در حقيقت اين يكنوع مبارزه منفى ، و در عين حال مؤثر ، در برابر گروه منافقان است ،
زيرا به جهاتى كه در گذشته گفتيم ، پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) نمى توانست
رسما دستور قتل آنها و پاكسازى محيط جامعه اسلامى را از اين طريق صادر كند ، ولى
مبارزات منفى به حد كافى در بى اعتبار ساختن آنان ، و انزوا و طردشان از جامعه
اسلامى ، اثر مى گذارد .
زيرا مى دانيم يك فرد مؤمن راستين ، هم در حال حيات و هم پس از مرگ محترم است ، به
همين دليل در برنامه هاى اسلامى دستور غسل و كفن و نماز و دفن او داده شده است كه
با احترام هر چه بيشتر ، با تشريفات خاصى ، او را به خاك بسپارند ، و حتى پس از دفن
در كنار قبر او بيايند و براى گناهان و لغزشهاى احتمالى او از خداوند طلب بخشش كنند
.
عدم انجام اين مراسم در باره يك فرد به معنى طرد او از جامعه اسلامى است ، و اگر
اين طرد كننده ، شخص پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) بوده باشد ، ضربه اى سخت و
سنگين به حيثيت چنين فرد مطرودى وارد خواهد آمد ، در حقيقت اين يك برنامه مبارزه
حساب شده در برابر گروه منافقان در آن زمان بود كه امروز هم مسلمانان بايد از
روشهاى مشابه آن استفاده كنند .
يعنى مادام كه افراد اظهار اسلام مى كنند و به ظواهر اسلام پاى بندند بايد
تفسير نمونه ج : 8 ص : 69
معامله يك مسلمان با آنها كرد هر چند باطنشان طور ديگرى باشد ولى اگر پرده ها را
دريدند و نفاق خود را ظاهر كردند بايد با آنها همانند بيگانگان از اسلام رفتار نمود
.
در پايان آيه بار ديگر دليل اين دستور را روشن مى سازد و مى فرمايد : اين حكم به
خاطر آن است كه آنها به خدا و پيامبرش كافر شدند ( انهم كفروا بالله و رسوله ) .
و در حالى كه فاسق و مخالف فرمان خدا بودند از دنيا رفتند نه از كرده خود پشيمان
شدند و نه با آب توبه لكه هاى گناه را از دامان شستند ( و ماتوا و هم فاسقون ) .
در اينجا ممكن بوده است سؤالى براى مسلمانان مطرح شود كه اگر منافقان براستى اينهمه
از رحمت خدا دورند و بايد مسلمانان هيچگونه ابراز محبت و علاقه در مورد آنان نكنند
، پس چرا خداوند به آنها اينهمه محبت كرده و اينهمه مال و فرزند ( نيروى اقتصادى و
انسانى ) را در اختيارشان قرار داده است .
خداوند در آيه بعد روى سخن را به پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) كرده و پاسخ اين
سؤال را چنين مى دهد اموال و فرزندانشان هيچگاه نبايد مايه اعجاب تو شود ( و لا
تعجبك اموالهم و اولادهم ) .
چرا كه به عكس آنچه مردم ظاهر بين خيال مى كنند ، اين اموال و فرزندان نه تنها باعث
خوشوقتى آنها نيست ، بلكه خداوند مى خواهد آنانرا بوسيله اينها در دنيا مجازات كند
، و با حال كفر جان بدهند ( انما يريد الله ان يعذبهم بها فى الدنيا و تزهق انفسهم
و هم كافرون ) .
اين آيه كه نظير آنرا در همين سوره ( آيه 55 ) داشتيم اشاره به اين
تفسير نمونه ج : 8 ص : 70
واقعيت مى كند كه امكانات اقتصادى و نيروهاى انسانى در دست افراد ناصالح نه تنها
سعادت آفرين نيست ، بلكه غالبا مايه دردسر و بلا و بدبختى است ، زيرا چنين اشخاصى
نه اموال خود را به مورد مصرف مى كنند ، تا از آن بهره مفيد و سازنده اى بگيرند ، و
نه فرزندان سر براه و با ايمان و تربيت يافته اى دارند كه مايه روشنى چشم آنان و حل
مشكلات زندگانيشان گردد ، بلكه اموالشان غالبا در راه هوسهاى كشنده و سركش ، و
توليد فساد ، و تحكيم پايه هاى ظلم مصرف مى گردد ، و مايه غفلت آنها از خدا و مسائل
اساسى زندگى است و فرزندانشان هم در خدمت ظالمان و فاسدان قرار مى گيرند ، و مبتلا
به انواع انحرافهاى اخلاقى مى شوند ، و سرانجام دردسر آفرين خواهند بود .
منتها براى كسانى كه ثروت و نيروى انسانى را اصيل مى پندارند و چگونگى مصرف آن ،
براى آنها مطرح نيست ، زندگانى اينگونه اشخاص دورنماى دل - انگيزى دارد ، اما اگر
به متن زندگيشان نزديكتر شويم و به اين حقيقت نيز توجه كنيم كه چگونگى بهره بردارى
از اين امكانات مطرح است تصديق خواهيم كرد كه هرگز افراد خوشبختى نيستند .
در اينجا به دو نكته بايد توجه كرد :
1 - در باره شان نزول آيه نخست روايات متعددى وارد شده است ، كه خالى از اختلاف
نيست .
از بعض از اين روايات استفاده مى شود كه پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) هنگامى كه
عبد الله بن ابى ( منافق مشهور ) از دنيا رفت بر او نماز گزارد ، و كنار قبر او
ايستاد و دعا كرد ، حتى پيراهن خود را به عنوان كفن بر او پوشانيد ، سپس آيه فوق
نازل شد و پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) را از تكرار اين كار نهى كرد .
در حالى كه از بعضى ديگر از روايات برمى آيد كه پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم)
تصميم
تفسير نمونه ج : 8 ص : 71
داشت نماز بر او بگزارد ، جبرئيل نازل شد و اين آيه را بر او خواند و او را از اين
كار باز داشت .
بعضى ديگر چنين مى گويند كه پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) نه نماز بر او گزارد و
نه تصميم بر اين كار داشت ، بلكه تنها پيراهن خود را براى تشويق قبيله عبد الله
فرستاد ، تا به عنوان كفن در تن او كنند و هنگامى كه پرسيدند چرا چنين اقدامى
فرموديد در حالى كه او مرد بى ايمانى است ؟ گفت : پيراهن من باعث نجات او از عذاب
الهى نخواهد شد ، ولى من اميدوارم كه به خاطر اين عمل گروه زيادى مسلمان شوند ، و
چنين نيز شد كه پس از اين جريان عده فراوانى از قبيله خزرج مسلمان گشتند .
از آنجا كه اين روايات با هم اختلاف فراوان دارد ما از ذكر آنها به عنوان يك شان
نزول صرف نظر كرديم به خصوص اينكه طبق گفته بعضى از مفسران بزرگ مرگ عبد الله بن
ابى در سنه 9 هجرى واقع شد در حالى كه آيات فوق در حدود سال هشتم نازل شده است (
الميزان جلد 9 صفحه 385 ) .
ولى آنچه جاى انكار نيست اين است كه از لحن آيه چنين برمى آيد كه پيامبر (صلى الله
عليهوآلهوسلّم) قبل از نزول اين آيه بر منافقان نماز مى گزارد ، و بر كنار قبر آنها
توقف مى كرد ، چرا كه آنها ظاهرا مسلمان بودند ولى پس از نزول اين آيه
تفسير نمونه ج : 8 ص : 72
بطور قطع اين برنامه براى هميشه تعطيل شد .
2 - از آيه فوق همچنين استفاده مى شود كه ايستادن در كنار قبور مؤمنان و دعا براى
آنها جايز است ، زيرا نهى در آيه مخصوص به منافقان است ، بنا بر اين مفهوم آيه اين
مى شود كه زيارت قبور مؤمنان يعنى ايستادن كنار قبرهاى آنان و دعا كردن جايز است .
ولى آيه فوق در باره اين موضوع كه آيا مى توان به قبور آنها توسل جست و به بركت
آنان از خدا حاجتى تقاضا كرد ؟ سكوت دارد ، هر چند مجاز بودن اين موضوع از نظر
روايات اسلامى مسلم است .
تفسير نمونه ج : 8 ص : 73
وَ إِذَا أُنزِلَت سورَةٌ أَنْ ءَامِنُوا بِاللَّهِ وَ جَهِدُوا مَعَ رَسولِهِ
استَئْذَنَك أُولُوا الطوْلِ مِنْهُمْ وَ قَالُوا ذَرْنَا نَكُن مَّعَ
الْقَعِدِينَ(86) رَضوا بِأَن يَكُونُوا مَعَ الْخَوَالِفِ وَ طبِعَ عَلى
قُلُوبهِمْ فَهُمْ لا يَفْقَهُونَ(87) لَكِنِ الرَّسولُ وَ الَّذِينَ ءَامَنُوا
مَعَهُ جَهَدُوا بِأَمْوَلهِِمْ وَ أَنفُسِهِمْ وَ أُولَئك لهَُمُ الْخَيرَت وَ
أُولَئك هُمُ الْمُفْلِحُونَ(88) أَعَدَّ اللَّهُ لهَُمْ جَنَّت تجْرِى مِن تحْتهَا
الأَنْهَرُ خَلِدِينَ فِيهَا ذَلِك الْفَوْزُ الْعَظِيمُ(89)
ترجمه :
86 - و هنگامى كه سوره اى نازل گردد كه ايمان به خدا بياوريد و همراه پيامبرش جهاد
كنيد كسانى كه از آنها ( گروه منافقان ) توانائى دارند از تو اجازه مى خواهند و مى
گويند : بگذار ما با قاعدين ( آنها كه از جهاد معافند ) بوده باشيم .
87 - آنها راضى شدند كه با متخلفان باشند ، و بر دلهايشان مهر نهاده شده ، لذا نمى
فهمند
88 - ولى پيامبر و آنها كه با او ايمان آوردند با اموال و جانهايشان به جهاد
پرداختند و همه نيكيها براى آنهاست و آنها رستگارانند .
89 - خداوند براى آنها باغهائى از بهشت فراهم ساخته كه نهرها از زير درختانش جارى
است ، جاودانه در آن خواهند بود ، و اين رستگارى ( و پيروزى ) بزرگى است .
تفسير : دون همتان و مؤمنان راستين
در اين آيات باز سخن در باره منافقان است ، منتها زشتكاريهاى آنان با
تفسير نمونه ج : 8 ص : 74
اعمال نيك مؤمنان راستين در اينجا مقايسه شده است ، و با اين مقايسه انحراف و
بيچارگى آنان روشنتر مى شود .
در آيه نخست مى گويد : هنگامى كه سوره اى در باره جهاد نازل مى شود و از مردم دعوت
مى كند كه به خدا ايمان بياورند ( يعنى بر ايمان خود ثابت قدم بمانند و آنرا تقويت
نمايند ) و همراه پيامبر خدا (صلى الله عليهوآلهوسلّم) در راه او جهاد كنند ، در
اين هنگام منافقان قدرتمند كه توانائى كافى از نظر جسمى و مالى براى شركت در ميدان
جنگ دارند از تو اجازه مى خواهند كه در ميدان جهاد شركت نكنند و مى گويند بگذار ما
با قاعدين ( آنها كه از جهاد معذورند ) باشيم ( و اذا انزلت سوره ان آمنوا بالله و
جاهدوا مع رسوله استاذنك اولوا الطول منهم و قالوا ذرنا نكن مع القاعدين ) .
طول ( بر وزن قول ) به معنى امكانات و توانائى مالى آمده است ، بنا بر اين اولوا
الطول به معنى كسانى است كه داراى قدرت مادى كافى براى حضور در ميدان جنگ هستند ، و
با اين حال مايل بوده اند در صف افراد ناتوان يعنى آنها كه از نظر جسمى يا مالى
توانائى جهاد نداشته اند ، بمانند .
اصل اين كلمه از طول ( بر وزن پول ) كه ضد عرض است گرفته شده و تناسب اين دو معنى
با يكديگر روشن است ، زيرا توانائى مالى و جسمى يكنوع كشش و ادامه و طول قدرت را مى
رساند .
در آيه بعد قرآن آنها را با اين جمله مورد ملامت و مذمت قرار مى دهد كه آنها راضى
شدند با متخلفان باقى بمانند ( رضوا بان يكونوا مع الخوالف ) همانطور كه سابقا نيز
اشاره كرديم خوالف جمع خالفة از ماده خلف به معنى پشت سر است ، به همين جهت به زنان
كه به هنگام رفتن مردان به خارج از منزل ، در منزل باقى مى مانند خالفة گفته مى شود
، و در آيه مورد
تفسير نمونه ج : 8 ص : 75
بحث منظور از خوالف تمام كسانى است كه به نحوى از شركت در ميدان جنگ معذور بودند
اعم از زنان و يا پيران و يا بيماران و كودكان .
بعضى از احاديث كه در تفسير آيه وارد شده نيز به اين موضوع اشاره كرده است .
بعدا اضافه مى كند كه اينها بر اثر گناه و نفاق به مرحله اى رسيده اند كه بر
قلبهايشان مهر زده شده ، به همين دليل چيزى نمى فهمند ( و طبع على قلوبهم فهم لا
يفقهون ) .
در آغاز سوره بقره در باره معنى مهر نهادن بر قلب سخن گفتيم .
در آيه بعد از گروهى كه در نقطه مقابل اين دسته قرار دارند و صفات و روحيات آنها ،
و همچنين سرانجام كارشان درست به عكس آنها است ، سخن به ميان آمده آيه چنين مى گويد
: اما پيامبر و آنها كه با او ايمان آوردند با اموال و جانهاى خود در راه خدا جهاد
كردند ( لكن الرسول و الذين آمنوا معه جاهدوا باموالهم و انفسهم ) .
و سرانجام كارشان اين شد كه انواع نيكيها و سعادتها و پيروزيها و خيرات مادى و
معنوى در اين جهان و جهان ديگر نصيبشان است ( و اولئك لهم الخيرات ) و گروه
رستگاران همينها هستند ( و اولئك هم المفلحون ) .
كلمه الخيرات به اصطلاح صيغه جمع توام با الف و لام است ، و عموميت از آن استفاده
مى شود ، تعبير جامعى است كه هر گونه موفقيت و پيروزى و موهبت و خيرى را اعم از
مادى و معنوى شامل مى گردد .
تعبيرات اين دو جمله طبق قواعدى كه در علم معانى بيان آمده است همگى دليل بر انحصار
است ، يعنى تعبيرات فوق نشان مى دهد كه رستگاران
تفسير نمونه ج : 8 ص : 76
تنها اين گروهند و همچنين كسانى كه استحقاق هر گونه خير و سعادتى را دارند تنها اين
دسته اند ، همانها كه با تمام وجود و امكاناتشان جهاد مى كنند .
از اين آيه به خوبى استفاده مى شود كه اگر ايمان و جهاد توام گردد هر گونه خير و
بركتى را با خود همراه خواهد داشت ، و جز در سايه اين دو ، نه راهى به سوى فلاح و
رستگارى است ، و نه نصيبى از خيرات و بركات مادى و معنوى .
اين نكته نيز شايان توجه است كه از مقابله صفات اين دو گروه با هم چنين استفاده مى
شود كه منافقان به خاطر فقدان ايمان ، و آلودگى فوق العاده به گناه ، افرادى نادان
و بى خبرند ، و به همين جهت از علو همت كه زائيده فهم و شعور و آگاهى است محرومند ،
آنها راضيند كه با بيماران و كودكان بمانند ولى از شركت در ميدان جهاد با آنهمه
افتخاراتش ابا دارند .
اما در مقابل ، افراد با ايمان آنچنان روشن بينى و فهم و درك و علو همت دارند كه
تنها راه پيروزى بر مشكلات را جهاد ، آنهم با تمام امكاناتشان ، يافته اند .
اين همان درس بزرگى است كه قرآن در بسيارى از آياتش به ما داده و باز هم از آن
غافليم ! .
در آخرين آيه مورد بحث به قسمتى از پاداشهاى اخروى اين گروه اشاره كرده ، مى گويد :
خداوند باغهائى از بهشت براى آنان فراهم ساخته كه از زير درختانش نهرها جريان دارد
( اعد الله لهم جنات تجرى من تحتها الانهار ) .
و تاكيد مى كند : اين نعمت و موهبت عاريتى و فناپذير نيست بلكه جاودانه در آن مى
مانند ( خالدين فيها ) .
و اين پيروزى بزرگى است ( ذلك الفوز العظيم ) .
تعبير به اعد الله لهم ( خدا براى آنها آماده ساخته ) نشانه اهميت موضوع
تفسير نمونه ج : 8 ص : 77
و احترامى است كه خدا براى اين گروه قائل است كه از پيش اين مواهب را براى آنان
آماده كرده است .
وَ جَاءَ الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الأَعْرَابِ لِيُؤْذَنَ لهَُمْ وَ قَعَدَ الَّذِينَ
كَذَبُوا اللَّهَ وَ رَسولَهُ سيُصِيب الَّذِينَ كفَرُوا مِنهُمْ عَذَابٌ
أَلِيمٌ(90)
ترجمه :
90 - و معذوران از اعراب ( نزد تو ) آمدند كه به آنها اجازه ( تخلف از جهاد ) داده
شود ، اما آنها كه به خدا و پيامبرش دروغ گفتند ( بدون هيچ عذرى در خانه خود )
نشستند ، به زودى كسانى را كه از آنها كافر شدند ( و معذور نبودند ) عذاب دردناكى
خواهد رسيد .
تفسير :
در اين آيه به تناسب بحثهاى گذشته ، پيرامون منافقان بهانه جو و عذرتراش اشاره به
وضع دو گروه از تخلف كنندگان از جهاد شده است : نخست آن دسته كه واقعا معذور بوده
اند .
و ديگر گروهى كه بدون عذر و به عنوان سركشى و عصيان سر از انجام اين وظيفه بزرگ باز
زدند .
نخست مى گويد : گروهى از اعراب باديه نشين كه از شركت در ميدان جهاد معذور بودند
نزد تو آمده اند تا به آنها اجازه داده شود و معاف گردند ( و جاء المعذرون من
الاعراب ليؤذن لهم ) .
و در مقابل ، كسانى كه به خدا و پيامبر دروغ گفتند ، بدون هيچ عذرى در خانه خود
نشستند و به ميدان نرفتند ( و قعد الذين كذبوا الله و رسوله ) .
در پايان آيه ، گروه دوم را شديدا تهديد كرده ، مى گويد : به زودى آن
تفسير نمونه ج : 8 ص : 78
دسته از ايشان كه كافر شدند گرفتار عذاب دردناكى خواهند شد ( سيصيب الذين كفروا
منهم عذاب اليم ) .
آنچه در تفسير آيه فوق گفتيم همان چيزى است كه با قرائن موجود در آيه سازگارتر است
، زيرا از يكسو مى بينيم كه اين دو گروه در برابر يكديگر قرار داده شده اند ، و از
سوى ديگر كلمه منهم نشان مى دهد كه تمام اين دو گروه كافر نبودند ، از مجموع اين دو
قرينه استفاده مى شود كه معذرون معذوران حقيقى بوده اند .
ولى در برابر اين تفسير دو تفسير ديگر نيز گفته شده .
نخست اينكه : منظور از معذرون كسانى است كه عذرهاى واهى و دروغين ، براى فرار از
جهاد مى تراشند ، و منظور از گروه دوم آنهائى است كه حتى زحمت عذرتراشى به خود نمى
دهند ، و صريحا از اطاعت فرمان خدا در باره جهاد سرباز مى زنند .
دوم اينكه معذرون همه گروههائى را شامل مى شود كه با اظهار عذر اعم از اينكه راست
باشد يا دروغ از شركت در جهاد خوددارى مى كنند .
ولى قرائن نشان مى دهد كه معذرون همان معذوران واقعى هستند .
تفسير نمونه ج : 8 ص : 79
لَّيْس عَلى الضعَفَاءِ وَ لا عَلى الْمَرْضى وَ لا عَلى الَّذِينَ لا يجِدُونَ مَا
يُنفِقُونَ حَرَجٌ إِذَا نَصحُوا للَّهِ وَ رَسولِهِ مَا عَلى الْمُحْسِنِينَ مِن
سبِيل وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ(91) وَ لا عَلى الَّذِينَ إِذَا مَا أَتَوْك
لِتَحْمِلَهُمْ قُلْت لا أَجِدُ مَا أَحْمِلُكمْ عَلَيْهِ تَوَلَّوا وَّ
أَعْيُنُهُمْ تَفِيض مِنَ الدَّمْع حَزَناً أَلا يجِدُوا مَا يُنفِقُونَ(92) *
إِنَّمَا السبِيلُ عَلى الَّذِينَ يَستَئْذِنُونَك وَ هُمْ أَغْنِيَاءُ رَضوا بِأَن
يَكُونُوا مَعَ الْخَوَالِفِ وَ طبَعَ اللَّهُ عَلى قُلُوبهِمْ فَهُمْ لا
يَعْلَمُونَ(93)
ترجمه :
91 - بر ضعيفان و بيماران و آنها كه وسيله اى براى انفاق ( در راه جهاد ) ندارند
ايرادى نيست ( كه در ميدان مبارزه شركت نكنند ) هر گاه براى خدا و رسولش خير خواهى
كنند ( و از آنچه در توان دارند مضايقه ننمايند ، چه اينكه ) بر نيكوكاران راه
مؤاخذه نيست ، و خداوند آمرزنده و مهربان است .
92 - و ( نيز ) ايرادى نيست بر آنها كه وقتى نزد تو آمدند كه آنها را بر مركبى (
براى ميدان جهاد ) سوار كنى گفتى مركبى كه شما را بر آن سوار كنم ندارم ( از نزد تو
) بازگشتند در حالى كه چشمانشان اشكبار بود ، چرا كه چيزى كه در راه خدا انفاق كنند
نداشتند .
93 - راه مؤاخذه تنها به روى كسانى باز است كه از تو اجازه مى خواهند در حالى كه بى
نيازند ( و امكانات كافى دارند ) آنها راضى شدند كه با متخلفان بمانند ، و خداوند
بر دلهايشان مهر نهاده لذا چيزى نمى دانند .
تفسير نمونه ج : 8 ص : 80
شان نزول :
در مورد آيه اول چنين نقل شده كه يكى از ياران با اخلاص پيامبر (صلى الله
عليهوآلهوسلّم) عرض كرد : اى پيامبر خدا ! من پير مردى نابينا و ناتوانم ، حتى كسى
كه دست مرا بگيرد و به ميدان جهاد بياورد ، ندارم ، آيا اگر در جهاد شركت نكنم
معذورم ؟ پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) سكوت كرد ، سپس آيه نخست نازل شد و به
اينگونه افراد اجازه داد .
از اين شان نزول چنين استفاده مى شود كه حتى نابينايان به خود اجازه نمى دادند كه
بدون اطلاع پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) از شركت در جهاد سر باز زنند ، و به
اين احتمال كه شايد وجودشان با همين حالت براى تشويق مجاهدان و يا حد اقل سياهى
لشكر ، مفيد واقع شود از پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) كسب تكليف مى كردند .
در مورد آيه دوم نيز در روايات مى خوانيم كه هفت نفر از فقراى انصار خدمت پيامبر
(صلى الله عليهوآلهوسلّم) رسيدند و تقاضا كردند وسيله اى براى شركت در جهاد در
اختيارشان گذارده شود ، اما چون پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) وسيله اى در
اختيار نداشت ، جواب منفى به آنها داد ، آنها با چشمهاى پر از اشك از خدمتش خارج
شدند و بعدا بنام بكائون مشهور گشتند .
تفسير : معذورانى كه از عشق جهاد اشك مى ريختند !
در اين آيات براى روشن ساختن وضع همه گروهها از نظر معذور بودن يا نبودن در زمينه
شركت در جهاد تقسيم بندى مشخصى شده است ، و اشاره به
تفسير نمونه ج : 8 ص : 81
پنج گروه گرديده كه چهار گروهشان واقعا معذورند ، و يك گروه منافقند و غير معذور !
در آيه نخست مى گويد : كسانى كه ضعيف و ناتوان هستند ( بر اثر پيرى و يا نقص اعضاء
همچون فقدان بينائى ) همچنين بيماران و آنها كه وسيله لازم براى شركت در ميدان جهاد
در اختيار ندارند بر آنها ايرادى نيست كه در اين برنامه واجب اسلامى شركت نكنند (
ليس على الضعفاء و لا على المرضى و لا على الذين لا يجدون ما ينفقون حرج ) .
اين سه گروه در هر قانونى معافند ، و عقل و منطق نيز معاف بودن آنها را امضاء مى
كند ، و مسلم است كه قوانين اسلامى در هيچ مورد از منطق و عقل جدا نيست .
كلمه حرج در اصل به معنى مركز اجتماع چيزى است ، و از آنجا كه اجتماع و انبوه جمعيت
توام با تنگى و ضيق مكان و كمبود جا است ، اين كلمه به معنى ضيق و تنگى و ناراحتى و
مسئوليت و تكليف آمده است ، و در آيه مورد بحث به معنى اخير يعنى مسئوليت و تكليف
مى باشد .
سپس يك شرط مهم براى حكم معافى آنها بيان كرده ، مى گويد اين در صورتى است كه آنها
از هر گونه خير خواهى مخلصانه درباره خدا و پيامبرش دريغ ندارند ( اذا نصحوا لله و
رسوله ) .
يعنى گر چه آنها توانائى گرفتن سلاح بدست و شركت در ميدان نبرد ندارند ولى اين
توانائى را دارند كه با سخن و طرز رفتار خود مجاهدان را تشويق كنند و مبارزان را
دلگرم سازند ، و روحيه آنها را با شمردن ثمرات جهاد تقويت كنند و به عكس تا آنجا كه
توانائى دارند در تضعيف روحيه دشمن و فراهم آوردن مقدمات شكست آنها كوتاهى نورزند ،
زيرا كلمه نصح كه در اصل به معنى اخلاص است كلمه جامعى است كه هر گونه خير خواهى و
اقدام مخلصانه را
تفسير نمونه ج : 8 ص : 82
شامل مى شود ، و چون مساله جهاد مطرح است ناظر به كوششها و تلاشهائى است كه در اين
زمينه صورت مى گيرد .
بعدا براى بيان دليل اين موضوع مى فرمايد : اينگونه افراد مردان نيكو كارى هستند و
براى نيكوكاران هيچ راه ملامت و سرزنش و مجازات و مؤاخذه وجود ندارد ( ما على
المحسنين من سبيل ) .
و در پايان آيه خدا را با دو صفت از اوصاف بزرگش به عنوان دليل ديگرى بر معاف بودن
اين گروههاى سه گانه توصيف مى كند و مى گويد : خداوند غفور و رحيم است ( و الله
غفور رحيم ) .
غفور از ماده غفران به معنى مستور ساختن و پوشيدن است ، يعنى خداوند به مقتضاى اين
صفت ، پرده بر كار افراد معذور و ناتوان مى اندازد و عذرشان را مى پذيرد ، و رحيم
بودن خدا اقتضا مى كند كه تكليف شاق و مشكل بر كسى ننهد و او را معاف دارد ، اگر
اين گروهها مجبور به حضور در ميدان بودند با غفوريت و رحيميت خداوند سازگار نبود ،
يعنى خداوند غفور و رحيم حتما آنها را معاف خواهد داشت .
از پاره اى از روايات كه مفسران در ذيل آيه نقل كرده اند چنين استفاده مى شود كه
گروههاى معذور نه تنها از تكليف معافند و از مجازات بر كنار ، بلكه به مقدار
اشتياقشان به شركت در ميدان جهاد در پاداشها و افتخارات مجاهدان شريكند ، چنانكه در
حديثى از پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) مى خوانيم : هنگامى كه از غزوه تبوك
بازگشت و به نزديكى مدينه رسيد فرمود : شما در اين شهر مردانى را پشت سر گذاشتيد كه
در تمام مسير با شما بودند ! ، هر گامى كه برداشتيد ، و هر مالى كه در اين راه
انفاق كرديد ، و هر سرزمينى را كه پيموديد با شما همراهى داشتند ! عرض كردند : اى
رسولخدا چگونه با ما بودند با اينكه در مدينه ماندند ؟
تفسير نمونه ج : 8 ص : 83
فرمود : به اين دليل كه آنها به خاطر عذر نتوانستند در جهاد شركت كنند ( اما قلبشان
با ما بود ) .
سپس به گروه چهارمى اشاره مى كند كه آنها نيز از شركت در جهاد معاف شدند ، و مى
گويد : همچنين بر آن گروه ايراد نيست كه وقتى نزد تو آمدند كه مركبى براى شركت در
ميدان جهاد در اختيارشان بگذارى ، گفتى مركبى در اختيار ندارم كه شما را بر آن سوار
كنم ، ناچار از نزد تو خارج شدند در حالى كه چشمهايشان اشكبار بود ، و اين اشك به
خاطر اندوهى بود كه از نداشتن وسيله براى انفاق در راه خدا سر چشمه مى گرفت ( و لا
على الذين اذا ما اتوك لتحملهم قلت لا اجد ما احملكم عليه تولوا و اعينهم تفيض من
الدمع حزنا الا يجدوا ما ينفقون ) .
تفيض از ماده فيضان به معنى ريزش بر اثر پر شدن است ، هنگامى كه انسان ناراحت مى
شود اگر ناراحتى زياد شديد نباشد ، چشمها پر از اشك مى شود بى آنكه جريان يابد ،
اما هنگامى كه ناراحتى به مرحله شديد رسيد اشكها جارى مى شود .
اين نشان مى دهد كه اين گروه از ياران پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) بقدرى شيفته
و دلباخته و عاشق جهاد بودند ، كه نه تنها از معاف شدن خوشحال نشدند ، بلكه همچون
كسى كه بهترين عزيزانش را از دست داده است ، در غم اين محروميت اشك مى ريختند .
البته شك نيست كه اين گروه چهارم از گروه سوم كه در آيه قبل ذكر شد جدا نيستند ،
ولى به خاطر امتياز خاصى كه بر آنها دارند ، و نيز به خاطر قدردانى از اين گروه ،
بطور مستقل ضمن يك آيه وضع حالشان مجسم شده است
تفسير نمونه ج : 8 ص : 84
ويژگى آنها در اين بود كه : اولا به اين قناعت نكردند كه خودشان وسائل لازم براى
شركت در جهاد ندارند ، بلكه نزد پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) آمدند و با اصرار
از او مطالبه مركب كردند .
ثانيا هنگامى كه پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) به آنها جواب منفى داد نه تنها از
معاف گشتن شادمان نشدند ، بلكه فوق العاده منقلب و ناراحت و اندوهناك گشتند ، به
خاطر اين دو جهت خداوند آنها را بطور مشخص و جداگانه بيان كرده است .
در آخرين آيه ، حال گروه پنجم را شرح مى دهد يعنى آنها كه به هيچوجه در پيشگاه خدا
معذور نبوده و نخواهند بود ، و مى فرمايد : راه مؤاخذه و مجازات تنها به روى كسانى
گشوده است كه از تو اجازه مى خواهند در جهاد شركت نكنند در حالى كه امكانات كافى و
وسائل لازم براى اين كار در اختيار دارند و كاملا بى نيازند ( انما السبيل على
الذين يستاذنونك و هم اغنياء ) .
سپس اضافه مى كند : اين ننگ براى آنها بس است كه راضى شدند با افراد ناتوان و بيمار
و معلول در مدينه بمانند و از افتخار شركت در جهاد محروم گردند ( رضوا بان يكونوا
مع الخوالف ) .
و اين كيفر نيز آنها را بس كه خداوند قدرت تفكر و ادراك را از آنها به خاطر اعمال
زشتشان گرفته و بر دلهايشان مهر نهاده و به همين دليل چيزى نمى دانند ( و طبع الله
على قلوبهم فهم لا يعلمون ) .
در اينجا به چند نكته بايد توجه داشت :
1 - از اين آيات به خوبى روحيه قوى و عالى سربازان اسلام روشن مى شود كه چگونه عشق
به جهاد و شهادت دلهاى آنها را گرم نگاه مى داشت كه اين افتخار را بر هر افتخار
ديگرى مقدم مى داشتند ، و از همين جا يكى از عوامل
تفسير نمونه ج : 8 ص : 85
مهم پيشرفت سريع اسلام در آن روز و عقب ماندگى امروز ما روشن مى شود .
ما چگونه مى توانيم انتظار داشته باشيم كسانى كه به هنگام معاف شدن از شركت در جهاد
همچون ابر بهارى اشك مى ريختند با آنها كه با هزار و يك بهانه مى خواهند از صف
مجاهدان خارج شوند يكسان باشند ؟ ! .
اگر آن روح ايمان و آن عشق به جهاد و آن افتخار كردن به شهادت امروز هم در ميان ما
مسلمانان زنده شود پيروزى و پيشرفت همانگونه است كه در آغاز اسلام بود .
بدبختى اينجاست كه ما اسلام را يك پوشش سطحى و ظاهرى براى خود قرار داده ايم بى
آنكه در اعماق وجودمان نفوذ كند ، و باز هم توقع داريم بر جاى مسلمانان نخستين تكيه
زنيم ! .
2 - از آيات گذشته اين موضوع نيز استفاده شد كه هيچكس به طور كلى از همكارى با
مجاهدان راه خدا ، معاف نيست ، حتى آنها كه بيمارند و نابينا و طبعا قادر به
برداشتن اسلحه و شركت در ميدان نبرد نيستند ، ولى با زبان و تبليغ و اعمال خود مى
توانند مشوق مجاهدان و پشتيبان برنامه هاى آنها باشند ، آنها نيز بايد اين رسالت
خود را فراموش نكنند و به كلى از برنامه ها كنار نروند .
در حقيقت جهاد مراحلى دارد و معذور بودن از يك مرحله آن دليل بر معذور بودن از
مراحل ديگر نيست .
3 - جمله ما على المحسنين من سبيل ( راهى براى مؤاخذه نيكوكاران وجود ندارد ) در
مباحث فقهى سر چشمه قانون وسيعى شده است ، و از آن احكام فراوانى استفاده كرده اند
، مثلا هر گاه امانتى در دست شخص امينى بدون هيچگونه افراط و تفريط تلف شود ، چنين
شخصى نبايد ضامن باشد ، و از جمله دلائلى كه
تفسير نمونه ج : 8 ص : 86
بر آن اقامه مى كنند آيه فوق است ، زيرا او محسن و نيكوكار است و مرتكب عمل خلافى
نشده ، به همين دليل اگر او را مسئول و ضامن بدانيم ، مفهومش اين است كه نيكوكاران
را نيز مى توان مؤاخذه كرد .
البته شك نيست كه آيه فوق در مورد مجاهدان است ، ولى مى دانيم كه مورد يك آيه ، از
عموميت حكم نمى كاهد ، و به تعبير ديگر مورد هرگز مخصص نيست .
پايان جزء دهم قرآن مجيد
تفسير نمونه ج : 8 ص : 87
آغاز جزء 11 .
يَعْتَذِرُونَ إِلَيْكُمْ إِذَا رَجَعْتُمْ إِلَيهِمْ قُل لا تَعْتَذِرُوا لَن
نُّؤْمِنَ لَكمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللَّهُ مِنْ أَخْبَارِكمْ وَ سيرَى اللَّهُ
عَمَلَكُمْ وَ رَسولُهُ ثمَّ تُرَدُّونَ إِلى عَلِمِ الْغَيْبِ وَ الشهَدَةِ
فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ(94) سيَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَكمْ إِذَا
انقَلَبْتُمْ إِلَيهِمْ لِتُعْرِضوا عَنهُمْ فَأَعْرِضوا عَنهُمْ إِنهُمْ رِجْسٌ وَ
مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ جَزَاءَ بِمَا كانُوا يَكْسِبُونَ(95) يحْلِفُونَ لَكمْ
لِترْضوْا عَنهُمْ فَإِن تَرْضوْا عَنهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لا يَرْضى عَنِ
الْقَوْمِ الْفَسِقِينَ(96)
ترجمه :
94 - هنگامى كه به سوى آنها ( كه از جهاد تخلف كردند ) بازگرديد از شما عذر خواهى
مى كنند ، بگو عذر خواهى مكنيد ، ما هرگز به شما ايمان نخواهيم آورد ، چرا كه خدا
ما را از اخبارتان آگاه ساخته ، و خدا و رسولش اعمال شما را مى بينند ، سپس به سوى
كسى كه آگاه از پنهان و آشكار است بازمى گرديد و او شما را به آنچه انجام مى داديد
آگاه مى كند ( و جزا مى دهد ) .
95 - هنگامى كه به سوى آنان بازگرديد براى شما سوگند ياد مى كند كه از آنها اعراض (
و صرف نظر ) كنيد ، از آنها اعراض كنيد ( و روى گردانيد ) چرا كه آنها پليدند و
جايگاهشان دوزخ است ، به كيفر اعمالى كه انجام مى دادند .
96 - با سوگند از شما مى خواهند كه از ايشان راضى شويد ، اگر شما از آنها راضى شويد
خداوند از جمعيت فاسقان راضى نخواهد شد .
تفسير نمونه ج : 8 ص : 88
شان نزول :
بعضى از مفسران مى گويند اين آيات درباره گروهى از منافقان كه تعدادشان بالغ بر
هشتاد نفر مى شد نازل گرديد زيرا به هنگامى كه پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) از
تبوك بازگشت دستور داد هيچكس با آنها مجالست نكند و سخن نگويد و آنها كه خود را در
فشار شديد اجتماعى ديدند در مقام عذر خواهى برآمدند ، آيات فوق نازل شد و وضع آنها
را مشخص ساخت .
تفسير : به عذرها و سوگندهاى دروغينشان اعتنا نكنيد
اين سلسله از آيات همچنان پيرامون اعمال شيطانى منافقان سخن مى گويد ، و پرده از
روى كارهايشان ، يكى پس از ديگرى ، برمى دارد ، و به مسلمانان هشدار مى دهد فريب
اعمال رياكارانه و سخنان ظاهرا دلپذير آنها را نخورند .
در آيه نخست مى گويد : هنگامى كه شما ( از جنگ تبوك ) به مدينه باز مى گرديد ،
منافقان به سراغ شما مى آيند و عذر خواهى مى كنند ( يعتذرون اليكم اذا رجعتم اليهم
) .
از تعبير يعتذرون كه فعل مضارع است چنين برمى آيد كه قبلا خداوند پيامبر و مسلمانان
را از اين موضوع آگاه كرد كه منافقان دروغگو ، به عنوان عذر خواهى ، به زودى نزد
آنها خواهند آمد لذا طرز پاسخگوئى آنها را نيز به مسلمانان تعليم داد .
در اينجا روى سخن را به پيامبرش به عنوان رهبر مسلمين كرده ، مى گويد : به منافقان
بگو عذر خواهى مكنيد ، ما هرگز به سخنان شما ايمان نخواهيم آورد
تفسير نمونه ج : 8 ص : 89
( قل لا تعتذروا لن نؤمن لكم ) .
چرا كه خداوند ما را از اخبار شما آگاه ساخته بنا بر اين ما از نقشه هاى شيطانى شما
به خوبى باخبريم ! ( قد نبانا الله من اخباركم ) .
ولى در عين حال راه بازگشت و توبه ، به سوى شما باز است ، و به زودى خداوند و
پيامبرش اعمال شما را مى بينند ( و سيرى الله عملكم و رسوله ) اين احتمال نيز در
تفسير آيه داده شده است كه منظور از اين جمله مساله توبه نيست ، بلكه هدف آنست كه
در آينده نيز خداوند و پيامبرش ( طبق وحى الهى ) از اعمال و نقشه هاى شما آگاه مى
شود و آنها را نقشه بر آب خواهد كرد ، بنا بر اين نه امروز از دست شما كارى ساخته
است و نه فردا ! .
ولى تفسير اول با ظاهر آيه سازگارتر است .
ضمنا توجه داشته باشيد كه در باره اين جمله و مساله عرضه داشتن همه اعمال امت بر
پيامبرش (صلى الله عليهوآلهوسلّم) بحث مشروحى داريم كه در ذيل آيه 105 همين سوره
خواهد آمد .
بعد مى فرمايد همه اعمال و نيات شما امروز ثبت و بايگانى مى شود ، سپس به سوى كسى
كه اسرار پنهان و آشكار را مى داند بازمى گرديد ، و او شما را به اعمالتان آگاه مى
كند و جزاى آنرا به شما خواهد داد ( ثم تردون الى عالم الغيب و الشهادة فينبئكم بما
كنتم تعملون ) .
در آيه بعد بار ديگر اشاره به سوگندهاى دروغين منافقان مى كند و مى فرمايد : آنها
براى فريب شما به زودى دست به دامن قسم مى زنند ، و هنگامى كه به سوى آنان بازگشتيد
سوگند به خدا ياد مى كنند كه از آنها صرف نظر كنيد ، و اگر خطائى كرده اند مشمول
عفوشان سازيد ( سيحلفون بالله لكم اذا انقلبتم اليهم لتعرضوا عنهم ) .
تفسير نمونه ج : 8 ص : 90
در حقيقت آنها از هر درى وارد مى شوند ، گاهى از طريق عذر خواهى مى خواهند خود را
بى گناه قلمداد كنند ، و گاهى با اعتراف به گناه ، تقاضاى عفو و گذشت دارند ، شايد
به يكى از اين طريق بتوانند در دل شما نفوذ كنند .
ولى شما به هيچوجه تحت تاثير آنان قرار نگيريد و از آنها روى گردانيد اما به عنوان
اعتراض و خشم و انكار ! نه به عنوان عفو و بخشش و گذشت ( فاعرضوا عنهم ) .
آنها تقاضاى اعراض دارند ، اما اعراض به معنى گذشت شما هم اعراض كنيد ولى به معنى
تكذيب و انكار و اين دو تعبير مشابه با دو معنى كاملا متضاد لطافت و زيبائى خاصى
دارد كه بر اهل ذوق پوشيده نيست .
سپس به عنوان تاكيد و توضيح و بيان دليل مى فرمايد : چرا كه آنها موجوداتى پليدند ،
و بايد از چنين موجودات پليدى صرف نظر كرد ( انهم رجس ) و چون چنينند جايگاهى جز
جهنم نخواهند داشت ( و ماويهم جهنم ) .
زيرا بهشت جاى نيكان و پاكان است ، نه جايگاه پليدان و آلودگان ! اما همه اينها
نتيجه اعمالى است كه خودشان انجام داده اند ( جزاء بما كانوا يكسبون ) .
در آخرين آيه مورد بحث اشاره به يكى ديگر از سوگندهاى آنها شده و آن اينكه با اصرار
و سوگند از شما مى خواهند كه از آنها خشنود شويد ( يحلفون لكم لترضوا عنهم ) .
سوگندى كه در آيه قبل گذشت به خاطر اين بود كه مؤمنان عملا واكنشى در مقابل آنها
نشان ندهند ، ولى سوگندى كه در اين آيه ، به آن اشاره شده ، براى آن است كه علاوه
بر جنبه عملى ، قلبا هم از آنها خشنود شوند ! جالب اينكه در اين مورد خداوند نمى
فرمايد : از آنها راضى نشويد ، بلكه
تفسير نمونه ج : 8 ص : 91
با تعبيرى كه بوى تهديد از آن مى آيد مى فرمايد : اگر هم شما از آنها راضى شويد خدا
هرگز از جمعيت فاسقان راضى نخواهد شد ( فان ترضوا عنهم فان الله لا يرضى عن القوم
الفاسقين ) .
شك نيست آنها از نظر دينى و اخلاقى اهميتى براى خشنودى مسلمانان قائل نبودند ، بلكه
مى خواستند از اين راه كدورتهاى قلبى آنانرا بشويند تا در آينده از عكس العملهاى
آنان در امان بمانند ، ولى خداوند با تعبير لا يرضى عن القوم الفاسقين به مسلمانان
هشدار مى دهد كه اينها فاسقند و جاى اين ندارد كه از آنها راضى شوند ، اينها دامهاى
فريبى است كه بر سر راه شما مى گذارند ، بيدار باشيد در آنها گرفتار نشويد ! .
چه خوبست مسلمانان در هر عصر و زمان مراقب نقشه هاى شيطانى و شناخته شده منافقان
باشند كه با استفاده از همان نيرنگها و دامهاى گذشته ، در برابر آنان ظاهر نشوند ،
و مقاصد شوم خود را با استفاده از اين وسائل پياده نكنند .
تفسير نمونه ج : 8 ص : 92
الأَعْرَاب أَشدُّ كفْراً وَ نِفَاقاً وَ أَجْدَرُ أَلا يَعْلَمُوا حُدُودَ مَا
أَنزَلَ اللَّهُ عَلى رَسولِهِ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ(97) وَ مِنَ الأَعْرَابِ
مَن يَتَّخِذُ مَا يُنفِقُ مَغْرَماً وَ يَترَبَّص بِكمُ الدَّوَائرَ عَلَيْهِمْ
دَائرَةُ السوْءِ وَ اللَّهُ سمِيعٌ عَلِيمٌ(98) وَ مِنَ الأَعْرَابِ مَن يُؤْمِنُ
بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الاَخِرِ وَ يَتَّخِذُ مَا يُنفِقُ قُرُبَت عِندَ اللَّهِ
وَ صلَوَتِ الرَّسولِ أَلا إِنهَا قُرْبَةٌ لَّهُمْ سيُدْخِلُهُمُ اللَّهُ فى
رَحْمَتِهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ(99)
ترجمه :
97 - عربهاى باديه نشين كفر و نفاقشان شديدتر است و به جهل از حدود ( و مرزهاى )
آنچه خدا بر پيامبرش نازل كرده ، سزاوارترند ، و خداوند دانا و حكيم است .
98 - گروهى از ( اين ) اعراب باديه نشين چيزى را كه ( در راه خدا ) انفاق مى كنند
غرامت محسوب مى دارند ، و انتظار حوادث دردناكى براى شما مى كشند ، حوادث دردناك
براى آنهاست ، و خداوند شنوا و داناست .
99 - گروه ( ديگرى ) از عربهاى باديه نشين ايمان بخدا و روز رستاخيز دارند ، و آنچه
را انفاق مى كنند مايه تقرب نزد خدا ، و دعاهاى پيامبر مى دانند ، آگاه باشيد اينها
مايه تقرب آنها است ، خداوند به زودى آنانرا در رحمت خود وارد خواهد ساخت ، چرا كه
خداوند آمرزنده و مهربان است .
تفسير نمونه ج : 8 ص : 93
تفسير : باديه نشينان سنگدل و با ايمان
در اين آيات سه گانه - به تناسب بحثهائى كه در باره منافقان مدينه گذشت - پيرامون
حال منافقان باديه نشين ، و نشانه ها و افكار آنها ، و همچنين در باره مؤمنان مخلص
و راستين باديه گفتگو شده است .
شايد به اين علت كه به مسلمانان هشدار دهد چنين نپندارند كه منافقان تنها همان
گروهى هستند كه در شهرند ، بلكه منافقان باديه نشين از آنها خشن ترند ، و به گواهى
تاريخ اسلام ، مسلمانان بارها مورد هجوم اين گروه واقع شده بودند ، مبادا پيروزيهاى
پى در پى لشكر اسلام سبب شود كه آنها اين خطر را ناديده بگيرند .
به هر حال در آيه نخست مى فرمايد : اعراب باديه نشين ( به حكم دورى از تعليم و
تربيت و نشنيدن آيات الهى و سخنان پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) كفر و نفاقشان
شديدتر است ( الاعراب اشد كفرا و نفاقا ) .
و باز به همين دليل ، به جهل و بى خبرى از حدود فرمانها و احكامى كه خدا بر پيامبرش
نازل كرده است سزاوارترند ( و اجدر ان لا يعلموا حدود ما انزل الله على رسوله ) .
اعراب از كلماتى است كه معنى جمعى دارد ، اما مفردى براى آن از نظر لغت عرب نيست و
چنانكه ائمه لغت مانند مؤلف قاموس و صحاح و تاج العروس و ديگران گفته اند اين كلمه
تنها به عربهاى باديه نشين اطلاق مى شود ، و به هنگامى كه بخواهند معنى مفرد را ادا
كنند ، همين كلمه را با ياء نسبت ، به صورت اعرابى مى گويند .
بنا بر اين به خلاف آنچه بسيارى تصور مى كنند ، اعراب جمع عرب نيست
تفسير نمونه ج : 8 ص : 94
اجدر از ماده جدار به معنى ديوار است ، سپس به هر چيز مرتفع و شايسته اطلاق شده است
، به همين جهت اجدر معمولا به معنى شايسته تر استعمال مى شود .
در پايان آيه مى فرمايد خداوند دانا و حكيم است يعنى اگر در باره عربهاى باديه نشين
چنين داورى مى كند روى تناسب خاصى است كه محيط آنها با اينگونه صفات دارد ( و الله
عليم حكيم ) .
اما براى اينكه چنين توهمى پيدا نشود كه همه اعراب باديه نشين ، و يا همه باديه
نشينان ، داراى چنين صفاتى هستند ، در آيه بعد اشاره به دو گروه مختلف در ميان آنها
مى كند .
نخست مى گويد : گروهى از اين عربهاى باديه نشين كسانى هستند كه بر اثر نفاق يا ضعف
ايمان هنگامى كه چيزى را در راه خدا انفاق كنند ، آنرا ضرر و زيان و غرامت محسوب مى
دارند نه يك موفقيت و پيروزى و تجارت پر سود ( و من الاعراب من يتخذ ما ينفق مغرما
) ديگر از صفات آنها اين است كه همواره در انتظار اين هستند كه بلاها و مشكلات شما
را احاطه كند ، و تيره روزى و ناكامى به سراغ شما بيايد ( و يتربص بكم الدوائر ) .
تفسير نمونه ج : 8 ص : 95
دوائر جمع دائره و معنى آن معروف است ، ولى به حوادث سخت و دردناك كه انسان را
احاطه مى كند ، عرب نيز دائره و در حال جمعى دوائر مى گويد .
در واقع آنها افرادى تنگ نظر و بخيل و حسودند ، بخل آنها سبب مى شود كه هر گونه
خدمت مالى را در راه خدا غرامت بپندارند ، و حسادتشان موجب اين مى شود كه هميشه در
انتظار بروز مشكلات و گرفتاريها و مصائب براى ديگران باشند سپس اضافه مى كند آنها
نبايد در انتظار بروز مشكلات و نزول بلاها بر شما باشند چرا كه اين مشكلات و
ناكاميها و بدبختيها تنها به سراغ اين گروه منافق بى ايمان و جاهل و نادان و تنگ
نظر و حسود مى رود ( عليهم دائرة السوء ) سرانجام آيه را با اين جمله كه خداوند
شنوا و دانا است پايان مى دهد ( و الله سميع عليم ) .
هم سخنان آنها را مى شنود و هم از نيات و مكنون ضمير آنها آگاه است .
و در آخرين آيه به گروه دوم يعنى مؤمنان با اخلاص باديه نشين اشاره كرده مى گويد :
گروهى از اين عربهاى باديه نشين كسانى هستند كه ايمان به خدا و روز رستاخيز دارند (
و من الاعراب من يؤمن بالله و اليوم الاخر ) .
به همين دليل هيچگاه انفاق در راه خدا را غرامت و زيان ، نمى دانند ، بلكه با توجه
به پاداشهاى وسيع الهى در اين جهان و سراى ديگر ، اين كار را وسيله نزديكى به خدا و
مايه توجه و دعاى پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) كه افتخار و بركت بزرگى است مى
دانند ( و يتخذ ما ينفق قربات عند الله و صلوات الرسول ) .
در اينجا خداوند اين طرز فكر آنها را با تاكيد فراوان تصديق مى كند و
تفسير نمونه ج : 8 ص : 96
مى گويد : آگاه باشيد كه اين انفاقها به طور قطع مايه تقرب آنها در پيشگاه خداوند
است ( الا انها قربة لهم ) .
و به همين دليل خدا آنانرا به زودى در رحمت خود فرو مى برد ( سيدخلهم الله فى رحمته
) .
و اگر لغزشهائى از آنها سرزده باشد به خاطر ايمان و اعمال پاكشان آنها را مى بخشد
زيرا خداوند آمرزنده و مهربان است ( ان الله غفور رحيم ) .
تاكيدهاى پى در پى اى كه در اين آيه ديده مى شود راستى جالب است ، كلمه الا و ان كه
هر دو براى بيان تاكيد مى باشد ، و سپس جمله سيدخلهم الله فى رحمته مخصوصا با توجه
به فى كه ورود و غوطهور شدن در رحمت الهى را مى رساند ، و بعدا جمله آخر كه با ان
شروع شده ، و دو صفت از صفات مهر آميز خدا ( غفور و رحيم ) را ذكر مى كند ، همه
بيان كننده نهايت لطف و رحمت خدا در باره اين گروه است ، شايد به اين جهت كه اين
گروه با محروم بودن از تعليم و تربيت ، و عدم دسترسى كافى به آيات الهى و سخنان
پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) باز از جان و دل اسلام را پذيرا شده اند و با
نداشتن امكانات مالى ( كه وضع باديه نشينان ايجاب مى كند ) از انفاق در راه خدا خود
دارى نمى كنند بنا بر اين شايسته هر گونه تقدير و تشويقند بيش از آنچه شهرنشينان
متمكن شايستگى دارند .
مخصوصا توجه به اين نكته لازم است كه در مورد اعراب منافق عليهم دائرة السوء كه
نشان دهنده احاطه بدبختيها به آنها است به كار رفته ، اما در مورد اعراب با ايمان و
فداكار كلمه فى رحمته كه بيانگر احاطه رحمت الهى به آنها است ذكر شده است ، يكى
رحمت او را احاطه كرده و ديگرى را بدبختيها !
تفسير نمونه ج : 8 ص : 97
در اينجا به چند نكته بايد توجه كرد :
1 - اجتماعات شكوهمند
از آيات فوق اهميتى را كه اسلام به جامعه هاى بزرگ و مراكز پرجمعيت تر مى دهد روشن
مى شود ، جالب اينكه اسلام از محيطى عقب افتاده برخاست ، محيطى كه بوئى از تمدن در
آن به مشام نمى رسيد ، در عين حال اهميت خاصى براى عوامل سازنده تمدن قائل است و مى
گويد : آنها كه در نقاط دور افتاده از شهر زندگى مى كنند ، حتى از نظر ايمان و
معلومات مذهبى عقبترند .
چرا كه آنها امكانات كافى براى تعليم و تربيت در اختيار خوددارى نمى كنند بنا بر
اين شايسته ندارند .
لذا در نهج البلاغه مى خوانيم كه على (عليه السلام) فرمود : و الزموا السواد الاعظم
فان يد الله مع الجماعة : به مراكز بزرگ بپيونديد ، زيرا دست خدا همراه جماعت است .
ولى مفهوم اين سخن آن نيست كه همه مردم رو به سوى شهرها آورند ، و روستاها را كه
مايه آبادى شهرها است به ويرانى بكشانند ، بلكه به عكس بايد علم و دانش شهر را به
روستا برد ، و براى تقويت اصول تعليم و تربيت و پايه هاى دين و ايمان و بيدارى و
آگاهى آنان كوشش و تلاش كرد .
بدون شك اگر روستانشينانرا به حال خود رها كنند و دريچه اى از علوم و دانشهاى شهرى
و آيات كتب آسمانى و تعليمات پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) و پيشوايان بزرگ را
به سوى آنها نگشايند ، كفر و نفاق به سرعت آنها را فرا خواهد گرفت ، آنها مخصوصا در
برابر تعليم و تربيت صحيح ، پذيرش بيشترى دارند ، زيرا قلبهاى صاف ، و افكار دست
نخورده ، در ميان آنان فراوان ، و شيطنتها و حيله گريهاى شهر در ميان آنها كمتر است
!
تفسير نمونه ج : 8 ص : 98
2 - شهريان باديه نشين
گر چه اعرابى به معنى باديه نشين است ، ولى در اخبار و روايات اسلامى مفهوم وسيعترى
پيدا كرده ، و به تعبير ديگر مفهوم اسلامى آن با منطقه جغرافيائى بستگى ندارد بلكه
با طرز تفكر و منطقه فكرى مربوط است : آنها كه دور از آداب و سنن و تعليم و تربيت
اسلامى هستند - هر چند شهرنشين باشند - اعرابيند ، و باديه نشينان آگاه و آشنا به
آداب و سنن اسلامى اعرابى نيستند .
حديث مشهور من لم يتفقه منكم فى الدين فهو اعرابى : هر كس از شما از دين و آئين خود
آگاه نشود ، اعرابى است كه از امام صادق (عليه السلام) نقل شده گواه روشن بر گفتار
فوق است .
در خبر ديگرى مى خوانيم من الكفر التعرب بعد الهجرة : تعرب بعد از هجرت از شعب كفر
است .
و نيز از على (عليه السلام) در نهج البلاغه نقل شده كه گروهى از اصحاب عصيانگرش را
مخاطب ساخته فرمود : و اعلموا انكم صرتم بعد الهجرة اعرابا : بدانيد شما بعد از
هجرت ، اعرابى شديد ! .
در دو حديث فوق اعرابى شدن نقطه مقابل هجرت قرار داده شده ، و با توجه به اينكه
مفهوم وسيع هجرت نيز جنبه مكانى ندارد بلكه اساس آن انتقال فكر از محور كفر به محور
ايمان است معنى اعرابى بودن نيز روشن مى شود ، يعنى بازگشت از آداب و سنن اسلامى به
آداب و سنن جاهليت .
3 - در آيات فوق در باره باديه نشينان با ايمان خوانديم كه آنها انفاق خود را مايه
قرب به خدا مى دانند ، مخصوصا اين كلمه به صورت جمع و قربات
تفسير نمونه ج : 8 ص : 99
آمده بود كه نشان مى دهد كه آنها نه يك قرب ، بلكه قربها در آن مى جويند ، و شك
نيست كه قرب و قربت در برابر پروردگار به معنى نزديكى مكانى نمى باشد ، بلكه نزديكى
مقامى ، يعنى رفتن به سوى او كه كمال مطلق است ، و پرتوى از صفات جمال و جلالش را
بر صفحه فكر و جان افكندن .
وَ السبِقُونَ الأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَجِرِينَ وَ الأَنصارِ وَ الَّذِينَ
اتَّبَعُوهُم بِإِحْسن رَّضىَ اللَّهُ عَنهُمْ وَ رَضوا عَنْهُ وَ أَعَدَّ لهَُمْ
جَنَّت تَجْرِى تحْتَهَا الأَنْهَرُ خَلِدِينَ فِيهَا أَبَداً ذَلِك الْفَوْزُ
الْعَظِيمُ(100)
ترجمه :
100 - پيشگامان نخستين از مهاجرين و انصار و آنها كه به نيكى از آنها پيروى كردند ،
خداوند از آنها خشنود و آنها ( نيز ) از او خشنود شدند ، و باغهائى از بهشت براى
آنان فراهم ساخته كه نهرها از زير درختانش جريان دارد ، جاودانه در آن خواهند ماند
، و از اين پيروزى بزرگى است .
تفسير : پيشگامان اسلام
گر چه در باره شان نزول آيه فوق ، مفسران روايات متعددى نقل كرده اند ، ولى چنانكه
خواهيم ديد هيچ كدام از آنها شان نزول آيه نيست ، بلكه در واقع بيان مصداق و وجود
خارجى آن است .
به هر حال به دنبال آيات گذشته كه بيان حال كفار و منافقان را مى نمود در آيه فوق
اشاره به گروههاى مختلف از مسلمانان راستين شده است و آنها را در سه گروه مشخص
تقسيم مى كند .
تفسير نمونه ج : 8 ص : 100
نخست آنها كه پيشگامان در اسلام و هجرت بوده اند ( و السابقون الاولون من المهاجرين
) .
دوم آنها كه پيشگام در نصرت و يارى پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) و ياران مهاجرش
بودند ( و الانصار ) .
سوم آنها كه بعد از اين دو گروه آمدند و از برنامه هاى آنها پيروى كردند ، و با
انجام اعمال نيك ، و قبول اسلام ، و هجرت ، و نصرت آئين پيامبر (صلى الله
عليهوآلهوسلّم) به آنها پيوستند ( و الذين اتبعوهم باحسان ) .
از آنچه گفتيم روشن شد كه منظور از باحسان در واقع بيان اعمال و معتقداتى است كه در
آنها از پيشگامان اسلام پيروى مى كنند ، و به تعبير ديگر احسان بيان وصف برنامه
هائى است كه از آن متابعت مى شود .
ولى اين احتمال نيز در معنى آيه داده شده است كه احسان بيان وصف چگونگى متابعت و
پيروى باشد يعنى آنها بطور شايسته پيروى مى كنند ( در صورت اول با بمعنى فى و در
صورت دوم بمعنى مع است ) .
ولى ظاهر آيه مطابق تفسير اول است .
پس از ذكر اين گروه سه گانه ميفرمايد : هم خداوند از آنها راضى است و هم آنها از
خدا راضى شده اند ( رضى الله عنهم و رضوا عنه ) .
رضايت خدا از آنها به خاطر ايمان و اعمال صالحى است كه انجام داده اند ، و خشنودى
آنان از خدا به خاطر پاداشهاى گوناگون و فوق العاده و پر اهميت است كه به آنان
ارزانى داشته .
تفسير نمونه ج : 8 ص : 101
به تعبير ديگر آنچه خدا از آنها خواسته انجام داده اند ، و آنچه آنها از خدا خواسته
اند به آنان بخشيده ، بنا بر اين هم خدا از آنها راضى است و هم آنان از خدا راضى
هستند .
با اينكه جمله گذشته همه مواهب و نعمتهاى الهى را در برداشت ( مواهب مادى و معنوى ،
جسمانى و روحانى ) ولى بعنوان تاكيد و بيان تفصيل بعد از اجمال اضافه مى كند :
خداوند براى آنها باغهائى از بهشت فراهم ساخته كه از زير درختانش نهرها جريان دارند
( و اعد لهم جنات تجرى تحتها الانهار ) .
از امتيازات اين نعمت آن است كه جاودانى است و همواره در آن خواهند ماند ( خالدين
فيها ابدا ) .
و مجموع اين مواهب معنوى و مادى براى آنها پيروزى بزرگى محسوب مى شود ( ذلك الفوز
العظيم ) .
چه پيروزى از اين برتر كه انسان احساس كند آفريدگار و معبود و مولايش از او خشنود
است و كارنامه قبولى او را امضا كرده ؟ و چه پيروزى از اين بالاتر كه با اعمال
محدودى در چند روز عمر فانى مواهب بى پايان ابدى پيدا كند .
در اينجا به چند نكته مهم بايد توجه كرد :
1 - موقعيت پيشگامان
در هر انقلاب وسيع اجتماعى كه بر ضد وضع نابسامان جامعه صورت مى گيرد پيشگامانى
هستند كه پايه هاى انقلاب و نهضت بر دوش آنها است ، آنها در واقع وفادارترين عناصر
انقلابى هستند ، زيرا به هنگامى كه پيشوا و رهبرشان از هر نظر تنها است گرد او را
مى گيرند ، و با اينكه از جهات مختلف در محاصره قرار دارند و انواع خطرها از چهار
طرف آنها را احاطه كرده و دست از يارى و فدا كارى برنمى دارند .
مخصوصا مطالعه تاريخ ، آغاز اسلام را نشان مى دهد كه پيشگامان و مؤمنان
تفسير نمونه ج : 8 ص : 102
نخستين با چه مشكلاتى روبرو بودند ؟ چگونه آنها را شكنجه و آزار مى دادند ، ناسزا
مى گفتند ، متهم مى كردند ، به زنجير مى كشيدند و نابود مى نمودند .
ولى با اين همه گروهى با اراده آهنين و عشق سوزان و عزم راسخ و ايمان عميق در اين
راه گام گذاردند و به استقبال انواع خطرها رفتند .
در اين ميان سهم مهاجران نخستين از همه بيشتر بود ، و به دنبال آنها انصار نخستين
يعنى آنهائى كه با آغوش باز از پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) به مدينه دعوت
كردند ، و ياران مهاجر او را همچون برادران خويش مسكن دادند ، و از آنها با تمام
وجود خود دفاع كردند ، و حتى بر خويشتن نيز مقدم داشتند .
و اگر مى بينيم در آيه فوق به اين دو گروه اهميت فوق العاده اى داده شده است به
خاطر همين موضوع است .
ولى با اين حال قرآن مجيد - آنچنان كه روش هميشگى او است - سهم ديگران را نيز
ناديده نگرفته است و به عنوان تابعين به احسان از تمام گروههائى كه در عصر پيامبر و
يا زمانهاى بعد به اسلام پيوستند ، هجرت كردند ، و يا مهاجران را پناه دادند و
حمايت نمودند ياد مى كند ، و براى همه اجر و پاداشهاى بزرگى را نويد مى دهد .
2 - تابعين چه اشخاصى بودند ؟
اصطلاح گروهى از دانشمندان بر اين است كه كلمه تابعين را تنها به شاگردان صحابه مى
گويند ، يعنى آن عده اى كه پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) را نديدند اما بعد از
پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) به روى كار آمدند و علوم و دانشهاى اسلامى را وسعت
بخشيدند ، و به تعبير ديگر اطلاعات اسلامى خود را بدون واسطه از صحابه پيامبر (صلى
الله عليهوآلهوسلّم) گرفتند .
ولى همان گونه كه در بالا گفتيم مفهوم آيه از نظر لغت به اين گروه ، محدود نمى شود
، بلكه تعبير تابعين به احسان تمام گروههائى را كه در عصر و زمان
|