|
بعدی
تفسير نمونه ج : 7 ص : 334
چنگال دشمن نيست و نابود خواهند شد .
در اينجا بدو نكته بايد توجه كرد :
1 - آنچه در آيات فوق مى خوانيم مفهومش بريدن پيوندهاى دوستى و محبت با خويشاوندان
و ناديده گرفتن سرمايه هاى اقتصادى و سوق دادن به ترك عواطف انسانى نيست ، بلكه
منظور اين است كه بر سر دوراهيها نبايد عشق زن و فرزند و مال و مقام و خانه و
خانواده مانع از اجراى حكم خدا و گرايش به جهاد گردد و انسان را از هدف مقدسش باز
دارد .
لذا اگر انسان بر سر دو راهى نباشد رعايت هر دو بر او لازم است .
در آيه 15 سوره لقمان در باره پدران و مادران بت پرست مى خوانيم : و ان جاهداك على
ان تشرك بى ما ليس لك به علم فلا تطعهما و صاحبهما فى الدنيا معروفا : اگر آنها به
تو اصرار دارند كه چيزى را كه شريك خدا نمى دانى براى او شريك قرار دهى هرگز از
آنها اطاعت مكن ولى در زندگى دنيا با آنها به نيكى رفتار كن .
2 - جمله فتربصوا حتى ياتى الله بامره يك تفسير آن همان است كه در بالا گفتيم يعنى
تهديدى است از ناحيه خداوند به كسانى كه منافع مادى خويش را بر رضاى خدا مقدم مى
شمرند و چون اين تهديد به صورت سر بسته بيان شده اثر آن بيشتر و وحشت انگيزتر است ،
و درست به اين ميماند كه انسان به كسى كه زير دست او است مى گويد اگر از انجام
وظيفه ات خوددارى كردى من هم كار خود را خواهم كرد .
احتمال ديگرى در تفسير اين جمله نيز وجود دارد و آن اينكه : خداوند مى گويد اگر شما
حاضر به چنين فداكارى نباشيد خداوند فرمان فتح و پيروزى
تفسير نمونه ج : 7 ص : 335
پيامبرش را از راهى كه مى داند خواهد داد ، و به طريقى كه خودش اراده كرده او را
يارى مى دهد همانند آنچه در آيه 54 سوره مائده مى خوانيم : يا ايها الذين آمنوا من
يرتد منكم عن دينه فسوف ياتى الله بقوم يحبهم و يحبونه ... اى كسانى كه ايمان آورده
ايد كسى كه از شما از دين خود مرتد شود زيانى به خدا نمى رساند ، زيرا خداوند به
زودى گروهى را برمى انگيزد كه هم او آنها را دوست مى دارد و هم آنها خدا را .
گذشته و امروز در گرو اين دستور است :
3 - ممكن است كسانى چنين فكر كنند ، آنچه در آيات بالا آمده مخصوص مسلمانان نخستين
است و متعلق به تاريخ گذشته ، ولى اين اشتباه بزرگى است ، اين آيات نه تنها ديروز
بلكه امروز و فرداى مسلمانان را در برمى گيرد .
اگر آنها داراى ايمان محكم و آمادگى براى جهاد و فداكارى و در صورت لزوم هجرت
نباشند ، و منافع مادى خويش را بر رضاى خدا مقدم بشمرند ، و به - خاطر دلبستگى هاى
زياد به زن و فرزند و مال و ثروت و تجملات زندگى از فداكارى مضايقه كنند ، آينده
آنها تاريك است ، نه تنها آينده ، امروز هم در خطر خواهند بود ، و همه ميراثهاى
گذشته و افتخاراتشان از ميان خواهد رفت ، منابع حياتيشان به دست ديگران خواهد افتاد
، و زندگى براى آنان مفهومى نخواهد داشت ، كه زندگى ايمان است و جهاد در سايه ايمان
! آيات فوق به عنوان يك شعار بايد به تمام فرزندان و جوانان مسلمانان تعليم گردد ،
و روح فداكارى و سلحشورى و ايمان در آنها زنده شود ، و بتوانند ميراثهاى خود را
پاسدارى كنند .
تفسير نمونه ج : 7 ص : 336
لَقَدْ نَصرَكمُ اللَّهُ فى مَوَاطِنَ كثِيرَة وَ يَوْمَ حُنَين إِذْ أَعْجَبَتْكمْ
كَثرَتُكمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنكمْ شيْئاً وَ ضاقَت عَلَيْكمُ الأَرْض بِمَا رَحُبَت
ثمَّ وَلَّيْتُم مُّدْبِرِينَ(25) ثمَّ أَنزَلَ اللَّهُ سكِينَتَهُ عَلى رَسولِهِ
وَ عَلى الْمُؤْمِنِينَ وَ أَنزَلَ جُنُوداً لَّمْ تَرَوْهَا وَ عَذَّب الَّذِينَ
كَفَرُوا وَ ذَلِك جَزَاءُ الْكَفِرِينَ(26) ثُمَّ يَتُوب اللَّهُ مِن بَعْدِ ذَلِك
عَلى مَن يَشاءُ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ(27)
ترجمه :
25 - خداوند شما را در ميدانهاى زيادى يارى كرد ( و بر دشمن پيروز شديد ) و در روز
حنين ( نيز يارى نمود ) در آن هنگام كه فزونى جمعيتتان شما را به اعجاب آورده بود ،
ولى هيچ مشكلى را براى شما حل نكرد و زمين با همه وسعتش بر شما تنگ شد سپس پشت ( به
دشمن ) كرده فرار نموديد .
26 - سپس خداوند سكينه خود را بر رسولش و بر مؤمنان نازل كرد ، و لشكرهائى فرستاد
كه شما نمى ديديد و كافران را مجازات كرد و اين است جزاى كافران !
27 - سپس خداوند - پس از اين - توبه هر كس را بخواهد ( و شايسته ببيند ) مى پذيرد و
خداوند آمرزنده و مهربان است .
تفسير :
انبوه جمعيت به تنهائى كارى نمى كند
در آيات گذشته ديديم كه خداوند مسلمانان را دعوت به فداكارى همه جانبه در مسير جهاد
و برانداختن ريشه شرك و بت پرستى مى كند ، و به آنها كه عشق
تفسير نمونه ج : 7 ص : 337
زن و فرزند ، اقوام و خويشاوندان ، و مال و ثروت آنچنان روحشان را فرا گرفته كه
حاضر به فداكارى و جهاد نيستند ، شديدا اخطار مى كند .
به دنبال آن ، در آيات مورد بحث ، به مساله مهمى اشاره مى كند كه هر رهبرى در لحظات
حساس بايد پيروان خود را به آن متوجه سازد ، و آن اينكه : اگر عشق مال و فرزند
گروهى از افراد ضعيف الايمان را از جهاد بزرگى كه با مشركان در پيش داشتند باز دارد
، نبايد گروه مؤمنان راستين از اين موضوع نگرانى به خود راه دهند ، براى اينكه
خداوند نه در آن روزهائى كه نفراتشان كم بود ( مانند ميدان جنگ بدر ) آنها را تنها
گذارد ، و نه در آن روز كه جمعيتشان چشم پر كن بود ( مانند ميدان جنگ حنين ) ،
انبوه جمعيت دردى را از آنها دوا كرد ، بلكه در هر حال يارى خدا و مددهاى او بود كه
باعث پيروزيشان شد .
لذا در آيه نخست مى گويد خداوند شما را در موارد بسيارى يارى كرد ( لقد نصركم الله
فى مواطن كثيرة ) مواطن جمع موطن به معنى محلى است كه انسان براى اقامت دائمى يا
موقت انتخاب مى كند .
ولى يكى از معانى آن ميدان هاى جنگ مى باشد به تناسب اينكه جنگجويان مدتى كوتاه يا
طولانى در آن اقامت مى كنند .
سپس اضافه مى كند و در روز حنين شما را يارى نمود ، در آن روز كه فزونى جمعيتتان
مايه اعجاب شما بود ( و يوم حنين اذ اعجبتكم كثرتكم ) .
تعداد لشكر اسلام را در اين جنگ دوازده هزار نفر ، و بعضى ده هزار يا هشت هزار
نوشته اند ، ولى روايات مشهور و صحيح دوازده هزار را تاييد مى كنند ، كه در هيچيك
از جنگهاى اسلامى تا آن روز اين عدد سابقه نداشت ، آنچنان كه بعضى از مسلمانان
مغرورانه گفتند : لن نغلب اليوم ! هيچگاه با اين همه جمعيت امروز شكست نخواهيم خورد
.
تفسير نمونه ج : 7 ص : 338
اما چنانكه در شرح غزوه حنين به خواست خدا خواهيم گفت ، اين انبوه جمعيت كه گروهى
از آنها از افراد تازه مسلمان و ساخته نشده بودند ، موجب فرار لشكر و شكست ابتدائى
شد ، ولى سرانجام لطف خدا آنها را نجات داد .
اين شكست ابتدائى چنان بود كه قرآن اضافه مى كند : زمين با آنهمه وسعتش بر شما تنگ
شد ( و ضاقت عليكم الارض بما رحبت ) .
سپس پشت به دشمن كرده و فرار نموديد ( ثم وليتم مدبرين ) .
در اين موقع كه سپاه اسلام در اطراف سرزمين حنين پراكنده شده بود ، و جز گروه كمى
با پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) باقى نمانده بودند ، و پيغمبر (صلى الله
عليهوآلهوسلّم) به خاطر فرار آنها شديدا نگران و ناراحت بود ، خداوند آرامش و
اطمينان خويش را بر پيامبرش و بر مؤمنان فرستاد ( ثم انزل الله سكينته على رسوله و
على المؤمنين ) .
و هم چنين لشكريانى كه شما نمى ديديد ، براى تقويت و ياريتان فرو فرستاد ( و انزل
جنودا لم تروها ) .
همانگونه كه در ذيل آيات مربوط به غزوه بدر گفتيم نزول اين ارتش نامرئى الهى براى
تحكيم و تقويت روح مسلمانان و ايجاد نيروى ثبات و استقامت در جان و دل آنان بود ،
نه اينكه فرشتگان و نيروهاى غيبى در جنگ شركت كرده باشند .
و در پايان نتيجه نهائى جنگ حنين را چنين بيان مى كند : خداوند افراد بى ايمان و بت
پرست را كيفر داد ( گروهى كشته و گروهى اسير و جمعى پا به فرار گذاردند آنچنان كه
از دسترس ارتش اسلام خارج شدند ) ( و عذب
تفسير نمونه ج : 7 ص : 339
الذين كفروا ) .
و اين است كيفر افراد بى ايمان ! ( و ذلك جزاء الكافرين ) .
ولى با اين حال درهاى توبه و بازگشت را به روى اسيران و فرار كنندگان از كفار باز
گذارد كه اگر مايل باشند به سوى خدا باز گردند و آئين حق را بپذيرند ، لذا در آخرين
آيه مورد بحث مى گويد : سپس خداوند بعد از اين جريان توبه هر كس را بخواهد ( و او
را شايسته و آماده براى توبه واقعى بداند ) مى پذيرد ( ثم يتوب الله من بعد ذلك على
من يشاء ) .
جمله يتوب كه با فعل مضارع ذكر شده و دلالت بر استمرار دارد مفهومش اين است كه
درهاى توبه و بازگشت همچنان به روى آنها باز و گشوده است .
چرا كه خداوند آمرزنده و مهربان است هيچگاه درهاى توبه را به روى كسى نمى بندد ، و
از رحمت گسترده خود كسى را نوميد نمى سازد ( و الله غفور رحيم ) .
اكنون كه تفسير آيات به طور فشرده روشن شد ، بايد به نكات مهمى كه در لابلاى همين
بحث وجود دارد ، توجه كرد :
1 - غزوه عبرت انگيز حنين
حنين سرزمينى است در نزديكى شهر طائف و چون اين غزوه در آنجا واقع شد به نام غزوه
حنين معروف شده ، و در قرآن از آن تعبير به يوم حنين شده است نام ديگر آن غزوه
اوطاس و غزوه هوازن است ( اوطاس نام
تفسير نمونه ج : 7 ص : 340
سرزمينى در همان حدود ، و هوازن نام يكى از قبائلى است كه در آن جنگ با مسلمانان
درگير بودند ) .
اين غزوه از آنجا شروع شد كه بنا بگفته ابن اثير در كامل طايفه بزرگ هوازن هنگامى
كه از فتح مكه با خبر شدند رئيسشان مالك بن عوف آنها را جمع كرد و به آنها گفت ممكن
است محمد بعد از فتح مكه به جنگ با آنها برخيزد ، و آنها گفتند پيش از آنكه او با
ما نبرد كند صلاح در اين است كه ما پيش دستى كنيم .
هنگامى كه اين خبر به گوش پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) رسيد به مسلمانان دستور
داد آماده حركت به سوى سرزمين هوازن شوند .
گرچه در باره جريان اين جنگ و كليات آن در ميان مورخان تقريبا اختلافى نيست ولى در
جزئيات آن روايات گوناگونى ديده مى شود كه كاملا متفق نيستند و ما آنچه را ذيلا به
طور فشرده مى آوريم طبق روايتى است كه مرحوم طبرسى در مجمع البيان آورده است .
در آخر ماه رمضان يا در ماه شوال سنه هشتم هجرت بود كه رؤساى طايفه هوازن نزد مالك
بن عوف جمع شدند و اموال و فرزندان و زنان خود را بهمراه آوردند تا به هنگام درگيرى
با مسلمانان هيچكس فكر فرار در سر نپروراند و به اين ترتيب وارد سرزمين اوطاس شدند
.
پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) پرچم بزرگ لشكر را بست و به دست على (عليه السلام)
داد و تمام كسانى كه براى فتح مكه پرچمدار بخشى از لشكر اسلام بودند بدستور پيامبر
با همان پرچم به سوى ميدان حنين حركت كردند .
پيامبر مطلع شد كه صفوان ابن امية مقدار زيادى زره در اختيار دارد به نزد او فرستاد
و يك صد زره به عنوان عاريت از او خواست ، صفوان سؤال كرد براستى عاريه است يا غصب
؟ پيامبر
تفسير نمونه ج : 7 ص : 341
(صلى الله عليهوآلهوسلّم) فرمود : عاريه اى است كه ما آنرا تضمين مى كنيم و سالم بر
مى گردانيم صفوان يكصد زره به عنوان عاريت به پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) داد
، و خود شخصا با حضرت حركت كرد .
دو هزار نفر از مسلمانانى كه در فتح مكه اسلام را پذيرفته بودند به اضافه ده هزار
نفر سربازان اسلام كه همراه پيامبر براى فتح مكه آمده بودند كه مجموعا دوازده هزار
نفر مى شدند براى ميدان جنگ حركت كردند .
مالك بن عوف كه مرد پر جرئت و با شهامتى بود به قبيله خود دستور داد غلافهاى شمشير
را بشكنند و در شكافهاى كوه و دره هاى اطراف ، و لابلاى درختان ، بر سر راه سپاه
اسلام كمين كنند ، و به هنگامى كه در تاريكى اول صبح مسلمانان به آنجا رسيدند
يكباره به آنان حملهور شوند و لشكر را در هم بكوبند .
او اضافه كرد : محمد (صلى الله عليهوآلهوسلّم) با مردان جنگى هنوز روبرو نشده است
تا طعم شكست را بچشد ! .
هنگامى كه پيامبر نماز صبح را با ياران خواند فرمان داد به طرف سرزمين حنين سرازير
شدند ، در اين موقع بود كه ناگهان لشكر هوازن از هر سو مسلمانان را زير رگبار
تيرهاى خود قرار دادند گروهى كه در مقدمه لشكر قرار داشتند ( و در ميان آنها تازه
مسلمانان مكه بودند ) فرار كردند ، و اين امر سبب شد كه باقيمانده لشكر به وحشت
بيفتند و فرار كنند .
خداوند در اينجا آنها را با دشمنان به حال خود واگذارد و موقتا دست از حمايت آنها
برداشت زيرا به جمعيت انبوه خود مغرور بودند ، و آثار شكست در آنان آشكار گشت .
اما على (عليه السلام) كه پرچمدار لشكر بود با عده كمى در برابر دشمن ايستادند و
همچنان به پيكار ادامه دادند .
تفسير نمونه ج : 7 ص : 342
( در اين هنگام پيامبر در قلب سپاه قرار داشت ) .
و عباس عموى پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) و چند نفر ديگر از بنى هاشم كه مجموعا
از نه نفر تجاوز نمى كردند و دهمين آنها ايمن فرزند ام ايمن بود اطراف پيامبر (صلى
الله عليهوآلهوسلّم) را گرفتند .
مقدمه سپاه به هنگام فرار و عقب نشينى از كنار پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم)
گذشت ، پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) به عباس كه صداى بلند و رسائى داشت دستور
داد فورا از تپه اى كه در آن نزديكى بود بالا رود و به مسلمانان فرياد زند يا معشر
المهاجرين و الانصار يا اصحاب سورة البقرة يا اهل بيعت الشجرة الى اين تفرون هذا
رسول الله (صلى الله عليهوآلهوسلّم) .
اى گروه مهاجران و انصار ! و اى ياران سوره بقره ! و اى اهل بيعت شجره ! به كجا
فرار مى كنيد ؟ پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) اين جا است ! .
هنگامى كه مسلمانان صداى عباس را شنيدند بازگشتند و گفتند لبيك ، لبيك مخصوصا انصار
در اين بازگشت پيش قدم بودند ، و حمله سختى از هر جانب به سپاه دشمن كردند ، و با
يارى پروردگار به پيشروى ادامه دادند ، آنچنان كه طايفه هوازن به طرز وحشتناكى به
هر سو پراكنده شدند و پيوسته مسلمانان آنها را تعقيب مى كردند .
حدود يكصد نفر از سپاه دشمن كشته شد و اموالشان به غنيمت به دست مسلمانان افتاد و
گروهى نيز اسير شدند .
و در پايان اين نقل تاريخى مى خوانيم كه پس از پايان جنگ نمايندگان قبيله هوازن
خدمت پيامبر آمدند و اسلام را پذيرفتند و پيامبر محبت زياد به آنها كرد و حتى مالك
بن عوف رئيس و بزرگ آنها اسلام را پذيرفت ، پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) اموال
و اسيرانش را به او بر گرداند ، و رياست مسلمانان قبيله اش را به او واگذار كرد .
تفسير نمونه ج : 7 ص : 343
در حقيقت عامل مهم شكست مسلمانان در آغاز كار علاوه بر غرورى كه به خاطر كثرت جمعيت
پيدا كردند وجود دو هزار نفر از افراد تازه مسلمان بود كه طبعا جمعى از منافقان ، و
عده اى براى كسب غنائم جنگى و گروهى بى هدف در ميان آنها وجود داشتند ، و فرار آنها
در بقيه نيز اثر گذاشت .
و عامل پيروزى نهائى ، ايستادگى پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) و على (عليه
السلام) و گروه اندكى از ياران و يادآورى خاطره پيمانهاى پيشين و ايمان به خدا و
توجه به حمايت خاص او بود .
2 - چه كسانى فرار كردند ؟
شك نيست كه در اين ميدان اكثريت قريب به اتفاق در آغاز كار فرار كردند ، و
باقيمانده را طبق روايت فوق ده نفر ، و بعضى حتى چهار نفر ، و بعضى حد اكثر حدود
يكصد نفر نوشته اند .
و از آنجا كه طبق بعضى از روايات مشهور خلفاى نخستين نيز در جمع فرار كنندگان بودند
، بعضى از مفسران اهل سنت سعى دارند كه اين فرار را يك امر طبيعى معرفى كنند .
نويسنده المنار در اينجا مى گويد : به هنگامى كه رگبار تيرهاى دشمن متوجه مسلمين شد
، گروهى كه از مكه به سپاه اسلام ملحق شده بودند ، و در ميان آنها منافقان و افراد
ضعيف الايمان و جستجوگران غنيمت قرار داشتند فرار كردند ، و پشت به ميدان نمودند ،
باقيمانده لشكر طبعا مضطرب و پريشان شد ، آنها نيز طبق عادت و نه از روى ترس ! پا
به فرار گذاشتند ، و اين يك امر طبيعى است ، كه به هنگام فرار كردن يك گروه بقيه
بدون توجه متزلزل مى شوند بنابر اين فرار آنها به معنى ترك يارى پيامبر (صلى الله
عليهوآلهوسلّم) و رها كردن
تفسير نمونه ج : 7 ص : 344
او در دست كفار نبود ، كه مستحق غضب و خشم خداوند شوند ! ما شرحى براى اين سخن ذكر
نمى كنيم و داورى آن را به خوانندگان واگذار مى كنيم .
ذكر اين جمله نيز لازم است كه در صحيح بخارى معتبرترين منابع اهل سنت ، هنگامى كه
سخن از هزيمت و فرار مسلمين در اين ميدان به ميان آورده ، چنين نقل مى كند : فاذا
عمر بن الخطاب فى الناس ، و قلت ما شان الناس ، قال امر الله ، ثم تراجع الناس الى
رسول الله ... : ناگهان عمر بن خطاب در ميان مردم بود گفتم مردم چه كردند ؟ گفت :
قضاى الهى بود ! ، سپس مردم به سوى پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) بازگشتند .
ولى اگر پيشداورى ها را كنار بگذاريم و قرآن را مورد توجه قرار دهيم مى بينيم كه
گروه بندى در ميان فرار كنندگان قائل نشده است ، بلكه همه را يكسان مذمت مى كند ،
كه پا به فرار گذاشتند .
نمى دانيم چه تفاوتى بين جمله ثم وليتم مدبرين كه در آيات فوق خوانديم ، و جمله
ديگرى كه در آيه 16 سوره انفال گذشت مى باشد آنجا كه مى گويد : و من يولهم يومئذ
دبره الا متحرفا لقتال او متحيزا الى فئة فقد باء بغضب من الله : هر كس پشت به دشمن
كند ، به غضب پروردگار گرفتار خواهد شد ، مگر كسى كه به منظور حمله به دشمن و يا
پيوستن به گروهى از سربازان تغيير مكان دهد .
بنابر اين اگر اين دو آيه را در كنار هم قرار دهيم ثابت مى شود كه مسلمانان در آن
روز مگر گروه كمى مرتكب خطاى بزرگى شدند ، منتها بعدا
تفسير نمونه ج : 7 ص : 345
توبه كردند و بازگشتند .
3 - ايمان و آرامش
سكينة در اصل از ماده سكون به معنى يك نوع حالت آرامش و اطمينان است ، كه هر گونه
شك و دودلى و ترس و وحشت را از انسان دور مى سازد ، و او را در برابر حوادث سخت و
پيچيده ثابت قدم مى گرداند ، سكينه با ايمان رابطه نزديكى دارد ، يعنى زائيده ايمان
است ، افراد با ايمان هنگامى كه به ياد قدرت بى پايان خداوند مى افتند و لطف و
مرحمت او را در نظر مى آورند ، موجى از اميد در دلشان پيدا مى شود ، و اينكه مى
بينيم در بعضى از روايات سكينه به ايمان تفسير شده و در بعضى ديگر به يك نسيم بهشتى
در شكل و صورت انسان همه بازگشت به همين معنى مى كند .
در قرآن مجيد سوره فتح آيه 4 مى خوانيم : هو الذى انزل السكينة فى قلوب المؤمنين
ليزدادوا ايمانا مع ايمانهم : او كسى است كه سكينه را در دلهاى مؤمنان فرو فرستاد ،
تا ايمانى بر ايمان آنها افزوده شود .
و در هر حال اين حالت فوق العاده روانى ، موهبتى است الهى و آسمانى كه در پرتو آن ،
انسان مشكل ترين حوادث را در خود هضم مى كند ، و يكدنيا آرامش و ثبات قدم در درون
خويش احساس مى نمايد .
جالب توجه اينكه قرآن در آيات مورد بحث نمى گويد : ثم انزل الله سكينة على رسوله و
عليكم با اينكه تمام جمله هاى پيش از آن به صورت خطاب و با ضمير كم ذكر شده است ،
بلكه مى گويد على المؤمنين ،
تفسير نمونه ج : 7 ص : 346
اشاره به اينكه منافقان و آنها كه طالبان دنيا در ميدان جهاد بودند سهمى از اين
سكينه و آرامش نداشتند ، و تنها اين موهبت نصيب افراد با ايمان مى شود .
و در روايات مى خوانيم : اين نسيم بهشتى با انبياء و پيامبران خدا بوده است به همين
دليل در حوادثى كه هر كس در برابر آن كنترل خويش را از دست مى دهد آنها روحى آرام و
عزمى راسخ ، و اراده اى آهنين ، و تزلزل ناپذير داشتند .
نزول سكينه بر پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) در ميدان حنين - همانگونه كه گفتيم
- براى رفع اضطرابى بود كه از فرار كردن جمعيت به پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم)
دست داده بود ، و گر نه او در اين صحنه چون كوه ثابت و پا بر جا بود ، و هم چنين
على (عليه السلام) و گروه كوچكى از مسلمانان !
4 - در آيات فوق اشاره به نصرت خداوند نسبت به مسلمانان در مواطن كثيرة ( ميدانهاى
بسيار ) شده است .
در باره تعداد جنگهائى كه پيغمبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) شخصا در آن مبارزه كرد ،
يا با مسلمانان بود اما شخصا جنگ نكرد ، و هم چنين ميدانهائى كه سپاه اسلام در
مقابل دشمنان قرار گرفت ، ولى پيغمبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) در آن حضور نداشت ،
در ميان مورخان گفتگو بسيار است ، ولى از بعضى از روايات كه از طرق اهل بيت به ما
رسيده استفاده مى شود كه عدد آنها به هشتاد مى رسيد .
در كتاب كافى نقل شده كه يكى از خلفاى عباسى نذر كرده بود كه اگر از مسموميت نجات
يابد ، مال كثيرى به فقرا بدهد ، هنگامى كه بهبودى يافت ، فقهائى كه اطراف او بودند
در باره مبلغ آن اختلاف كردند و هيچكدام مدرك روشنى نداشتند ، سرانجام از امام نهم
حضرت محمد بن على النقى (عليهماالسلام)
تفسير نمونه ج : 7 ص : 347
سؤال كرد ، فرمود كثير هشتاد است ، وقتى از علت آن سؤال كردند حضرت به آيه فوق
اشاره كرد و فرمود ما تعداد ميدانهاى نبرد اسلام و كفر را كه در آن مسلمانان پيروز
شدند برشمرديم ، عدد آن هشتاد بود .
5 - نكته اى كه توجه به آن امروز براى مسلمانان نهايت لزوم را دارد ، اين است كه از
حوادثى چون حادثه حنين تجربه بيندوزند ، و بدانند كثرت نفرات و جمعيت انبوهشان هرگز
نبايد مايه غرورشان گردد ، از جمعيت انبوه به تنهائى كارى ساخته نيست ، مساله مهم
وجود افراد ساخته شده و مؤمن و مصمم است ، هر چند گروه كوچكى باشند ، همانگونه كه
يك گروه كوچك سرنوشت جنگ حنين را تغيير داد ، بعد از آنكه انبوه جمعيت تا آزموده و
ساخته نشده مايه هزيمت و شكست شده بودند .
مهم اين است كه افراد آنچنان با روح ايمان و استقامت و فداكارى پرورش يابند كه
دلهايشان مركز سكينه الهى گردد ، و در برابر سخت ترين طوفانهاى زندگى چون كوه پا بر
جا و آرام بايستند .
يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا إِنَّمَا الْمُشرِكُونَ نجَسٌ فَلا يَقْرَبُوا
الْمَسجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هَذَا وَ إِنْ خِفْتُمْ عَيْلَةً فَسوْف
يُغْنِيكُمُ اللَّهُ مِن فَضلِهِ إِن شاءَ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ حَكيمٌ(28)
ترجمه :
28 - اى كسانى كه ايمان آورده ايد مشركان ناپاكند لذا نبايد پس از امسال نزديك مسجد
الحرام شوند و اگر از فقر مى ترسيد خداوند شما را از فضلش ، هر گاه بخواهد ، بى
نياز مى سازد خداوند دانا و حكيم است .
تفسير نمونه ج : 7 ص : 348
تفسير : مشركان حق ورود به مسجد الحرام را ندارند
گفتيم يكى از فرمانهاى چهارگانه اى كه على (عليه السلام) در مراسم حج سال نهم هجرت
، به مردم مكه ابلاغ كرد اين بود كه از سال آينده هيچ يك از مشركان حق ورود به مسجد
الحرام و طواف خانه كعبه را ندارد ، آيه فوق اشاره به اين موضوع و فلسفه آن است .
نخست مى گويد : اى كسانى كه ايمان آورده ايد مشركان آلوده و ناپاكند ، بنابر اين
نبايد بعد از امسال نزديك مسجد الحرام شوند ( يا ايها الذين آمنوا انما المشركون
نجس فلا يقربوا المسجد الحرام بعد عامهم هذا ) .
آيا اين آيه دليل بر نجس بودن مشركان به همان مفهوم فقهى است يا نه ؟ در ميان فقهاء
و مفسران گفتگو است ، و براى تحقيق معنى آيه لازم است روى كلمه نجس قبلا بررسى شود
.
نجس بر وزن ( هوس ) معنى مصدرى دارد ، و به عنوان تاكيد و مبالغه به معنى وصفى نيز
به كار مى رود .
راغب در كتاب مفردات در باره معنى اين كلمه مى گويد : نجاست و نجس به معنى هر گونه
پليدى است و آن بر دو گونه است ، يك نوع پليدى حسى ، و ديگرى پليدى باطنى است .
و طبرسى در مجمع البيان مى گويد : به هر چيزى كه طبع انسان از
تفسير نمونه ج : 7 ص : 349
آن متنفر است نجس گفته مى شود .
به همين دليل اين واژه در موارد زيادى به كار مى رود كه مفهوم آن يعنى نجاست و
آلودگى ظاهرى وجود ندارد ، مثلا دردهائى را كه دير درمان مى پذيرد ، عرب نجس مى
گويد ، اشخاص پست و شرور با اين كلمه توصيف مى شوند ، پيرى و فرسودگى بدن را نيز
نجس مى نامند .
و از اينجا روشن مى شود كه با توجه به آيه فوق به تنهائى نمى توان قضاوت كرد كه
اطلاق كلمه نجس بر مشركان به اين خاطر است كه جسم آنها آلوده است ، همانند آلوده
بودن خون و بول و شراب و يا اينكه به خاطر عقيده بت پرستى يك نوع آلودگى درونى
دارند .
و به اين ترتيب براى اثبات نجاست كفار به اين آيه نمى توان استدلال كرد ، بلكه بايد
دلائل ديگرى را جستجو كنيم .
سپس در پاسخ افراد كوته بينى كه اظهار مى داشتند اگر پاى مشركان از مسجد الحرام قطع
شود ، كسب و كار و تجارت ما از رونق مى افتد ، و فقير و بيچاره خواهيم شد ، مى گويد
: و اگر از فقر و احتياج مى ترسيد ، به زودى خداوند اگر بخواهد از فضلش شما را بى
نياز مى سازد ( و ان خفتم عيلة فسوف يغنيكم الله من فضله ان شاء ) همانگونه كه به
عالى ترين وجهى بى نياز ساخت ، و با گسترش اسلام در عصر پيامبر (صلى الله
عليهوآلهوسلّم) سيل زائران خانه خدا به سوى مكه به حركت در آمد ، و اين موضوع تا به
امروز ادامه دارد ، و مكه كه از نظر جغرافيائى در مناسب ترين شرايط قرار دارد ، و
در ميان يك مشت كوههاى خشك و سنگلاخهاى بى آب و علف است ، به صورت يك شهر بسيار
آباد و يك كانون مهم داد و ستد و تجارت درآمده است .
و در پايان آيه اضافه مى كند : خداوند عليم و حكيم است ( ان الله عليم حكيم ) .
و هر دستورى مى دهد بر طبق حكمت است و از نتايج آينده آن كاملا آگاه
تفسير نمونه ج : 7 ص : 350
و با خبر مى باشد .
قَتِلُوا الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْيَوْمِ الاَخِرِ وَ لا
يحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَ رَسولُهُ وَ لا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ
الَّذِينَ أُوتُوا الْكتَب حَتى يُعْطوا الْجِزْيَةَ عَن يَد وَ هُمْ صغِرُونَ(29)
ترجمه :
29 - با كسانى از اهل كتاب كه ايمان به خدا ، و نه به روز جزا دارند ، و نه آنچه را
خدا و رسولش تحريم كرده حرام مى شمرند ، و نه آئين حق را مى پذيرند ، پيكار كنيد ،
تا زمانى كه جزيه را به دست خود با خضوع و تسليم بپردازند .
تفسير :
وظيفه ما در برابر اهل كتاب
در آيات گذشته سخن از وظيفه مسلمانان در برابر بت پرستان بود ، آيه مورد بحث و آيات
آينده تكليف مسلمين را با اهل كتاب روشن مى سازد .
در اين آيات در حقيقت اسلام براى آنها يك سلسله احكام حد وسط ميان مسلمين و مشركين
قائل شده است ، زيرا اهل كتاب از نظر پيروى از يك دين آسمانى شباهتى با مسلمانان
دارند ، ولى از جهتى نيز شبيه به مشركان هستند ، به همين دليل اجازه كشتن آنها را
نمى دهد در حالى كه اين اجازه را در باره بت پرستانى كه مقاومت به خرج مى دادند ،
مى داد ، زيرا برنامه ، برنامه ريشه كن ساختن بت پرستى از روى كره زمين بوده است .
ولى در صورتى اجازه كنار آمدن با اهل كتاب را مى دهد كه آنها حاضر
تفسير نمونه ج : 7 ص : 351
شوند به صورت يك اقليت سالم مذهبى با مسلمانان زندگى مسالمت آميز داشته باشند ،
اسلام را محترم بشمرند و دست به تحريكات بر ضد مسلمانان و تبليغات مخالف اسلام
نزنند ، و يكى ديگر از نشانه هاى تسليم آنها در برابر اين نوع همزيستى مسالمت آميز
آن است كه جزيه را كه يك نوع ماليات سرانه است ، بپذيرند و هر ساله مبلغى مختصر كه
حدود و شرايط آن در بحثهاى آينده به خواست خدا مشخص خواهد شد ، تحت اين عنوان به
حكومت اسلامى بپردازند .
در غير اين صورت اجازه مبارزه و پيكار با آنها را صادر مى كند ، دليل اين شدت عمل
را در لابلاى سه جمله در آيه مورد بحث روشن مى سازد .
نخست مى گويد : با كسانى كه ايمان به خدا و روز قيامت ندارند ، پيكار كنيد ( قاتلوا
الذين لا يؤمنون بالله و لا باليوم الاخر ) اما چگونه اهل كتاب مانند يهود و نصارى
ايمان به خدا و روز رستاخيز ندارند ، با اينكه به ظاهر مى بينيم هم خدا را قبول
دارند و هم معاد را ، اين به خاطر آن است كه ايمان آنان آميخته به خرافات و مطالب
بى اساس است .
اما در مورد ايمان به مبدأ و حقيقت توحيد اولا گروهى از يهود - همانطور كه در آيات
بعد خواهد آمد - عزيز را فرزند خدا مى دانستند ، و مسيحيان عموما ، ايمان به الوهيت
مسيح و تثليث ( خدايان سه گانه ) دارند .
ثانيا همانگونه كه در آيات آينده نيز اشاره شده آنها گرفتار شرك در عبادت بودند ، و
عملا دانشمندان و پيشوايان مذهبى خود را مى پرستيدند ، بخشش گناه را كه مخصوص خدا
است از آنها مى خواستند ، و احكام الهى را كه آنان تحريف كرده بودند به رسميت مى
شناختند .
و اما ايمان آنها به معاد ، يك ايمان تحريف يافته است ، زيرا معاد را چنانكه از
سخنان آنها استفاده مى شود ، منحصر به معاد روحانى مى دانند .
بنا بر اين هم ايمانشان به مبدأ مخدوش است و هم به معاد .
تفسير نمونه ج : 7 ص : 352
سپس به دومين صفت آنها اشاره مى كند كه آنها در برابر محرمات الهى تسليم نيستند ، و
آنچه را كه خدا و پيامبرش تحريم كرده ، حرام نميشمرند ( و لا يحرمون ما حرم الله و
رسوله ) .
ممكن است منظور از رسول او موسى (عليه السلام) و مسيح (عليه السلام) باشد ، زيرا
آنها به محرمات آئين خود نيز عملا وفادار نيستند ، و بسيارى از اعمالى كه در آئين
موسى (عليه السلام) يا مسيح (عليه السلام) تحريم شده است مرتكب مى شوند ، نه تنها
مرتكب مى شوند ، گاهى حكم به حلال بودن آن نيز مى كنند ! .
و ممكن است منظور از رسوله پيامبر اسلام (صلى الله عليهوآلهوسلّم) باشد ، يعنى اين
كه فرمان جهاد در برابر آنها داده شده است به خاطر آن است كه آنها در برابر آنچه
خداوند به وسيله پيامبر اسلام (صلى الله عليهوآلهوسلّم) تحريم كرده تسليم نيستند ،
و مرتكب همه گونه گناه مى شوند .
اين احتمال نزديكتر به نظر مى رسد و شاهد آن آيه 33 همين سوره است كه به زودى تفسير
آن خواهد آمد ، آنجا كه مى گويد : هو الذى ارسل رسوله بالهدى و دين الحق او كسى است
كه پيامبرش را با هدايت دين حق فرستاد .
به علاوه كلمه رسوله هنگامى كه در قرآن به طور مطلق گفته مى شود منظور پيامبر اسلام
(صلى الله عليهوآلهوسلّم) است .
و از اين گذشته اگر منظور پيامبر خودشان بود بايد به صورت مفرد نگويد بلكه به صورت
تثنيه يا جمع بگويد براى خود رسول يا رسولانى داشته اند ، همانگونه كه در آيه 13
سوره يونس آمده است و جائتهم رسلهم بالبينات .
يعنى پيامبران آنها دلايل روشن براى آنان آورده اند ( نظير اين تعبير در آيات ديگرى
از قرآن نيز ديده مى شود ) .
ممكن است گفته شود در اين صورت آيه از قبيل توضيح واضحات خواهد بود ، زيرا بديهى
است كه غير مسلمانان همه محرمات آئين اسلام را قبول ندارند .
تفسير نمونه ج : 7 ص : 353
ولى بايد توجه داشت كه منظور از بيان اين صفات بيان علت مجاز بودن جهاد در برابر
آنها است يعنى به اين دليل جهاد با آنان جايز است كه محرمات اسلامى را نپذيرفته و
آلوده گناهان زيادى هستند ، اگر مقاومت كنند و از صورت يك اقليت سالم خارج شوند مى
توان با آنها مبارزه كرد .
بالاخره به سومين صفت آنها اشاره كرده ، مى گويد : آنها به طور كلى آئين حق را قبول
ندارند ( و لا يدينون دين الحق ) .
باز در مورد اين جمله دو احتمال گذشته وجود دارد ، ولى ظاهر اين است كه منظور از
دين حق همان آئين اسلام است كه در چند آيه بعد به آن اشاره شده است .
ذكر اين جمله بعد از ذكر عدم اعتقاد آنها به محرمات اسلامى ، از قبيل ذكر عام بعد
از خاص است ، يعنى نخست به آلوده بودن آنها به بسيارى از محرمات اشاره مى كند ،
زيرا اين آلودگى مخصوصا چشمگير است : آلودگى به شراب ، رباخوارى ، خوردن گوشت خوك ،
و ارتكاب بسيارى از بى بند و باريهاى جنسى كه روز به روز در ميان آنها بيشتر و
گسترده تر مى شود .
سپس مى گويد اصولا اينها در برابر آئين حق تسليم نيستند يعنى اديان آنها از مسير
اصلى منحرف شده بسيارى از حقايق را به دست فراموشى سپرده اند و انبوهى از خرافات را
به جاى آن نشانيده اند ، به همين دليل يا بايد انقلاب تكاملى اسلام را بپذيرند و
دنياى فكرى مذهبى خود را نوسازى كنند ، و يا حد اقل به صورت يك اقليت سالم در كنار
مسلمانها قرار گيرند ، و شرائط زندگى مسالمت آميز را بپذيرند .
پس از ذكر اين اوصاف سه گانه كه در حقيقت مجوز مبارزه با آنها است مى گويد : اين
حكم در باره آنها است كه اهل كتابند ( من الذين اوتوا الكتاب ) .
كلمه من به اصطلاح در اينجا بيانيه است نه تبعيضيه و به تعبير ديگر
تفسير نمونه ج : 7 ص : 354
قرآن مى گويد همه پيروان كتب آسمانى پيشين ( متاسفانه ) گرفتار اين انحرافات مذهبى
شده اند و اين حكم در باره همه آنها است .
بعد تفاوتى را كه آنها با مشركان و بت پرستان دارند در ضمن يك جمله بيان كرده و مى
گويد اين مبارزه تا زمانى خواهد بود كه جزيه را بپردازند در حالى كه تسليم باشند (
حتى يعطوا الجزية عن يد و هم صاغرون ) .
جزية از ماده جزاء به معنى مالى است كه از غير مسلمانان كه در پناه حكومت اسلامى
قرار مى گيرند گرفته مى شود و اين نامگذارى به خاطر آن است كه آن را به عنوان جزاء
در برابر حفظ مال و جانشان به حكومت اسلامى مى پردازند .
( اين مطلبى است كه از سخنان راغب در كتاب مفردات استفاده مى شود ) صاغر از ماده
صغر ( بر وزن پسر ) به معنى كسى است كه به كوچكى راضى شود و منظور از آن در آيه فوق
آن است كه پرداختن جزيه بايد به عنوان خضوع در برابر آئين اسلام و قرآن بوده باشد ،
و به تعبير ديگر نشانه اى براى همزيستى مسالمت آميز و قبول موقعيت يك اقليت سالم و
محترم در برابر اكثريت حاكم بوده باشد .
و اينكه بعضى از مفسران آنرا به عنوان تحقير و توهين و اهانت و سخريه اهل كتاب كرده
اند ، نه از مفهوم لغوى كلمه استفاده مى شود و نه با روح تعليمات اسلام سازگار است
و نه با ساير دستوراتى كه در باره طرز رفتار با اقليتهاى مذهبى به ما رسيده است
تطبيق مى كند .
نكته قابل توجه ديگر اينكه در آيه فوق گر چه در ميان شرائط ذمه تنها جزيه مطرح شده
است ، ولى تعبير به هم صاغرون يك اشاره اجمالى به ساير شرائط ذمه است ، زيرا از آن
استفاده مى شود كه آنها فى المثل در محيط اسلامى دست به تبليغات بر ضد مسلمانها
نزنند ، با دشمنان آنها همكارى نكنند ،
تفسير نمونه ج : 7 ص : 355
و در راه پيشرفتهايشان سد و مانعى ايجاد ننمايند ، زيرا اين امور با روح خضوع و
تسليم و همكارى سازگار نيست .
جزيه چيست ؟
جزيه يك نوع ماليات سرانه اسلامى است كه به افراد تعلق مى گيرد ، نه بر اموال و
اراضى ، و به تعبير ديگر ماليات سرانه سالانه است .
بعضى معتقدند كه ريشه اصلى آن غير عربى است و از كزيت كلمه فارسى باستانى كه به
معنى مالياتى است كه براى تقويت ارتش اخذ مى شود ، گرفته شده ولى بسيارى معتقدند كه
اين لغت يك لغت عربى خالص است ، و همانگونه كه سابقا نقل كرديم از ماده جزاء گرفته
شده ، به مناسبت اينكه ، ماليات مزبور جزاى امنيتى است كه حكومت اسلامى براى اقليت
هاى مذهبى فراهم مى سازد .
جزيه قبل از اسلام هم بوده است ، بعضى معتقدند نخستين كسى كه جزيه گرفت انوشيروان
پادشاه ساسانى بود ، ولى اگر اين مطلب را مسلم ندانيم ، حد اقل انوشيروان كسى بود
كه از ملت خود جزيه مى گرفت ، و از همه كسانى كه بيش از بيست سال و كمتر از پنجاه
سال داشتند و از كاركنان حكومت نبودند ، از هر نفر به تفاوت 12 يا 8 يا 6 يا 4 درهم
ماليات سرانه اخذ مى كرد .
فلسفه اصلى اين ماليات را چنين نوشته اند كه دفاع از موجوديت و استقلال و امنيت يك
كشور وظيفه همه افراد آن كشور است ، بنا بر اين هر گاه جمعى عملا براى انجام اين
وظيفه قيام كنند ، و عده اى ديگر به خاطر اشتغال به كسب و كار نتوانند در صف
سربازان قرار گيرند وظيفه گروه دوم اين است كه هزينه جنگجويان و حافظان امنيت را به
صورت يك ماليات سرانه در سال بپردازند .
قرائنى در دست داريم كه اين فلسفه را در مورد جزيه چه قبل از دوران اسلام و چه در
دوران اسلامى تاييد مى كند .
تفسير نمونه ج : 7 ص : 356
گروه سنى جزيه دهندگان در عصر انوشيروان كه هم اكنون نقل كرديم ( ما بين بيست تا
پنجاه سال ) گواه روشنى بر اين مطلب است ، زيرا اين گروه سنى در حقيقت مربوط به
كسانى بوده است كه قدرت حمل اسلحه و شركت در حفظ امنيت و استقلال كشور را داشته اند
، ولى به خاطر اشتغال به كسب و كار بجاى آن جزيه مى پرداختند .
گواه ديگر اينكه در اسلام جزيه بر مسلمانان لازم نيست ، زيرا جهاد بر همه واجب است
و به هنگام لزوم همگى بايد در ميدان نبرد در برابر دشمن حاضر شوند ، اما چون
اقليتهاى مذهبى از شركت در جهاد معافند بجاى آن بايد جزيه بپردازند ، تا از اين
طريق در حفظ امنيت كشور اسلامى كه در آن آسوده زندگى مى كنند سهمى داشته باشند .
و نيز معاف بودن كودكان اقليت هاى مذهبى و هم چنين زنان ، پير مردان و نابينايانشان
از حكم جزيه دليل ديگرى بر اين موضوع است .
از آنچه گفته شد روشن مى شود كه جزيه تنها يك نوع كمك مالى است ، كه از طرف اهل
كتاب در برابر مسئوليتى كه مسلمانان به منظور تامين امنيت جان و مال آنها به عهده
مى گيرند ، پرداخت مى گردد .
بنا بر اين آنها كه جزيه را يك نوع حق تسخير به حساب آورده اند ، توجه به روح و
فلسفه آن نداشته اند ، آنها به اين حقيقت توجه نكرده اند كه اهل كتاب هنگامى كه به
صورت اهل ذمه در آيند حكومت اسلامى موظف است آنان را از هر گونه تعرض و آزارى
مصونيت بدهد .
و با توجه به اينكه آنها در برابر پرداخت جزيه علاوه بر استفاده از مصونيت و امنيت
هيچ گونه تعهدى از نظر شركت در ميدان جنگ و كليه امور دفاعى و امنيتى بر عهده
ندارند ، روشن مى شود كه مسئوليت آنها در برابر حكومت اسلامى به مراتب از مسلمانان
كمتر است .
تفسير نمونه ج : 7 ص : 357
يعنى آنها با پرداخت مبلغ ناچيزى در سال از تمام مزاياى حكومت اسلامى استفاده مى
كنند ، و با مسلمانان برابر مى شوند ، در حالى كه در متن حوادث و در برابر خطرات
قرار ندارند .
از جمله دلايل روشنى كه اين فلسفه را تاييد مى كند ، اين است كه در عهدنامه هائى كه
در دوران حكومت اسلامى ميان مسلمانان و اهل كتاب در زمينه جزيه منعقد مى شد ، به
اين موضوع تصريح گرديده است ، كه اهل كتاب موظفند جزيه بپردازند ، و در برابر ،
مسلمانان موظفند امنيت آنها را تامين كنند ، و حتى اگر دشمنانى از خارج به مقابله و
آزار آنها برخيزند ، حكومت اسلامى از آنها دفاع خواهد كرد .
اين عهد نامه ها فراوان است كه به عنوان نمونه يكى را ذيلا مى آوريم ، و آن عهدنامه
اى است كه خالد بن وليد با مسيحيان اطراف فرات منعقد كرد .
متن عهدنامه چنين است : هذا كتاب من خالد بن وليد لصلوبا ابن نسطونا و قومه ، انى
عاهدتكم على الجزية و المنعة ، فلك الذمة و المنعة ، و ما منعناكم فلنا الجزية و
الا فلا ، كتب سنة اثنتى عشرة فى صفر .
اين نامه اى است از خالد بن وليد به صلوبا ( بزرگ مسيحيان ) و جمعيتش ، من با شما
پيمان مى بندم بر جزيه و دفاع ، و در برابر آن شما در حمايت ما قرار داريد و ما دام
كه ما از شما حمايت مى كنيم ، حق گرفتن جزيه داريم ، و الا حقى نخواهيم داشت ، اين
عهدنامه در سال دوازده هجرى در ماه صفر نوشته شد .
جالب اينكه مى خوانيم هر گاه در حمايت از آنها كوتاهى مى شد ، جزيه را
تفسير نمونه ج : 7 ص : 358
به آنها بازمى گرداندند ، و يا اصلا از آنها نمى گرفتند ! توجه به اين نكته نيز
لازم است ، كه جزيه اندازه مشخصى ندارد ، و ميزان آن بستگى به توانائى جزيه دهندگان
دارد ، ولى آنچه از تواريخ اسلامى به دست مى آيد اين است كه غالبا مبلغ مختصرى در
اين زمينه قرار داده مى شد .
و اين مبلغ گاهى در حدود يك دينار در سال بيشتر نبود ، و حتى گاهى در عهدنامه ها
قيد مى شد كه جزيه دهندگان موظفند به مقدار توانائيشان جزيه بپردازند .
از مجموع آنچه گفته شد ايرادهاى گوناگون و سمپاشى هائى كه در زمينه اين حكم اسلامى
مى شود ، از ميان خواهد رفت ، و ثابت مى شود كه اين يك حكم عادلانه و منطقى است .
تفسير نمونه ج : 7 ص : 359
وَ قَالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌ ابْنُ اللَّهِ وَ قَالَتِ النَّصرَى الْمَسِيحُ
ابْنُ اللَّهِ ذَلِك قَوْلُهُم بِأَفْوَهِهِمْ يُضهِئُونَ قَوْلَ الَّذِينَ كفَرُوا
مِن قَبْلُ قَتَلَهُمُ اللَّهُ أَنى يُؤْفَكونَ(30) اتخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَ
رُهْبَنَهُمْ أَرْبَاباً مِّن دُونِ اللَّهِ وَ الْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَ مَا
أُمِرُوا إِلا لِيَعْبُدُوا إِلَهاً وَحِداً لا إِلَهَ إِلا هُوَ سبْحَنَهُ عَمَّا
يُشرِكونَ(31) يُرِيدُونَ أَن يُطفِئُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَهِهِمْ وَ يَأْبى
اللَّهُ إِلا أَن يُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ كرِهَ الْكَفِرُونَ(32) هُوَ الَّذِى
أَرْسلَ رَسولَهُ بِالْهُدَى وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظهِرَهُ عَلى الدِّينِ كلِّهِ
وَ لَوْ كرِهَ الْمُشرِكُونَ(33)
ترجمه :
30 - يهود گفتند : عزير پسر خدا است ! و نصارى گفتند مسيح پسر خدا است ! اين سخنى
است كه با زبان خود مى گويند كه همانند گفتار كافران پيشين است ، لعنت خدا بر آنها
باد ، چگونه دروغ مى گويند ؟ !
31 - ( آنها ) دانشمندان و راهبان ( تاركان دنيا ) را معبودهائى در برابر خدا قرار
دادند و ( همچنين ) مسيح فرزند مريم را ، در حالى كه جز به عبادت معبود واحدى كه
هيچ معبودى جز او نيست دستور نداشتند ، پاك و منزه است از آنچه شريك وى قرار مى
دهند .
32 - آنها مى خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش كنند ، ولى خدا جز اين نمى خواهد
كه نور خود را كامل كند هر چند كافران كراهت داشته باشند .
33 - او كسى است كه رسولش را با هدايت و آئين حق فرستاد تا او را بر همه آئين ها
غالب گرداند هر چند مشركان كراهت داشته باشند .
تفسير نمونه ج : 7 ص : 360
تفسير : بت پرستى اهل كتاب
در آيات گذشته پس از بحث پيرامون مشركان و لغو پيمانهاى آنها و لزوم بر چيده شدن
آئين بت پرستى اشاره به وضع اهل كتاب شده بود كه آنها نيز تحت شرائطى بايد با
مسلمانان همزيستى مسالمت آميز داشته باشند و در غير اين صورت بايد با آنها مبارزه
كرد .
در آيات مورد بحث وجه شباهت اهل كتاب - مخصوصا يهود و نصارى - را با مشركان و بت
پرستان بيان مى كند تا روشن شود كه اگر در مورد اهل كتاب نيز تا حدودى سختگيرى به
عمل آمده به خاطر انحرافشان از توحيد و گرايش آنها به نوعى از شرك در عقيده و نوعى
از شرك در عبادت است .
نخست مى گويد : يهود گفتند : عزير پسر خدا است ! ( و قالت اليهود عزير ابن الله ) .
و مسيحيان نيز گفتند : مسيح پسر خدا است ! ( و قالت النصارى المسيح ابن الله ) .
اين سخنى است كه آنها با زبان مى گويند و حقيقتى در آن نهفته نيست ( ذلك قولهم
بافواههم ) .
اين گفتگوى آنها شبيه گفتار مشركان پيشين است ( يضاهئون قول الذين كفروا من قبل ) .
خداوند آنها را بكشد و به لعن خود گرفتار و از رحمتش دور سازد ، چگونه دروغ مى
گويند و حقائق را تحريف مى كنند ( قاتلهم الله انى
تفسير نمونه ج : 7 ص : 361
يؤفكون ) .
در اينجا به چند نكته بايد توجه كرد :
1 - عزير كيست ؟
عزير در لغت عرب همان عزرا در لغت يهود است ، و از آنجا كه عرب به هنگامى كه نام
بيگانه اى را به كار مى برد معمولا در آن تغييرى ايجاد مى كند ، مخصوصا گاه براى
اظهار محبت آن را به صيغه تصغير در مى آورد ، عزرا را نيز تبديل به عزير كرده است ،
همانگونه كه نام اصلى عيسى كه يسوع است و يحيى كه يوحنا است پس از نقل به زبان عربى
دگرگون شده و به شكل عيسى و يحيى در آمده است .
به هر حال عزير يا عزرا در تاريخ يهود موقعيت خاصى دارد تا آنجا كه بعضى اساس مليت
و درخشش تاريخ اين جمعيت را به او نسبت مى دهند و در واقع او خدمت بزرگى به اين
آئين كرد ، زيرا به هنگامى كه در واقعه بخت النصر پادشاه بابل وضع يهود به وسيله او
به كلى درهم ريخته شد ، شهرهاى آنها به دست سربازان بخت النصر افتاد و معبدشان
ويران و كتاب آنها تورات سوزانده شد ، مردانشان به قتل رسيدند و زنان و كودكانشان
اسير و به بابل انتقال يافتند ، و حدود يك قرن در آنجا بودند .
تفسير نمونه ج : 7 ص : 362
سپس هنگامى كه كورش پادشاه ايران بابل را فتح كرد ، عزرا كه يكى از بزرگان يهود در
آن روز بود نزد وى آمد و براى آنها شفاعت كرد ، او موافقت كرد كه يهود به شهرهايشان
باز گردند و از نو تورات نوشته شود .
در اين هنگام او طبق آنچه در خاطرش از گفته هاى پيشينيان يهود باقى مانده بود تورات
را از نو نوشت .
به همين دليل يهود او را يكى از نجات دهندگان و زنده كنندگان آئين خويش مى دانند و
به همين جهت براى او فوق العاده احترام قائلند .
اين موضوع سبب شد كه گروهى از يهود لقب ابن الله ( فرزند خدا ) را براى او انتخاب
كنند ، هر چند از بعضى از روايات مانند روايت احتجاج طبرسى استفاده مى شود كه آنها
اين لقب را به عنوان احترام به عزير اطلاق مى كردند ، ولى در همان روايت مى خوانيم
: هنگامى كه پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) از آنها پرسيد : شما اگر عزير را به
خاطر خدمات بزرگش احترام مى كنيد و به اين نام مى خوانيد پس چرا اين نام را بر موسى
(عليه السلام) كه بسيار بيش از عزير به شما خدمت كرده است نمى گذاريد ؟ آنها از
پاسخ فرو ماندند و جوابى براى اين سؤال نداشتند .
ولى هر چه بود اين نامگذارى در اذهان گروهى از صورت احترام بالاتر رفته بود و
آنچنانكه روش عوام است آن را طبعا بر مفهوم حقيقى حمل مى كردند و او را به راستى
فرزند خدا مى پنداشتند ، زيرا هم آنها را از در بدرى و آوارگى نجات داده بود ، و هم
به وسيله بازنويسى تورات به آئينشان سر و سامانى بخشيد .
البته همه آنها چنين عقيده اى را نداشته اند ، ولى از قرآن استفاده مى شود كه اين
طرز فكر در ميان گروهى از آنها كه مخصوصا در عصر پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم)
تفسير نمونه ج : 7 ص : 363
مى زيسته اند وجود داشت به دليل اينكه در هيچ تاريخى نقل نشده كه آنها با شنيدن آيه
فوق اين نسبت را انكار و يا سر و صدا به راه انداخته باشند و اگر چنين بود حتما
واكنش از خود نشان مى دادند .
از آنچه گفتيم پاسخ اين سؤال روشن مى شود كه : امروز در ميان يهود چنين عقيده اى
وجود ندارد و هيچكس عزير را پسر خدا نمى داند ، با اينحال چرا قرآن چنين نسبتى را
به آنها داده است ؟ توضيح اينكه : لزومى ندارد همه يهود چنين اعتقادى را داشته
باشند ، همين قدر مسلم است كه در عصر نزول آيات قرآن در ميان يهود گروهى با اين
عقائد وجود داشته اند .
به دليل اينكه هيچگاه نسبت فوق را انكار نكردند و تنها طبق روايات آن را توجيه
نمودند و نامگذارى عزير را به ابن الله به عنوان يك احترام معرفى كردند كه در برابر
ايراد پيامبر كه چرا اين احترام را براى خود موسى قائل نيستيد عاجز ماندند .
و به هر حال هر گاه عقيده اى را به قومى نسبت مى دهند لزومى ندارد كه همه آنها در
آن متفق باشند بلكه همين مقدار كه عده قابل ملاحظه اى چنين عقيده اى را داشته باشند
كافى است .
2 - مسيح فرزند خدا نبود
در مورد مسيحيان جاى ترديد نيست كه آنها مسيح را فرزند حقيقى خدا مى دانند و اين
نام را به عنوان احترام و تشريفات بلكه به معنى واقعى بر او اطلاق مى كنند و صريحا
در كتب خود مى گويند كه اطلاق اين نام بر غير مسيح به معنى واقعى جائز نيست ، و شك
نيست كه اين يكى از بدعتهاى نصارى است و همانگونه كه در جلد 4 صفحه 220 - 233 گفتيم
: مسيح هرگز چنين ادعائى نداشت و او تنها خود را بنده و پيامبر خدا معرفى مى كرد ،
و اصولا معنى ندارد كه رابطه پدر و فرزندى كه مخصوص جهان ماده و عالم ممكنات است
ميان
تفسير نمونه ج : 7 ص : 364
خداوند و كسى بر قرار گردد .
3 - اقتباس اين خرافات از ديگران
قرآن مجيد در آيه فوق مى گويد آنها در اين انحرافات شبيه بت پرستان پيشين هستند .
اشاره به اينكه از آنها تقليد كرده اند كه بعضى از خدايان را خداى پدر و بعضى را
خداى پسر و حتى بعضى را خداى مادر و يا همسر مى دانستند .
در ريشه عقائد بت پرستان هند و چين و مصر قديم اينگونه افكار ديده مى شود كه بعدها
به ميان يهود و نصارى رخنه كرده است .
در عصر حاضر گروهى از محققان به فكر افتاده اند كه مندرجات عهدين ( تورات و انجيل و
كتب وابسته به آنها ) را با عقائد بودائيان و برهمائيان مقايسه كرده ، ريشه هاى
محتويات اين كتب را در ميان عقائد آنان جستجو كنند ، و قابل ملاحظه اين است كه
بسيارى از معارف انجيل و تورات با خرافات بودائيان و برهمائيان تطبيق مى كند حتى
بسيارى از داستانها و حكاياتى كه در انجيل موجود است عين همان است كه در آن دو كيش
ديده مى شود .
اگر امروز محققان به اين فكر افتاده اند قرآن اين حقيقت را در چهارده قرن پيش در
آيه بالا به طور اشاره بيان كرده است .
4 - جمله قاتلهم الله گر چه در اصل به معنى اين است كه خدا با آنها مبارزه كند و يا
آنها را بكشد ، ولى به طورى كه طبرسى در مجمع البيان از ابن عباس نقل كرده اين جمله
كنايه از لعنت است ، يعنى خداوند آنها را از رحمت خود به دور دارد .
در آيه بعد به شرك عملى آنان ( در مقابل شرك اعتقادى ) و يا به تعبير ديگر شرك در
عبادت اشاره كرده ، مى گويد : يهود و نصارى دانشمندان و راهبان
تفسير نمونه ج : 7 ص : 365
خود را ، خدايان خود ، در برابر پروردگار قرار دادند ( اتخذوا احبارهم و رهبانهم
اربابا من دون الله ) .
و نيز مسيح فرزند مريم را به الوهيت پذيرفتند ( و المسيح ابن مريم ) .
احبار جمع حبر به معنى دانشمند و عالم و رهبان جمع راهب به افرادى گفته مى شود كه
به عنوان ترك دنيا در ديرها سكونت اختيار كرده و به عبادت مى پرداختند .
شك نيست كه يهود و نصارى در برابر علماء و راهبان خود سجده نمى كردند و براى آنها
نماز و روزه و يا سائر عبادتها را انجام نمى دادند ، ولى از آنجا كه خود را بدون
قيد و شرط در اطاعت آنان قرار داده بودند و حتى احكامى را كه بر خلاف حكم خدا مى
گفتند واجب الاجرا مى شمردند قرآن از اين پيروى كوركورانه و غير منطقى تعبير به
عبادت كرده است .
اين معنى در روايتى كه از امام باقر و امام صادق (عليه السلام) نقل شده ، آمده است
كه فرمودند : اما و الله ما صاموا لهم و لا صلوا و لكنهم احلوا لهم حراما و حرموا
عليهم حلالا فاتبعوهم و عبدوهم من حيث لا يشعرون : به خدا سوگند آنان ( يهود و
نصارى ) براى پيشوايان خود روزه و نماز بجا نياوردند ولى پيشوايانشان حرامى را براى
آنان حلال ، و حلالى را حرام كردند و آنها پذيرفتند و پيروى كردند و بدون توجه آنان
را پرستش نمودند .
در حديث ديگرى چنين آمده است كه عدى ابن حاتم مى گويد : خدمت رسول خدا (صلى الله
عليهوآلهوسلّم) آمدم در حالى كه صليبى از طلا در گردن من بود ، به من فرمود : اى
عدى ! اين بت را از گردنت بيفكن ! من چنين كردم ، سپس نزديكتر رفتم شنيدم اين آيه
را مى خواند اتخذوا احبارهم و رهبانهم اربابا ... هنگامى كه آيه را تمام كرد گفتم :
ما هيچگاه پيشوايان خود را نمى پرستيم ! فرمود : آيا
تفسير نمونه ج : 7 ص : 366
چنين نيست كه آنها حلال خدا را حرام و حرام خدا را حلال مى كنند و شما از آنها
پيروى مى كنيد ؟ گفتم : آرى چنين است ، فرمود : همين عبادت و پرستش آنها است .
دليل اين موضوع روشن است زيرا قانونگزارى مخصوص خدا است ، و هيچ كس جز او حق ندارد
چيزى را براى مردم حلال و يا حرام كند و قانونى بگزارد ، تنها كارى كه انسانها مى
توانند انجام دهند كشف قانونهاى پروردگار و تطبيق آن بر مصاديق مورد نياز است .
بنا بر اين اگر كسى اقدام به قانونگزارى بر ضد قوانين الهى كند ، و كسى آن را به
رسميت بشناسد و بدون چون و چرا بپذيرد ، مقام خدا را براى غير خدا قائل شده است ، و
اين يكنوع شرك عملى و بت پرستى و به تعبير ديگر پرستش غير خدا است .
از قرائن چنين بر مى آيد كه : يهود و نصارى براى پيشوايان خود چنين اختيارى را قائل
بودند كه گاهى قوانين الهى را به صلاحديد خود تغيير دهند و هم اكنون مسئله گناه
بخشى در ميان مسيحيان رائج است كه در برابر كشيش اعتراف به گناه مى كنند و او مى
گويد : بخشيدم ! .
نكته ديگرى كه بايد به آن توجه داشت اين است كه : چون نوع پرستش و عبادت مسيحيان
نسبت به عيسى با پرستش يهود نسبت به پيشوايشان تفاوت داشته يكى واقعا مسيح را پسر
خدا مى دانسته و ديگرى به خاطر اطاعت بى قيد و شرط به عنوان عبادت كردن پيشوايان
معرفى شده اند لذا آيه فوق نيز ميان آن دو تفاوت قائل شده و حسابشان را از هم جدا
كرده است و مى گويد : اتخذوا احبارهم و رهبانهم اربابا من دون الله .
تفسير نمونه ج : 7 ص : 367
سپس حضرت مسيح را جدا كرده مى گويد : و المسيح ابن مريم و اين نشان مى دهد كه در
تعبيرات قرآن همه ريزه كاريها رعايت مى شود .
در پايان آيه روى اين مسئله تاكيد مى كند كه تمام اين بشرپرستيها بدعت و از مسائل
ساختگى است و هيچگاه به آنها دستورى داده نشده كه خدايان متعدد براى خود انتخاب
كنند بلكه به آنها دستور داده شده كه تنها يك معبود را بپرستند ( و ما امروا الا
ليعبدوا الها واحدا ) .
معبودى كه هيچكس جز او شايسته پرستش نيست ( لا اله الا هو ) .
معبودى كه منزه است از آنچه آنها شريك وى قرار مى دهند ( سبحانه عما يشركون ) .
يك درس آموزنده
قرآن مجيد در آيه فوق درس بسيار پر ارزشى به همه پيروان خود مى دهد و يكى از
عاليترين مفاهيم توحيد را ضمن آن خاطر نشان مى سازد ، و مى گويد : هيچ مسلمانى حق
ندارد اطاعت بى قيد و شرط انسانى را بپذيرد ، زيرا اين كار مساويست با پرستش او ،
همه اطاعتها بايد در چهار چوبه اطاعت خدا در آيد و پيروى از دستور انسانى تا آنجا
مجاز است كه با قوانين خدا مخالفت نداشته باشد اين انسان هر كس و هر مقامى مى خواهد
باشد .
زيرا اطاعت بى قيد و شرط مساوى است با پرستش ، و شكلى است از بت پرستى و عبوديت ،
اما متاسفانه مسلمانان با فاصله گرفتن از اين دستور مهم اسلامى و بر پا ساختن بتهاى
انسانى گرفتار تفرقه ها و پراكندگيها و استعمارها و استثمارها شده اند و تا اين
بتها شكسته نشود و كنار نرود نبايد انتظار بر طرف شدن نابسامانيها را داشته باشند .
اصولا اين گونه بت پرستى از بت پرستيهاى زمان جاهليت كه در برابر سنگ
تفسير نمونه ج : 7 ص : 368
و چوب سجده مى كردند خطرناكتر است زيرا آن بتهاى بى روح پرستش كنندگان خويش را
هيچگاه استعمار نمى كردند ، اما انسانهائى كه به شكل بت در مى آيند بر اثر خودكامگى
، پيروان خود را به زنجير اسارت مى كشند و گرفتار همه گونه انحطاط و بدبختى مى
گردانند .
در سومين آيه مورد بحث تشبيه جالبى براى تلاشهاى مذبوحانه و بى سرانجام يهود و
نصارى و يا همه مخالفان اسلام حتى مشركان كرده است و مى گويد : اينها مى خواهند نور
خدا را با دهان خود خاموش كنند ولى خداوند اراده كرده است كه اين نور الهى را
همچنان گسترده تر و كاملتر سازد ، تا همه جهان را فرا گيرد ، و تمام جهانيان از
پرتو آن بهره گيرند هر چند كافران را خوشايند نباشد ( يريدون ان يطفئوا نور الله
بافواههم و يابى الله الا ان يتم نوره و لو كره الكافرون ) .
در اينجا به چند نكته بايد توجه كرد :
1 - در اين آيه آئين خدا و قرآن مجيد و تعاليم اسلام به نور و روشنائى تشبيه شده و
مى دانيم كه نور سرچشمه حيات و جنبش و نمو و آبادى در روى زمين و منشا هر گونه
زيبائى است .
اسلام نيز آئينى است تحرك آفرين كه جامعه انسانى را در مسير تكاملها به پيش مى برد
و سرچشمه هر خير و بركت است .
تلاشها و كوششهاى دشمنان را نيز به دميدن و فوت كردن با دهان تشبيه كرده است و چه
قدر مضحك است كه انسان نور عظيمى همچون نور آفتاب را بخواهد با پف كردن خاموش كند ؟
و براى مجسم كردن حقارت تلاشهاى آنها تعبيرى از اين رساتر به نظر نمى رسد و در واقع
كوششهاى يك مخلوق ناتوان در برابر اراده
تفسير نمونه ج : 7 ص : 369
بى پايان و قدرت بى انتهاى حق غير از اين نخواهد بود .
2 - مسئله خاموش كردن نور خدا در دو مورد از قرآن آمده يكى آيه فوق و ديگرى آيه 8
از سوره صف و در هر دو مورد به عنوان انتقاد از تلاشهاى دشمنان اسلام ذكر شده ولى
در ميان اين دو آيه مختصر تفاوتى در تعبير ديده مى شود ، در آيه محل بحث يريدون ان
يطفئوا ذكر شده در حالى كه در سوره صف يريدون ليطفئوا آمده است و مسلما اين تفاوت
در تعبير اشاره به نكته اى است .
راغب در مفردات در توضيح تفاوت اين دو تعبير مى گويد : آيه نخست اشاره به خاموش
كردن بدون مقدمه است ولى در آيه دوم اشاره به خاموش كردن توام با توسل به مقدمات و
اسباب است .
يعنى خواه آنها بدون استفاده از مقدمات و خواه با توسل به اسباب مختلف براى خاموش
كردن نور حق بپاخيزند ، با شكست روبرو خواهند شد .
3 - كلمه يابى از ماده اباء به معنى شدت امتناع و جلوگيرى كردن از چيزى است و اين
تعبير اراده و مشيت حتمى پروردگار را براى تكميل و پيشرفت آئين اسلام به ثبوت مى
رساند و مايه دلگرمى و اميدوارى همه مسلمانان نسبت به آينده اين آئين است ، اگر
مسلمانان ، مسلمان واقعى باشند ! .
آينده در قلمرو اسلام !
سرانجام در آخرين آيه مورد بحث بشارت عالمگير شدن اسلام را به مسلمانان داده و با
آن ، بحث آيه گذشته را
|