تفسير نمونه ج : 1 ص : 179
بتوانند سخن بگويند .
و در پاسخ سؤال دوم بايد توجه داشت كه ملائكه آفرينش خاصى داشتند كه استعداد
فراگيرى اينهمه علوم در آنها نبود ، آنها براى هدف ديگرى آفريده شده بودند ، نه
براى اين هدف ، و بهمين دليل فرشتگان بعد از اين آزمايش واقعيت را دريافتند و
پذيرفتند ، ولى شايد خودشان در آغاز فكر مى كردند براى اين هدف نيز آمادگى دارند ،
اما خداوند با آزمايش علم اسماء تفاوت استعداد آنها را با آدم روشن ساخت .
باز در اينجا سؤال ديگرى پيش مى آيد كه اگر منظور از علم اسماء علم اسرار آفرينش و
فهم خواص همه موجودات است پس چرا ضمير هم در جمله ثم عرضهم و اسمائهم و كلمه هؤلاء
كه معمولا همه اينها در افراد عاقل استعمال مى شود در اين مورد به كار رفته است ؟
در پاسخ مى گوئيم : چنين نيست كه ضمير هم و كلمه هؤلاء منحصرا در افراد عاقل به كار
برده شود بلكه گاهى در مجموعه اى از افراد عاقل و غير عاقل و يا حتى در مجموعه اى
از افراد غير عاقل نيز استعمال مى شود ، چنانكه يوسف (عليه السلام) در باره ستارگان
و خورشيد و ماه گفت رايتهم لى ساجدين : من در خواب ديدم همه آنها براى من سجده مى
كنند ( سوره يوسف آيه 4 ) .
تفسير نمونه ج : 1 ص : 180
وَ إِذْ قُلْنَا لِلْمَلَئكَةِ اسجُدُوا لاَدَمَ فَسجَدُوا إِلا إِبْلِيس أَبى وَ
استَكْبرَ وَ كانَ مِنَ الْكَفِرِينَ(34) وَ قُلْنَا يَئَادَمُ اسكُنْ أَنت وَ
زَوْجُك الجَْنَّةَ وَ ُكلا مِنْهَا رَغَداً حَيْث شِئْتُمَا وَ لا تَقْرَبَا
هَذِهِ الشجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظلِمِينَ(35) فَأَزَلَّهُمَا الشيْطنُ عَنهَا
فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا كانَا فِيهِ وَ قُلْنَا اهْبِطوا بَعْضكمْ لِبَعْض عَدُوُّ
وَ لَكمْ فى الأَرْضِ مُستَقَرُّ وَ مَتَعٌ إِلى حِين(36)
ترجمه :
34 - و هنگامى كه به فرشتگان گفتيم براى آدم سجده و خضوع كنيد ، همگى سجده كردند جز
شيطان كه سر باز زد و تكبر ورزيد ( و به خاطر نافرمانى و تكبر ) از كافران شد !
35 - و گفتيم اى آدم تو با همسرت در بهشت سكونت كن ، و از ( نعمتهاى ) آن گوارا هر
چه مى خواهيد بخوريد ( اما ) نزديك اين درخت نشويد كه از ستمگران خواهيد شد !
36 - پس شيطان موجب لغزش آنها شد ، و آنانرا از آنچه در آن بودند ( بهشت ) خارج
ساخت ، و ( در اين هنگام ) به آنها گفتيم همگى ( به زمين ) فرود آئيد در حالى
تفسير نمونه ج : 1 ص : 181
كه بعضى دشمن ديگرى خواهيد بود ، و براى شما تا مدت معينى در زمين قرارگاه و وسيله
بهره بردارى است .
تفسير :
آدم در بهشت
قرآن در تعقيب بحثهاى گذشته پيرامون مقام و عظمت انسان به فصل ديگرى از اين بحث
پرداخته ، نخست چنين مى گويد : بخاطر بياوريد هنگامى را كه به فرشتگان گفتيم براى
آدم سجده و خضوع كنيد ( و اذ قلنا للملائكة اسجدوا لادم ) .
آنها همگى سجده كردند جز ابليس كه سر باز زد و تكبر ورزيد ( فسجدوا الا ابليس ابى و
استكبر ) .
آرى او استكبار كرد و بخاطر همين استكبار و نافرمانى از كافران شد ( و كان من
الكافرين ) .
گر چه در آغاز چنين به نظر مى آيد كه مساله سجده بر آدم بعد از آزمايش فرشتگان و
تعليم اسماء بوده ، ولى دقت در آيات ديگر قرآن نشان مى دهد كه اين موضوع بلافاصله
بعد از آفرينش انسان و تكامل خلقت او و قبل از آزمايش فرشتگان بوده است .
در سوره حجر آيه 29 مى خوانيم : فاذا سويته و نفخت فيه من روحى فقعوا له ساجدين
هنگامى كه آفرينش آدم را نظام بخشيدم و از روح خودم ( روح شايسته اى كه مخلوق من
بود ) در آن دميدم براى او سجده كنيد .
همين معنى در سوره ص آيه 72 نيز آمده است .
گواه ديگر اين موضوع اين است كه اگر دستور سجده بعد از روشن شدن مقام آدم بود چندان
افتخارى براى ملائكه محسوب نمى شد ، زيرا در آن هنگام مقام
تفسير نمونه ج : 1 ص : 182
آدم بر همه آشكار شده بود .
بهر حال آيه فوق سند زنده و گواه روشنى بر شرافت انسان و عظمت مقام او است كه پس از
تكميل خلقتش ، تمام فرشتگان مامور مى شوند در برابر اين آفرينش بزرگ سر تعظيم فرود
آورند ، به راستى كسى كه لايق مقام خلافت الهى و نمايندگى او در زمين است و استعداد
آنهمه تكامل و پرورش فرزندان بلند مقامى همچون پيامبران به خصوص پيامبر اسلام و
جانشينانش دارد شايسته هر نوع احترامى است .
ما در برابر انسانى كه چند فرمول علمى را مى داند چه اندازه كرنش مى كنيم پس چگونه
است حال نخستين انسان با آن معلومات سرشار از جهان هستى ! .
نكته ها :
1 - چرا ابليس مخالفت كرد ؟
مى دانيم شيطان اسم جنس است شامل نخستين شيطان و همه شيطانها مى شود ولى ابليس اسم
خاص است و اشاره به همان شيطانى است كه اغواگر آدم شد ، او طبق صريح آيات قرآن از
جنس فرشتگان نبود ، بلكه در صف آنها قرار داشت او از طائفه جن بود كه مخلوق مادى
است ، در سوره كهف آيه 50 مى خوانيم فسجدوا الا ابليس كان من الجن : همگى سجده
كردند جز ابليس كه از طائفه جن بود .
انگيزه او در اين مخالفت كبر و غرور و تعصب خاصى بود كه بر فكر او چيره شد ، او
چنين مى پنداشت كه از آدم برتر است ، و نمى بايست دستور سجده بر آدم بر او داده شود
، بلكه او بايد مسجود باشد و آدم بر او سجده كند ، كه شرح اين معنى در ذيل آيه 12
سوره اعراف خواهد آمد .
و علت كفر او نيز همين بود كه فرمان حكيمانه پروردگار را نادرست شمرد
تفسير نمونه ج : 1 ص : 183
نه تنها عملا عصيان كرد از نظر اعتقاد نيز معترض بود ، و به اين ترتيب خودبينى و
خودخواهى ، محصول يك عمر ايمان و عبادت او را بر باد داد ، و آتش به خرمن هستى او
افكند ، و كبر و غرور از اين آثار بسيار دارد ! .
تعبير كان من الكافرين نشان مى دهد كه او قبل از اين فرمان نيز حساب خود را از مسير
فرشتگان و اطاعت فرمان خدا جدا كرده بود و در سر فكر استكبار مى پروراند ، و شايد
به خود مى گفت اگر دستور خضوع و سجده بمن داده شود قطعا اطاعت نخواهم كرد ، ممكن
است جمله ما كنتم تكتمون آنچه را كتمان مى كرديد اشاره اى به اين معنى باشد .
در حديثى كه در تفسير قمى از امام عسكرى (عليه السلام) نقل شده نيز همين معنى آمده
است .
2 - آيا سجده براى خدا بود يا آدم ؟
شك نيست كه سجده به معنى پرستش براى خدا است ، چرا كه در جهان هيچ معبودى جز خدا
نيست ، و معنى توحيد عبادت همين است كه غير از خدا را پرستش نكنيم .
بنابر اين جاى ترديد نخواهد بود كه فرشتگان براى آدم سجده پرستش نكردند ، بلكه سجده
براى خدا بود ولى بخاطر آفرينش چنين موجود شگرفى ، و يا اينكه سجده براى آدم كردند
اما سجده به معنى خضوع نه پرستش .
در كتاب عيون الاخبار از امام على بن موسى الرضا (عليهماالسلام) چنين مى خوانيم :
كان سجودهم لله تعالى عبودية ، و لادم اكراما و طاعة ، لكوننا فى صلبه ! سجده
فرشتگان پرستش خداوند از يك سو ، و اكرام و احترام آدم از سوى ديگر بود ، چرا كه ما
در صلب آدم بوديم ! .
تفسير نمونه ج : 1 ص : 184
بهر حال بعد از اين ماجرا و ماجراى آزمايش فرشتگان به آدم دستور داده شد او و همسرش
در بهشت سكنى گزيند ، چنانكه قرآن مى گويد : به آدم گفتيم تو و همسرت در بهشت ساكن
شويد و هر چه مى خواهيد از نعمتهاى آن گوارا بخوريد ! ( و قلنا يا آدم اسكن انت و
زوجك الجنة و كلا منها رغدا حيث شئتما ) .
ولى به اين درخت مخصوص نزديك نشويد كه از ظالمان خواهيد شد ( و لا تقربا هذه الشجرة
فتكونا من الظالمين ) .
از آيات قرآن استفاده مى شود كه آدم براى زندگى در روى زمين ، همين زمين معمولى
آفريده شده بود ، ولى در آغاز خداوند او را ساكن بهشت كه يكى از باغهاى سرسبز پر
نعمت اين جهان بود ساخت ، محيطى كه در آن براى آدم هيچ گونه ناراحتى وجود نداشت .
شايد علت اين جريان آن بوده كه آدم با زندگى كردن روى زمين هيچگونه آشنائى نداشت ،
و تحمل زحمتهاى آن بدون مقدمه براى او مشكل بود ، و از چگونگى كردار و رفتار در
زمين بايد اطلاعات بيشترى پيدا كند ، بنا بر اين مى بايست مدتى كوتاه تعليمات لازم
را در محيط بهشت ببيند و بداند زندگى روى زمين توام با برنامه ها و تكاليف و
مسئوليتها است كه انجام صحيح آنها باعث سعادت و تكامل و بقاى نعمت است ، و سرباز
زدن از آن سبب رنج و ناراحتى .
و نيز بداند هر چند او آزاد آفريده شده ، اما اين آزادى بطور مطلق و نا محدود نيست
كه هر چه خواست انجام دهد او مى بايست از پاره اى از اشياء روى زمين چشم بپوشد .
و نيز لازم بود بداند چنان نيست كه اگر خطا و لغزشى دامنگيرش شود
تفسير نمونه ج : 1 ص : 185
درهاى سعادت براى هميشه به روى او بسته مى شود ، نه مى تواند بازگشت كند و پيمان به
بندد كه بر خلاف دستور خدا عملى انجام نخواهد داد تا دوباره به نعمتهاى الهى باز
گردد .
او در اين محيط مى بايست تا حدى پخته شود ، دوست و دشمن خويش را بشناسد ، چگونگى
زندگى در زمين را ياد گيرد ، آرى اين خود يك سلسله تعليمات لازم بود كه مى بايست
فرا گيرد ، و با داشتن اين آمادگى به روى زمين قدم بگذارد .
اينها مطالبى بود كه هم آدم و هم فرزندان او در زندگى آينده خود به آن احتياج
داشتند ، بنا بر اين شايد علت اينكه آدم در عين اينكه براى خلافت زمين آفريده شده
بود مدتى در بهشت درنگ مى كند و دستورهائى به او داده مى شود جنبه تمرين و آموزش
داشته باشد .
در اينجا آدم خود را در برابر فرمان الهى در باره خوددارى از درخت ممنوع ديد ، ولى
شيطان اغواگر كه سوگند ياد كرده بود كه دست از گمراه كردن آدم و فرزندانش بر ندارد
به وسوسه گرى مشغول شد ، و چنانكه از ساير آيات قرآن استفاده مى شود به آدم اطمينان
داد كه اگر از اين درخت بخورد او و همسرش فرشتگانى خواهند شد و جاويدان در بهشت
زندگى مى كنند ، حتى قسم ياد كرد كه من خير خواه شما هستم ( سوره اعراف آيه 20 و 21
) .
سر انجام شيطان آن دو را به لغزش واداشت و از آنچه در آن بودند ( بهشت ) بيرون كرد
( فازلهما الشيطان عنها فاخرجهما مما كانا فيه ) .
تفسير نمونه ج : 1 ص : 186
آرى از بهشتى كه كانون آرامش و آسايش و دور از درد و رنج بود بر اثر فريب شيطان
اخراج شدند .
و چنانكه قرآن مى گويد : ما به آنها دستور داديم كه به زمين فرود آئيد در حالى كه
دشمن يكديگر خواهيد بود آدم و حوا از يكسو و شيطان از سوى ديگر ( و قلنا اهبطوا
بعضكم لبعض عدو ) .
و براى شما تا مدت معينى در زمين قرارگاه و وسيله بهره بردارى است ( و لكم فى الارض
مستقر و متاع الى حين ) .
اينجا بود كه آدم متوجه شد راستى به خويشتن ستم كرده و از محيط آرام و پر نعمت بهشت
بخاطر تسليم شدن در برابر وسوسه هاى شيطان بيرون رانده شده و در محيط پر زحمت و
مملو از مشقتى قرار خواهد گرفت ، درست است كه آدم پيامبر بود و معصوم از گناه ولى
چنانكه خواهيم گفت هر گاه ترك اولى از پيامبر سر زند خداوند نسبت به او سخت مى گيرد
، همانند گناهى كه از افراد عادى سر بزند و اين جريمه سنگينى بود كه آدم در برابر
آن نافرمانى پرداخت .
نكته ها :
1 - بهشت آدم كدام بهشت بود ؟
در پاسخ اين پرسش بايد به اين نكته توجه داشت كه گرچه بعضى آنرا بهشت موعود نيكان و
پاكان مى دانند ، ولى ظاهر اين است كه آن بهشت نبود .
بلكه يكى از باغهاى پر نعمت و روح افزاى يكى از مناطق سر سبز زمين بوده است .
زيرا اولا بهشت موعود قيامت ، نعمت جاودانى است كه در آيات بسيارى از قرآن به اين
جاودانگى بودنش اشاره شده ، و بيرون رفتن از آن ممكن نيست و ثانيا ابليس آلوده و بى
ايمان را در آن بهشت راهى نخواهد بود ، نه وسوسه هاى شيطانى است و نه نافرمانى خدا
.
تفسير نمونه ج : 1 ص : 187
ثالثا در رواياتى كه از طرق اهل بيت (عليهم السلام) بما رسيده اين موضوع صريحا آمده
است .
يكى از راويان حديث مى گويد از امام صادق (عليه السلام) راجع به بهشت آدم پرسيدم
امام (عليه السلام) در جواب فرمود : باغى از باغهاى دنيا بود كه خورشيد و ماه بر آن
مى تابيد ، و اگر بهشت جاودان بود هرگز آدم از آن بيرون رانده نمى شد ( جنة من جنات
الدنيا يطلع فيها الشمس و القمر و لو كان من جنان الاخرة ما خرج منها ابدا ) .
و از اينجا روشن مى شود كه منظور از هبوط و نزول آدم به زمين نزول مقامى است نه
مكانى يعنى از مقام ارجمند خود و از آن بهشت سر سبز پائين آمد .
اين احتمال نيز داده شده كه اين بهشت در يكى از كرات آسمانى بوده است هر چند بهشت
جاويدان نبوده ، در بعضى از روايات اسلامى نيز اشاره به بودن اين بهشت در آسمان شده
است ولى ممكن است كلمه سماء ( آسمان ) در اين گونه روايات اشاره به مقام بالا باشد
، نه مكان بالا .
ولى بهر حال شواهد فراوانى نشان مى دهد كه اين بهشت غير از بهشت سراى ديگر است چرا
كه آن پايان سير انسان است و اين آغاز سير او بود ، اين مقدمه اعمال و برنامه هاى
او است و آن نتيجه اعمال و برنامه هايش .
2 - گناه آدم چه بود ؟
روشن است آدم با آن مقامى كه خدا در آيات گذشته براى او بيان كرد مقام والائى از
نظر معرفت و تقوا داشت ، او نماينده خدا در زمين بود او معلم فرشتگان بود ، او
مسجود ملائكه بزرگ خدا گرديد ، اين آدم با اين امتيازات مسلما گناه نمى كند ،
بعلاوه مى دانيم او پيامبر بود و هر پيامبرى معصوم است .
تفسير نمونه ج : 1 ص : 188
لذا اين سؤال مطرح مى شود آنچه از آدم سر زد چه بود .
در اينجا سه تفسير وجود دارد كه مكمل يكديگرند :
1 - آنچه آدم مرتكب شد ترك اولى و يا به عبارت ديگر گناه نسبى بود نه گناه مطلق .
گناه مطلق گناهانى است كه از هر كس سر زند گناه است و درخور مجازات ( مانند شرك و
كفر و ظلم و تجاوز ) و گناه نسبى آن است كه گاه بعضى اعمال مباح و يا حتى مستحب
درخور مقام افراد بزرگ نيست ، آنها بايد از اين اعمال چشم بپوشند ، و به كار مهمتر
پردازند ، در غير اين صورت ترك اولى كرده اند ، فى المثل نمازى را كه ما مى خوانيم
قسمتى از آن با حضور قلب و قسمتى بى حضور قلب مى گذرد درخور شان ما است ، اين نماز
هرگز درخور مقام شخصى همچون پيامبر و على (صلى الله عليهوآلهوسلّم) نيست ، او بايد
سراسر نمازش غرق در حضور در پيشگاه خدا باشد ، و اگر غير اين كند حرامى مرتكب نشده
اما ترك اولى كرده است .
آدم نيز سزاوار بود از آن درخت نخورد هر چند براى او ممنوع نبود بلكه مكروه بود .
2 - نهى خداوند در اينجا نهى ارشادى است ، يعنى همانند دستور طبيب كه مى گويد :
فلان غذا را نخور كه بيمار مى شوى ، خداوند نيز به آدم فرمود اگر از درخت ممنوع
بخورى از بهشت بيرون خواهى رفت ، و به درد و رنج خواهى افتاد ، بنابر اين آدم
مخالفت فرمان خدا نكرد ، بلكه مخالفت نهى ارشادى كرد .
3 - اساسا بهشت جاى تكليف نبود بلكه دورانى بود براى آزمايش و آمادگى آدم براى آمدن
در روى زمين و اين نهى تنها جنبه آزمايشى داشت .
تفسير نمونه ج : 1 ص : 189
3 - مقايسه معارف قرآن با تورات
طبق آيات فوق بزرگترين افتخار و نقطه قوت ، در وجود آدم ، كه او را به عنوان يك
برگزيده آفرينش مى توان معرفى نمود ، و بهمين دليل مسجود فرشتگان شد همان آگاهى او
از علم الاسماء و اطلاع از حقائق و اسرار آفرينش و جهان هستى بود .
پيدا است آدم بخاطر اين علوم آفريده شد ، و فرزندان آدم اگر بخواهند تكامل پيدا
كنند بايد هر چه بيشتر از اين علوم بهره گيرند ، تكامل بيشتر هر كدام از آنها نسبت
مستقيم با معلومات آنها از اسرار آفرينش دارد .
آرى قرآن با صراحت تمام عظمت مقام آدم را در اينها مى داند ، ولى در تورات چنانكه
مى خوانيم ، سر بيرون رانده شدن آدم از بهشت و گناه بزرگ او را توجه به علم و دانش
و دانستن نيك و بد مى داند ! .
در فصل دوم سفر تكوين از تورات آمده است : پس خداوند خدا ، آدم را از خاك زمينى
صورت داد و نسيم حيات را بر دماغش دميد ، و آدم جان زنده شد .
و خداوند خدا ، هر درخت خوش نما و بخوردن نيكو ، از زمين رويانيد ، و هم درخت حيات
در وسط باغ و درخت دانستن نيك و بد را ... و خداوند خدا آدم را امر فرموده گفت كه
از تمامى درختان باغ مختارى كه بخورى ، اما از درخت دانستن نيك و بد مخور چه در روز
خوردنت از آن مستوجب مرگ مى شوى ! ... و در فصل سوم چنين آمده است : و آواز خداوند
خدا را شنيدند كه بهنگام نسيم روز در باغ مى خراميد و آدم و زنش خويشتن را از حضور
خداوند خدا ، در ميان درختان باغ پنهان كردند ! ! و خداوند خدا آدم را آواز كرده ،
وى را گفت كه كجائى ؟ او ديگر جواب گفت كه آواز تو را در باغ شنيدم و ترسيدم ، زيرا
كه برهنه ام !
تفسير نمونه ج : 1 ص : 190
به جهت آن پنهان شدم ! و خدا به او گفت كه تو را كه گفت كه برهنه اى ؟ ! آيا از
درختى كه تو را امر كردم كه نخورى خوردى ؟ ! .
و آدم گفت زنى كه از براى بودن با من دادى او از آن درخت به من داد كه خوردم ! ...
و خداوند خدا گفت كه اينك آدم نظر به دانستن نيك و بد چون يكى از ما شده است ، پس
حال مبادا كه دست خود را دراز كرده و هم از درخت حيات بگيرد و خورده دائما زنده
ماند ! پس از آن سبب خداوند خدا او را از باغ عدن راند ، تا آنكه در زمينى كه از آن
گرفته شده بود فلاحت نمايد ! ... همانطور كه مشاهده فرموديد اين افسانه زننده كه در
تورات كنونى بعنوان يك واقعيت تاريخى آمده است علت اصلى اخراج آدم را از بهشت ، و
گناه بزرگ او را توجه به علم و دانش و دانستن نيك و بد مى داند .
و چنانچه آدم دست به شجره نيك و بد دراز نمى كرد تا ابد در جهل باقى مى ماند تا
آنجا كه حتى نداند برهنه بودن زشت و ناپسند است ، و براى هميشه در بهشت باقى مى
ماند .
به اين ترتيب مسلما آدم نبايد از كار خود پشيمان شده باشد زيرا از دست دادن بهشتى
كه شرط بقاى در آن ندانستن نيك و بد است ، در برابر بدست آوردن علم و دانش تجارت پر
سودى محسوب مى گردد ، چرا آدم از اين تجارت نگران و پشيمان باشد ؟ بنابر اين افسانه
تورات درست در نقطه مقابل قرآن كه ارزش مقام انسان و سر آفرينش او را در علم
الاسماء معرفى كرده قرار دارد .
از اين گذشته در افسانه مزبور مطالب زننده عجيبى در باره خداوند و يا
تفسير نمونه ج : 1 ص : 191
مخلوقات او ديده مى شود كه هر يك از ديگرى حيرت انگيزتر است و آن عبارت است از :
1 - نسبت دادن دروغ به خدا ( چنانكه در جمله شماره 17 فصل دوم مى گويد : خداوند گفت
از آن درخت نخوريد كه مى ميريد در حالى كه نمى مردند بلكه دانا مى شدند ) .
2 - نسبت بخل به خداوند - ( چنانكه در جمله 22 فصل سوم مى گويد : كه خدا نمى خواست
آدم و حوا از درخت علم و حيات بخورند و دانا شوند و زندگى جاويدان پيدا كنند ) .
3 - امكان وجود شريك براى خداوند - ( چنانكه در همان جمله مى گويد : آدم پس از
خوردن از درخت نيك و بد همچون يكى از ما خدايان شده است ) .
4 - نسبت حسد به خداوند ( چنانكه از همان جمله استفاده مى شود كه خداوند بر اين علم
و دانشى كه براى آدم پيدا شده بود رشك برد ! ) .
5 - نسبت جسم به خداوند ( چنانكه از فصل سوم استفاده مى شود كه خداوند به هنگام صبح
در خيابانهاى بهشت مى خراميد ) !
6 - خداوند از حوادثى كه در نزديكى او ميگذرد بى خبر است ! ( چنانكه در جمله 9 مى
گويد صدا زد آدم كجائى و آنها در لابلاى درختان خود را از چشم خداوند پنهان كرده
بودند ) .
( البته نبايد فراموش كرد كه اين افسانه هاى دروغين از نخست در تورات نبوده و بعدا
به آن افزوده شده است ) .
4 - مقصود از شيطان در قرآن چيست ؟
كلمه شيطان از ماده شطن گرفته شده ، و شاطن به معنى خبيث و پست آمده است و شيطان به
موجود سركش و متمرد اطلاق مى شود ، اعم از انسان
تفسير نمونه ج : 1 ص : 192
و يا جن و يا جنبندگان ديگر ، و به معنى روح شرير و دور از حق ، نيز آمده است ، كه
در حقيقت همه اينها به يك قدر مشترك باز گشت مى كنند .
بايد دانست كه شيطان اسم عام ( اسم جنس ) است ، در حالى كه ابليس اسم خاص ( علم )
مى باشد ، و به عبارت ديگر شيطان به هر موجود موذى و منحرف كننده و طاغى و سركش ،
خواه انسانى يا غير انسانى مى گويند ، و ابليس نام آن شيطان است كه آدم را فريب داد
و اكنون هم با لشكر و جنود خود در كمين آدميان است .
از موارد استعمال اين كلمه در قرآن نيز بر مى آيد كه شيطان به موجود موذى و مضر
گفته مى شود ، موجودى كه از راه راست بر كنار بوده و در صدد آزار ديگران است ،
موجودى كه سعى مى كند ايجاد دودستگى نمايد ، و اختلاف و فساد به راه اندازد ،
چنانكه مى خوانيم : انما يريد الشيطان ان يوقع بينكم العداوة و البغضاء ، ... :
شيطان مى خواهد بين شما دشمنى و بغض و كينه ايجاد كند ... .
با توجه به اينكه كلمه يريد فعل مضارع است و دلالت بر استمرار دارد حاكى از اين
معنى است كه اين اراده ، اراده هميشگى شيطان است .
و از طرفى مى بينيم كه در قرآن نيز شيطان به موجود خاصى اطلاق نشده ، بلكه حتى به
انسانهاى شرور و مفسد نيز اطلاق گرديده است .
آنجا كه مى خوانيم : و كذلك جعلنا لكل نبى عدوا شياطين الانس و الجن بدينگونه ما
براى هر پيامبرى دشمنى از شيطانهاى انسانى و يا جن قرار داديم .
و اينكه به ابليس هم شيطان اطلاق شده بخاطر فساد و شرارتى است كه در او وجود دارد .
تفسير نمونه ج : 1 ص : 193
علاوه بر اينها گاهى كلمه شيطان بر ميكربها نيز اطلاق شده : به عنوان نمونه امير
مؤمنان (عليه السلام) مى فرمايد ، لا تشربوا الماء من ثلمة الاناء و لا من عروته ،
فان الشيطان يقعد على العروة و الثلمة : از قسمت شكسته و طرف دستگيره ظرف ، آب
نخوريد ، زيرا شيطان بر روى دستگيره و قسمت شكسته شده ظرف مى نشيند .
و نيز امام صادق (عليه السلام) مى فرمايد : و لا يشرب من اذن الكوز ، و لا من كسره
ان كان فيه فانه مشرب الشياطين از دستگيره و قسمت شكسته كوزه آب مخوريد كه جايگاه
آشاميدن شيطانها است .
از قول پيامبر اسلام (صلى الله عليهوآلهوسلّم) مى خوانيم : موهاى شارب ( سبيل )
خويش را بلند مگذاريد ، زيرا شيطان آنرا محيط امن براى زندگى خويش قرار مى دهد ، و
در آنجا پنهان مى گردد ! به اين ترتيب روشن شد كه يكى از معانى شيطان ميكربهاى
زيانبخش و مضر است .
ولى بديهى است منظور اين نيست كه : شيطان در همه جا به اين معنى باشد ، بلكه منظور
اين است كه : شيطان معانى مختلفى دارد ، كه يكى از مصداقهاى روشن آن ابليس و
لشكريان و اعوان او است : و مصداق ديگر آن انسانهاى مفسد و منحرف كننده ، و احيانا
در پاره اى از موارد به معنى ميكربهاى موذى آمده است ( دقت كنيد ) .
5 - خدا چرا شيطان را آفريد ؟
بسيارى مى پرسند شيطان كه موجود اغواگرى است اصلا چرا آفريده شد و فلسفه وجود او
چيست ؟ ! در پاسخ مى گوئيم : اولا : خداوند شيطان را ، شيطان نيافريد ، به اين دليل
كه سالها همنشين
تفسير نمونه ج : 1 ص : 194
فرشتگان و بر فطرت پاك بود ، ولى بعد از آزادى خود سوء استفاده كرد و بناى طغيان و
سركشى گذارد ، پس او در آغاز پاك آفريده شد و انحرافش بر اثر خواست خودش بود .
ثانيا : از نظر سازمان آفرينش وجود شيطان براى افراد با ايمان و آنها كه مى خواهند
راه حق را بپويند زيانبخش نيست ، بلكه وسيله پيشرفت و تكامل آنها است ، چه اينكه
پيشرفت و ترقى و تكامل ، همواره در ميان تضادها صورت مى گيرد .
به عبارت روشنتر : انسان تا در برابر دشمن نيرومندى قرار نگيرد هرگز نيروها و نبوغ
خود را بسيج نمى كند و بكار نمى اندازد ، همين وجود دشمن نيرومند سبب تحرك و جنبش
هر چه بيشتر انسان و در نتيجه ترقى و تكامل او مى شود .
يكى از فلاسفه بزرگ تاريخ معاصر تواين بى مى گويد : هيچ تمدن درخشانى در جهان پيدا
نشد ، مگر اين كه ، ملتى مورد هجوم يك نيروى خارجى قرار گرفت و بر اثر اين تهاجم
نبوغ و استعداد خود را بكار انداخت و آنچنان تمدن درخشانى را پى ريزى كرد .
تفسير نمونه ج : 1 ص : 195
فَتَلَقَّى ءَادَمُ مِن رَّبِّهِ كلِمَت فَتَاب عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّاب
الرَّحِيمُ(37) قُلْنَا اهْبِطوا مِنهَا جَمِيعاً فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُم مِّنى
هُدًى فَمَن تَبِعَ هُدَاى فَلا خَوْفٌ عَلَيهِمْ وَ لا هُمْ يحْزَنُونَ(38) وَ
الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِئَايَتِنَا أُولَئك أَصحَب النَّارِ هُمْ فِيهَا
خَلِدُونَ(39)
ترجمه :
37 - سپس آدم از پروردگار خود كلماتى دريافت داشت ( و با آنها توبه كرد ) و خداوند
توبه او را پذيرفت ، خداوند تواب و رحيم است .
38 - گفتيم همگى از آن ( به زمين ) فرود آئيد هر گاه هدايتى از طرف من براى شما آمد
كسانى كه از آن پيروى كنند نه ترسى بر آنهاست و نه غمگين مى شوند .
39 - و كسانى كه كافر شوند و آيات ما را تكذيب كنند اهل دوزخند و هميشه در آن
خواهند بود
تفسير : بازگشت آدم به سوى خدا
بعد از ماجراى وسوسه ابليس و دستور خروج آدم از بهشت ، آدم متوجه شد راستى به
خويشتن ستم كرده ، و از آن محيط آرام و پر نعمت ، بر اثر فريب شيطان بيرون رانده
شده ، و در محيط پر زحمت و مشقت بار زمين قرار خواهد گرفت ، در اينجا آدم به فكر
جبران خطاى خويش افتاد و با تمام جان و دل متوجه پروردگار شد ، توجهى آميخته با
كوهى از ندامت و حسرت .
تفسير نمونه ج : 1 ص : 196
لطف خدا نيز در اين موقع به يارى او شتافت و چنانكه قرآن در آيات فوق مى گويد : آدم
از پروردگار خود كلماتى دريافت داشت ، سخنانى مؤثر و دگرگون كننده ، و با آن توبه
كرد و خدا نيز توبه او را پذيرفت ( فتلقى آدم من ربه كلمات فتاب عليه ) .
چرا كه او تواب و رحيم است .
انه هو التواب الرحيم توبه در اصل به معنى بازگشت است ، و در لسان قرآن به معنى
بازگشت از گناه مى آيد ، اين در صورتى است كه به شخص گنهكار نسبت داده شود ، ولى
گاه اين كلمه به خدا نسبت داده مى شود ، در آنجا به معنى بازگشت به رحمت است ، يعنى
رحمتى را كه به خاطر ارتكاب گناه از بنده سلب كرده بود بعد از بازگشت او به خط
اطاعت و بندگى به او باز مى گرداند ، و به همين جهت در مورد خدا تعبير به تواب (
بسيار بازگشت كننده به رحمت ) مى شود .
و به تعبير ديگر توبه لفظى است مشترك ، ميان خدا و بندگان ، هنگامى كه بندگان به آن
توصيف شوند مفهومش اين است كه به سوى خدا بازگشته اند زيرا هر گنهكارى در حقيقت از
پروردگارش فرار كرده ، هنگامى كه توبه مى كند به سوى او باز مى گردد .
خداوند نيز در حالت عصيان بندگان گوئى از آنها روى گردان مى شود ، هنگامى كه خداوند
به توبه توصيف مى شود ، مفهومش اين است كه نظر لطف و رحمت و محبتش را به آنها باز
مى گرداند .
درست است كه آدم در حقيقت كار حرامى انجام نداده بود ، ولى همين ترك
تفسير نمونه ج : 1 ص : 197
اولى نسبت به او عصيان محسوب مى شد ، او به سرعت متوجه وضع خود شد و به سوى
پروردگارش بازگشت .
در اينكه منظور از كلمات چه بوده در پايان اين بحث سخن خواهيم گفت .
به هر حال آنچه نمى بايست بشود - يا مى بايست بشود - شد ، و با اينكه توبه آدم
پذيرفته گرديد ، ولى اثر وضعى كار او كه هبوط به زمين بود تغيير نيافت ، و چنانكه
آيات فوق مى گويد : ما به آنها گفتيم : همگى ( آدم و حوا ) به زمين فرود آئيد ، هر
گاه از جانب ما هدايتى براى شما آيد كسانى كه از آن پيروى كنند ، نه ترسى دارند و
نه اندوهگين خواهند شد ( قلنا اهبطوا منها جميعا فاما ياتينكم منى هدى فمن تبع هداى
فلا خوف عليهم و لا هم يحزنون ) .
ولى آنان كه كافر شوند و آيات ما را تكذيب كنند براى هميشه در آتش دوزخ خواهند ماند
( و الذين كفروا و كذبوا باياتنا اولئك اصحاب النار هم فيها خالدون ) .
نكته ها :
1 - كلماتى كه خدا بر آدم القا كرد چه بود ؟
در اينكه كلمات و سخنانى را كه خدا براى توبه به آدم تعليم داد چه سخنانى بوده است
در ميان مفسران گفتگو است .
معروف اين است كه همان جملات سوره اعراف آيه 23 مى باشد : قالا ربنا ظلمنا انفسنا و
ان لم تغفر لنا و ترحمنا لنكونن من الخاسرين : گفتند : خداوندا ما بر خود ستم كرديم
، اگر تو ما را نبخشى و بر ما رحم نكنى از زيانكاران
تفسير نمونه ج : 1 ص : 198
خواهيم بود .
بعضى گفته اند منظور از كلمات ، اين دعا و نيايش بوده است : اللهم لا اله الا انت
سبحانك و بحمدك رب انى ظلمت نفسى فاغفر لى انك خير الغافرين .
اللهم لا اله الا انت سبحانك و بحمدك رب انى ظلمت نفسى فارحمنى انك خير الراحمين .
اللهم لا اله الا انت سبحانك و بحمدك رب انى ظلمت نفسى فتب على انك انت التواب
الرحيم .
پروردگارا ! معبودى جز تو نيست ، پاك و منزهى ، تو را ستايش مى كنم ، من به خود ستم
كردم مرا ببخش كه بهترين بخشندگانى .
خداوندا ! معبودى جز تو نيست ، پاك و منزهى ، تو را ستايش مى كنم ، من به خود ستم
كردم بر من رحم كن كه بهترين رحم كنندگانى .
بار الها ! معبودى جز تو نيست ، پاك و منزهى ، تو را حمد مى گويم ، من به خويش ستم
كردم ، رحمتت را شامل حال من كن و توبه ام را بپذير كه تو تواب و رحيمى .
اين موضوع در روايتى از امام باقر (عليه السلام) نقل شده است .
نظير همين تعبيرات در آيات ديگر قرآن در مورد يونس (عليه السلام) و موسى (عليه
السلام) مى خوانيم ، يونس به هنگام در خواست بخشش از خدا مى گويد : سبحانك انى كنت
من الظالمين : خداوندا منزهى من از كسانى هستم كه به خود ستم كرده ام .
در باره حضرت موسى (عليه السلام) مى خوانيم : قال رب انى ظلمت نفسى فاغفر لى فغفر
له : گفت : پروردگارا من به خود ستم كردم مرا ببخش و خدا او را بخشيد .
تفسير نمونه ج : 1 ص : 199
در روايات متعددى كه از طرق اهل بيت (عليهم السلام) وارد شده است مى خوانيم : كه
مقصود از كلمات تعليم اسماء بهترين مخلوق خدا يعنى محمد و على و فاطمه و حسن و حسين
(عليهماالسلام) بوده است ، و آدم با توسل به اين كلمات از درگاه خداوند تقاضاى بخشش
نمود و خدا او را بخشيد .
اين تفسيرهاى سه گانه هيچگونه منافاتى با هم ندارد ، چرا كه ممكن است مجموع اين
كلمات به آدم ، تعليم شده باشد تا با توجه به حقيقت و عمق باطن آنها انقلاب روحى
تمام عيار ، براى او حاصل گرديده و خدا او را مشمول لطف و هدايتش قرار دهد .
2 - چرا جمله اهبطوا تكرار شده است ؟
در آيات مورد بحث ، و آيات پيش از آن خوانديم كه قبل از توبه و بعد از توبه به آدم
و همسرش حوا خطاب شده به زمين فرود آئيد ، در اينكه اين تكرار براى تاكيد است يا
اشاره به دو مطلب ديگر در ميان مفسران گفتگو است ، ولى ظاهر اين است كه جمله دوم
اشاره به اين واقعيت باشد كه آدم گمان نكند با پذيرش توبه او هبوط به زمين منتفى
شده است ، بلكه او اين راه را بايد برود ! يا به اين جهت كه از اول براى اين هدف
آفريده شده بود ، و يا به خاطر اينكه اين هبوط اثر وضعى عمل او بوده است ، اين اثر
وضعى با توبه دگرگون نمى شود .
3 - مخاطب در اهبطوا كيست ؟
اهبطوا به صيغه جمع آمده است در حالى كه آدم و حوا كه مخاطب اصلى اين سخن بودند دو
نفر بيشتر نبودند و بايد صيغه تثنيه آورده شود ، اما به خاطر اينكه هبوط آدم و حوا
به زمين نتيجه اش اين بود كه فرزندان و نسلهاى آنها نيز در زمين ساكن خواهند شد ،
به صورت صيغه جمع آمده است .
تفسير نمونه ج : 1 ص : 200
يَبَنى إِسرءِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتىَ الَّتى أَنْعَمْت عَلَيْكمْ وَ أَوْفُوا
بِعَهْدِى أُوفِ بِعَهْدِكُمْ وَ إِيَّىَ فَارْهَبُونِ(40)
ترجمه :
40 - اى فرزندان اسرائيل نعمتهائى را كه به شما ارزانى داشتم به خاطر بياوريد ، و
به پيمانى كه با من بسته ايد وفا كنيد ، تا من نيز به پيمان شما وفا كنم ، ( و در
راه انجام وظيفه و عمل به پيمانها ) تنها از من بترسيد .
تفسير : ياد نعمتهاى خدا .
داستان خلافت آدم در زمين و بزرگداشت او از سوى فرشتگان ، و سپس فراموش كردن پيمان
الهى و خارج شدن او از بهشت و همچنين توبه او را در آيات گذشته شنيديم ، و از اين
ماجرا اين اصل اساسى روشن شد كه در اين جهان ، همواره دو نيروى مختلف حق و باطل در
برابر هم قرار دارند و مشغول مبارزه اند ، آنكس كه تابع شيطان شود ، راه باطل را
انتخاب كند ، سرانجامش دور شدن از بهشت و سعادت و گرفتارى در رنج و درد است ، و به
دنبال آن پشيمانى .
به عكس ، آنها كه خط فرمان پروردگار را بدون اعتنا به وسوسه هاى شياطين و باطل
گرايان ادامه دهند ، پاك و آسوده از درد و رنج خواهند زيست .
و از آنجا كه داستان نجات بنى اسرائيل از چنگال فرعونيان و خلافت آنها در زمين ،
سپس فراموش كردن پيمان الهى و گرفتار شدن آنها در چنگال رنج و بدبختى ، شباهت زيادى
به داستان آدم دارد ، بلكه فرعى از آن اصل كلى محسوب مى شود ، خداوند در آيه مورد
بحث و دهها آيه بعد از آن ، فرازهاى مختلفى از زندگى بنى اسرائيل و سرنوشت آنها را
بيان مى كند ، تا آن درس تربيتى كه با ذكر سرنوشت آدم ، آغاز شد در اين مباحث تكميل
گردد .
تفسير نمونه ج : 1 ص : 201
روى سخن را به بنى اسرائيل كرده چنين مى گويد : اى بنى اسرائيل به خاطر بياوريد
نعمتهاى مرا كه به شما بخشيدم ، و به عهد من وفا كنيد تا من نيز به عهد شما وفا كنم
، و تنها از من بترسيد ( يا بنى اسرائيل اذكروا نعمتى التى انعمت عليكم و اوفوا
بعهدى اوف بعهدكم و اياى فارهبون ) .
در حقيقت اين سه دستور ( يادآورى نعمتهاى بزرگ خدا ، وفاى به عهد پروردگار ، و ترس
از نافرمانى او ) اساس تمام برنامه هاى الهى را تشكيل مى دهد .
ياد نعمتهاى او انسان را به معرفت او دعوت مى كند ، و حس شكرگزارى را در انسان بر
مى انگيزد ، سپس توجه به اين نكته كه اين نعمتها بى قيد و شرط نيست و در كنار آن
خدا عهد و پيمانى گرفته ، انسان را متوجه تكاليف و مسئوليتهايش مى كند ، و بعد از
آن نترسيدن از هيچكس و هيچ مقام در راه انجام وظيفه سبب مى شود كه انسان همه موانع
را در اين راه از پيش پاى خود بر دارد و به مسئوليتها و تعهدهايش وفا كند ، چرا كه
يكى از موانع مهم اين راه ترسهاى بى دليل از اين و آن است ، به خصوص در مورد بنى
اسرائيل ، كه سالها زير سيطره فرعونيان قرار داشتند و ترس جزء بافت وجود آنها شده
بود .
نكته ها :
1 - يهود در مدينه
- جالب اينكه طبق تصريح بعضى از مورخان قرآن ، سوره بقره نخستين سوره اى است كه در
مدينه نازل شد ، و قسمت مهمى از آن در باره يهود ، بحث مى كند ، زيرا يهود در آنجا
معروفترين جمعيت پيروان اهل كتاب بودند ، و قبل از ظهور پيامبر (صلى الله
عليهوآلهوسلّم) طبق كتب مذهبى خود انتظار چنين ظهورى را داشتند و ديگران را به آن
بشارت مى دادند ، از نظر اقتصادى نيز وضع آنها بسيار خوب بود ، و روى هم رفته ،
نفوذ عميقى در مدينه داشتند .
اما با ظهور اسلام ، اسلامى كه راههاى منافع نامشروع آنها را مى بست و جلو
تفسير نمونه ج : 1 ص : 202
انحرافات و خودكامگى هاى آنهاى را مى گرفت ، نه تنها غالبا دعوت اسلام را نپذيرفتند
، بلكه در آشكار و نهان بر ضد اسلام قيام كردند ، همان مبارزه اى كه هنوز هم بعد از
چهارده قرن ادامه دارد .
آيه فوق و آيات بعد نازل شد و آنها را زير شديدترين رگبار سرزنشهاى خود گرفت ، و
آنچنان با ذكر دقيق قسمتهاى حساس تاريخشان آنها را تكان داد كه هر كس كمترين روح حق
جوئى داشت بيدار گشت به سوى اسلام آمد ، بعلاوه درس آموزنده اى بود براى همه
مسلمانها .
در آيات آينده به خواست خدا فرازهائى از قبيل نجاتشان از چنگال فرعون ، شكافتن دريا
و غرق شدن فرعونيان ، ميعادگاه موسى در كوه طور ، گوساله پرستى بنى اسرائيل در غيبت
موسى ، دستور توبه خونين و نازل شدن نعمتهاى ويژه خدا بر آنها ، و مانند آن خواهيم
خواند كه هر كدام درس يا درسهاى آموزنده اى در بر دارد .
2 - دوازده پيمان خدا با يهود چه بود ؟
- آن گونه كه از آيات قرآن استفاده مى شود اين پيمان همان پرستش خداوند يگانه ،
نيكى به پدر و مادر ، بستگان ، يتيمان ، و مستمندان ، و خوشرفتارى با مردم ، بر پا
داشتن نماز ، اداى زكات ، دورى از اذيت و آزار ، و خونريزى بوده است .
شاهد اين سخن آيه 83 و 84 همين سوره است : و اذا اخذنا ميثاق بنى اسرائيل لا تعبدون
الا الله و بالوالدين احسانا و ذى القربى و اليتامى و المساكين و قولوا للناس حسنا
و اقيموا الصلوة و آتوا الزكوة ... و اذ اخذنا ميثاقكم لا تسفكون دمائكم و لا
تخرجون انفسكم من دياركم ثم اقررتم و انتم تشهدون .
در حقيقت اين دو آيه اشاره به ده پيمان مختلف است كه خدا از يهود گرفته
تفسير نمونه ج : 1 ص : 203
بود ، و با ضميمه كردن آيه 12 سوره مائده ( و لقد اخذ الله ميثاق بنى اسرائيل ... و
قال الله انى معكم لان اقمتم الصلوة و آتيتم الزكاة و آمنتم برسلى و عزرتموهم ... )
كه دو پيمان ديگر دائر به ايمان به انبياء و تقويت آنان از آن استفاده مى شود ،
روشن مى گردد كه آنها در برابر آن نعمتهاى بزرگ الهى و تعهدهاى فراوانى كرده بودند
و به آنها وعده داده شده بود ، كه اگر به اينها وفادار بمانيد در باغهائى از بهشت
جاى خواهيد گرفت كه نهرها از زير قصرها و درختانش جارى است ( لادخلنكم جنات تجرى من
تحتها الانهار ) اما متاسفانه آنها سر انجام همه اين پيمانها را زير پا گذاردند كه
هنوز هم به پيمان شكنى خويش ادامه ميدهند ، در نتيجه پراكنده و در بدر شدند و تا
اين پيمان شكنيها ادامه دارد ، اين وضع نيز ادامه خواهد يافت ، و اگر مى بينيم چند
روزى در پناه ديگران سر و صدائى دارند هرگز دليل بر پيروزيشان نيست ، و ما به خوبى
مى بينيم روزى را كه فرزندان غيور اسلام ، دور از گرايشهاى نژادى و قومى تنها در
سايه قرآن بپاخيزند و به اين سر و صداها خاتمه دهند .
4 - خدا نيز به عهدش وفا مى كند
- نعمتهاى خدا هيچگاه بى قيد و شرط نيست ، در كنار هر نعمتى مسئوليتى قرار دارد و
شرطى نهفته است .
در روايتى از امام صادق (عليه السلام) مى خوانيم كه منظور از اوف بعهدكم اين است كه
من به عهد خودم وفا خواهم كرد و شما را به بهشت خواهم برد .
و اگر در قسمتى از اين حديث ايمان به ولايت على (عليه السلام) بخشى از اين پيمان
ذكر شده جاى تعجب نيست ، زيرا يكى از مواد پيمان بنى اسرائيل قبول رسالت پيامبران
الهى و تقويت آنها بود ، و مى دانيم قبول جانشينان آنها نيز دنباله همان مساله
رهبرى و ولايت است كه در هر زمان متناسب با آن عصر بايد تحقق يابد ،
تفسير نمونه ج : 1 ص : 204
در زمان موسى عهده دار اين منصب او بود و در عصر پيامبر ، پيامبر و در زمانهاى بعد
على (عليه السلام) .
ضمنا جمله اياى فارهبون ( تنها از مجازات من بترسيد ) تاكيدى است بر اين مطلب كه در
راه وفاى به عهدهاى الهى و اطاعت فرمانش از هيچ چيز و هيچكس نبايد ترس و وحشت داشت
، اين انحصار را از كلمه اياى كه مقدم بر جمله فارهبون است استفاده مى كنيم .
5 - چرا يهوديان را بنى اسرائيل مى گويند ؟
اسرائيل يكى از نامهاى يعقوب ، پدر يوسف مى باشد ، در علت نامگذارى يعقوب به اين
نام مورخان غير مسلمان مطالبى گفته اند كه با خرافات آميخته است .
چنانكه قاموس كتاب مقدس مى نويسد : اسرائيل به معنى كسى است كه بر خدا مظفر گشت !
وى اضافه مى كند كه اين كلمه لقب يعقوب بن اسحاق است كه در هنگام مصارعه ( كشتى
گرفتن ) با فرشته خدا به آن ملقب گرديد ! همين نويسنده در ذيل كلمه يعقوب مى نويسد
: ثبات و استقامت و ايمان خود را ظاهر ساخت ، در اين حال خداوند اسم وى را تغيير
داده اسرائيل ناميد ، و وعده داد كه پدر جمهور طوائف خواهد شد ... و ... بالاخره در
كمال پيرى در گذشت ، و مثل يكى از سلاطين دنيا مدفون گشت ! و اسم يعقوب و اسرائيل
بر تمام قومش اطلاق مى شود .
همچنين او در ذيل كلمه اسرائيل مى نويسد : و اين اسم را موارد بسيار است چنانكه
گاهى قصد از نسل اسرائيل و نسل يعقوب است .
ولى دانشمندان ما مانند مفسر معروف طبرسى در مجمع البيان در اين باره
تفسير نمونه ج : 1 ص : 205
چنين مى نويسد : اسرائيل همان يعقوب فرزند اسحاق پسر ابراهيم (عليهماالسلام) است
... او مى گويد ، اسر به معنى عبد و ئيل ( به معنى الله ) است ، و اين كلمه مجموعا
معنى عبد الله را مى بخشد .
بديهى است داستان كشتى گرفتن اسرائيل با فرشته خداوند و يا با خود خداوند كه در
تورات تحريف يافته كنونى ديده مى شود يك داستان ساختگى و كودكانه است كه از شان يك
كتاب آسمانى به كلى دور است و اين خود يكى از مدارك تحريف تورات كنونى است .
تفسير نمونه ج : 1 ص : 206
وَ ءَامِنُوا بِمَا أَنزَلْت مُصدِّقاً لِّمَا مَعَكُمْ وَ لا تَكُونُوا أَوَّلَ
كافِرِ بِهِ وَ لا تَشترُوا بِئَايَتى ثَمَناً قَلِيلاً وَ إِيَّىَ فَاتَّقُونِ(41)
وَ لا تَلْبِسوا الْحَقَّ بِالْبَطِلِ وَ تَكْتُمُوا الْحَقَّ وَ أَنتُمْ
تَعْلَمُونَ(42) وَ أَقِيمُوا الصلَوةَ وَ ءَاتُوا الزَّكَوةَ وَ ارْكَعُوا مَعَ
الرَّكِعِينَ(43)
ترجمه :
41 - و به آنچه نازل كرده ام ( قرآن ) ايمان بياوريد كه نشانه هاى آن با آنچه در
كتابهاى شما است كاملا مطابقت دارد ، و نخستين كافر به آن نباشيد ، و آيات مرا به
بهاى ناچيزى نفروشيد ( به خاطر در آمد مختصرى نشانه هاى قرآن و پيامبر اسلام را كه
در كتب شما موجود است پنهان نكنيد ) و تنها از من ( و مخالفت دستور من ) بترسيد (
نه از مردم ) .
42 - و حق را با باطل نياميزيد ، و حقيقت را با اينكه مى دانيد كتمان نكنيد .
43 - و نماز را بپا داريد و زكات را ادا كنيد ، و همراه ركوع كنندگان ركوع نمائيد (
و نماز را با جماعت بگذاريد ) .
شان نزول :
بعضى از مفسران بزرگ از امام باقر (عليه السلام) در شان نزول نخستين آيات مورد بحث
چنين نقل كرده اند كه : حيى بن اخطب ، و كعب بن اشرف ، و جمعى ديگر از يهود ، هر
سال مجلس ميهمانى ( پر زرق و برقى ) از طرف يهوديان براى آنها ترتيب داده مى شد ،
آنها حتى راضى نبودند كه اين منفعت كوچك به خاطر قيام پيامبر اسلام (صلى الله
عليهوآلهوسلّم) از ميان برود ، به اين دليل ( و دلائل ديگر ) آيات تورات را كه در
زمينه اوصاف پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) بود تحريف كردند ، اين همان ثمن قليل
و بهاى
تفسير نمونه ج : 1 ص : 207
كم است كه قرآن در اين آيه به آن اشاره مى كند .
تفسير : سود پرستى يهود
به دنبال پيمانى كه خداوند از يهود گرفته بود ، و از جمله آن پيمان ، ايمان به
پيامبران الهى و اطاعت فرمانهاى او بود ، در سه آيه مورد بحث به نه بخش از دستوراتى
كه به يهود داده شده اشاره مى كند .
نخست مى فرمايد : به آياتى كه بر پيامبر اسلام (صلى الله عليهوآلهوسلّم) نازل شده
ايمان بياوريد ، آياتى كه هماهنگ با اوصافى است كه در تورات شما آمده است ( و آمنوا
بما انزلت مصدقا لما معكم ) .
قرآن مصدق كتابى است كه نزد خود شما است ، يعنى بشاراتى را كه تورات و پيامبران
پيشين به پيروان خود دادند كه بعد از ما پيامبرى با چنين اوصاف ظهور خواهد كرد و
كتاب آسمانيش داراى اين ويژگيها است اكنون كه مى بينيد صفات اين پيامبر و ويژگيهاى
قرآن كاملا منطبق بر بشاراتى است كه در كتب شما آمده و هماهنگى همه جانبه با آن
دارد چرا به آن ايمان نمى آوريد ؟ ! .
سپس مى گويد : شما نخستين كسى نباشيد كه به اين كتاب آسمانى كفر مىورزيد و آن را
انكار مى كنيد ( و لا تكونوا اول كافر به ) .
يعنى اگر مشركان و بت پرستان عرب ، كافر شوند زياد عجيب نيست عجيب كفر و انكار شما
است ، آنهم به عنوان پيشگامان و نخستين مخالفان ، چرا كه هم از آنها بااطلاعتريد ،
و اهل كتابيد و در كتب آسمانى شما اين همه بشارات در باره ظهور چنين پيامبرى داده
شده ، و به همين دليل قبل از ظهورش ، شما نخستين مناديان او بوديد ، چه شد كه بعد
از اين ظهور بجاى اينكه نخستين مؤمنان باشيد نخستين كافران شديد ؟ .
تفسير نمونه ج : 1 ص : 208
آرى بسيار از يهوديان اصولا مردمى لجوجند ، و اگر اين لجاجت نبود بايد آنها خيلى
زودتر از ديگران ايمان آورده باشند .
در سومين جمله مى گويد : شما آيات مرا به بهاى اندكى نفروشيد و آن را با يك ميهمانى
ساليانه معاوضه نكنيد ( و لا تشتروا باياتى ثمنا قليلا ) .
بدون شك آيات خدا را با هيچ بهائى نبايد معاوضه كرد ، چه كم باشد و چه بسيار ، ولى
اين جمله در حقيقت اشاره به دون همتى اين دسته از يهود است كه به خاطر منافع اندكى
همه چيز را بدست فراموشى مى سپردند ، و آنها كه تا آن روز از مبشران قيام پيامبر
اسلام (صلى الله عليهوآلهوسلّم) و كتاب آسمانى او بودند ، هنگامى كه منافع خويش را
در خطر ديدند اين بشارتها را انكار كردند و آيات تورات را تحريف نمودند ، چرا كه در
صورت آشنائى مردم به حقيقت ، كاخ رياست آنها فرو مى ريخت .
اصولا اگر تمام اين جهان را به كسى بدهند تا يكى از آيات الهى را انكار كند براستى
بهاى كم و اندكى است ، زيرا اين زندگى سر انجام نابودشدنى است و سراى آخرت ابدى و
جاودانى است تا چه رسد كه انسان بخواهد ، اين آيات الهى را فداى منافع ناچيزى كند .
و در چهارمين دستور مى گويد : تنها از من بپرهيزيد ( و اياى فاتقون ) از اين نترسيد
كه روزى شما قطع شود و از اين نترسيد كه جمعى از متعصبان يهود بر ضد شما سران قيام
كنند ، تنها از من يعنى از مخالفت فرمان من بترسيد .
در پنجمين دستور مى فرمايد : حق را با باطل نياميزيد تا مردم به اشتباه بيفتند ( و
لا تلبسوا الحق بالباطل ) .
و در ششمين دستور از كتمان حق نهى كرده مى گويد : حق را مكتوم نداريد در حالى كه
شما مى دانيد و آگاهيد ( و تكتموا الحق و انتم تعلمون ) .
هم كتمان حق ، جرم و گناه است ، و هم آميختن حق و باطل كه هر دو از
تفسير نمونه ج : 1 ص : 209
نظر نتيجه ، يكسان مى باشند ، حق را بگوئيد هر چند به زيان شما باشد ، و باطل را با
آن نياميزيد هر چند منافع زودگذرتان به خطر بيفتد .
و بالاخره هفتمين و هشتمين و نهمين دستور را به اين صورت بازگو مى كند : نماز را
بپا داريد زكات را ادا كنيد ، و ( عبادت دستجمعى را فراموش ننمائيد ) با ركوع
كنندگان ركوع نمائيد ( و اقيموا الصلوة و آتوا الزكاة و اركعوا مع الراكعين ) .
با اينكه دستور اخير اشاره به مساله نماز جماعت است ، ولى از ميان تمام افعال نماز
تنها ركوع را بيان كرده و مى گويد : با ركوع كنندگان ركوع كنيد اين تعبير شايد به
خاطر آن باشد كه نماز يهود مطلقا داراى ركوع نبود ، اين نماز مسلمانان است كه يكى
از اركان اصلى آن ، ركوع محسوب مى شود .
جالب اينكه نمى گويد : نماز بخوانيد ، بلكه مى گويد : اقيموا الصلوة ( نماز را بپا
داريد ) يعنى تنها خودتان نمازخوان نباشيد بلكه چنان كنيد كه آئين نماز در جامعه
انسانى بر پا شود ، و مردم با عشق و علاقه به سوى آن بيايند .
بعضى از مفسران گفته اند تعبير به اقيموا اشاره به اين است كه نماز شما تنها اذكار
و اوراد نباشد بلكه آن را بطور كامل بپا داريد كه مهمترين ركن آن توجه قلبى و حضور
دل در پيشگاه خدا و تاثير نماز در روح و جان آدمى است .
در حقيقت در اين سه دستور اخير ، نخست پيوند فرد با خالق ( نماز ) بيان شده ، و سپس
پيوند با مخلوق ( زكات ) و سر انجام پيوند دستجمعى همه مردم با هم در راه خدا ! .
تفسير نمونه ج : 1 ص : 210
نكته ها :
آيا قرآن مندرجات تورات و انجيل را تصديق كرده ؟ !
در آيات متعددى از قرآن مجيد ، اين تعبير به چشم مى خورد كه : قرآن مفاد كتب پيشين
را تصديق مى كند .
از جمله در آيات مورد بحث خوانديم : مصدقا لما معكم و در آيات 89 و 101 سوره بقره
مى خوانيم : مصدق لما معهم .
و در آيه 48 مائده مى فرمايد : و انزلنا اليك الكتاب بالحق مصدقا لما بين يديه من
الكتاب : ما اين كتاب را به حق بر تو نازل كرديم در حالى اين كتاب كتب آسمانى پيشين
را تصديق مى كند .
همين امر سبب شده كه جمعى از مبلغان يهود و مسيحى ، اين آيات را سندى بر عدم تحريف
تورات و انجيل بگيرند ، و بگويند : تورات و انجيل در عصر پيامبر اسلام مسلما با
تورات و انجيل امروز تفاوتى پيدا نكرده ، و اگر تحريفى در تورات و انجيلها رخ داده
باشد ، مسلما مربوط به قبل از آن است ، و چون قرآن صحت تورات و انجيل موجود عصر
پيامبر اسلام را تصديق نموده پس مسلمانان بايد اين كتب را به عنوان كتب آسمانى دست
نخورده به رسميت بشناسند .
پاسخ :
آيات مختلفى از قرآن گواهى مى دهد كه نشانه هاى پيامبر اسلام و آئين او در همان
كتابهاى محرف كه در دست يهود و نصارى در آن زمان بوده وجود داشته است ، زيرا مسلم
است كه منظور از تحريف اين كتب آسمانى اين نيست كه تمام كتابهاى موجود باطل و بر
خلاف واقع مى باشد ، بلكه قسمتى از تورات و انجيل واقعى در لابلاى همين كتب وجود
داشته و دارد ، و نشانه هاى پيامبر اسلام ، در همين كتب و يا سائر كتابهاى مذهبى كه
در دست يهود و نصارى بوده ، وجود داشته است
تفسير نمونه ج : 1 ص : 211
( و الان هم بشاراتى در آنها هست ) .
به اين ترتيب ظهور پيغمبر اسلام (صلى الله عليهوآلهوسلّم) و كتاب آسمانى او عملا
تمام آن نشانه ها را تصديق مى نموده زيرا با آن مطابقت داشته است .
بنا بر اين معنى تصديق قرآن نسبت به تورات و انجيل اين است كه صفات و ويژگيهاى
پيغمبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) و قرآن با نشانه هائى كه در تورات و انجيل آمده
مطابقت كامل دارد .
استعمال واژه تصديق در معنى مطابقت در آيات ديگر قرآن نيز مشاهده مى شود ، از جمله
در آيه 105 سوره صافات به ابراهيم (عليه السلام) مى گويد : قد صدقت الرويا ( تو
تصديق خواب خود نمودى ) يعنى عمل تو مطابق خوابى است كه ديده اى ، و در آيه 157
سوره اعراف چنين مى خوانيم .
الذين يتبعون الرسول النبى الامى الذى يجدونه مكتوبا عندهم فى التوراة و الانجيل
... اين معنى صريحا بيان شده ، يعنى اوصافى كه در او مى بينند مطابق است با آنچه در
تورات يافته اند .
در هر حال آيات فوق چيزى جز تصديق كردن عملى قرآن و پيامبر (صلى الله
عليهوآلهوسلّم) نسبت به نشانه هاى حقانيت او كه در كتب گذشته بوده است نيست ، و
دلالتى بر تصديق تمام مندرجات تورات و انجيل ندارد بعلاوه آيات متعددى از قرآن
حكايت از اين مى كند كه آنها آيات تورات و انجيل را تحريف نمودند ، اين خود شاهد
زنده اى است بر گفتار بالا .
شاهد زنده ديگر : فخر الاسلام مؤلف كتاب انيس الاعلام كه خود يكى از كشيشان بنام
مسيحى بوده ، و تحصيلات خود را نزد كشيشان مسيحى به پايان رسانيده است و به مقام
ارجمندى از نظر آنان نائل آمده در مقدمه اين كتاب ماجراى عجيب اسلام آوردن خود را
چنين شرح مى دهد : ... بعد از تجسس بسيار و زحمات فوق العاده و گردش در شهرها خدمت
تفسير نمونه ج : 1 ص : 212
كشيش والا مقامى رسيدم ، كه از نظر زهد و تقوا ممتاز بود ، فرقه كاتوليك از سلاطين
و غيره سؤالات دينى خود را به او مراجعه مى كردند ، من نزد او مدتى مذاهب مختلفه
نصارا را فرا مى گرفتم ، او شاگردان فراوانى داشت ، ولى در ميان همه به من علاقه
خاصى داشت .
كليدهاى منزل ... همه در دست من بود فقط كليد يكى از صندوقخانه ها را پيش خود
نگاهداشته بود ... در اين بين روزى كشيش مزبور را عارضه اى رخ داد به من گفت به
شاگردها بگو : حال تدريس ندارم .
وقتى نزد شاگردان آمدم ديدم مشغول بحثند ، اين بحث منجر به معنى لفظ فارقليطا در
سريانى و پريكلتوس به زبان يونانى ... جدال آنها به طول انجاميد ، هر كسى رايى داشت
... پس از بازگشت ، استاد پرسيد : امروز چه مباحثه كرديد ؟ ! من اختلاف آنها را در
لفظ فارقليطا از براى او تقرير كردم ... گفت : تو كداميك از اقوال را انتخاب كرده
اى ؟ گفتم مختار فلان مفسر را اختيار كرده ام .
كشيش گفت : تقصير نكرده اى ، و لكن حق و واقع خلاف همه اين اقوال است ، زيرا حقيقت
اين را نمى دانند مگر راسخان فى العلم ، از آنها هم تعداد كمى با آن حقيقت آشنا
هستند ، من اصرار كردم كه معنى آن را برايم بگوئيد ، وى سخت گريست و گفت : هيچ چيز
را از تو مضايقه نمى كنم ... در فرا گرفتن معنى اسم اثر بزرگى است ، ولى به مجرد
انتشار ، من و تو را خواهند كشت ! چنانچه عهد كنى به كسى نگوئى اين معنى را اظهار
مى كنم ... من به تمام مقدسات قسم خوردم كه نام او را فاش نكنم ، پس گفت : اين اسم
از اسماء پيامبر مسلمين است و به معنى احمد و محمد است .
پس از آن كليد آن اطاق كوچك را به من داد و گفت : در فلان صندوق را باز كن و فلان و
فلان كتاب را بياور ، كتابها را نزد او آوردم ، اين دو كتاب به خط
تفسير نمونه ج : 1 ص : 213
يونانى و سريانى پيش از ظهور پيامبر اسلام بر پوست نوشته شده بود .
در هر دو كتاب لفظ فارقليطا را به معنى ، احمد و محمد ، ترجمه نموده بودند سپس
استاد اضافه كرد : علماء نصارا قبل از ظهور او اختلافى نداشتند كه فارقليطا به معنى
احمد و محمد است ، ولى بعد از ظهور محمد (صلى الله عليهوآلهوسلّم) براى بقاى رياست
خود و استفاده مادى ، آن را تاويل كردند و معنى ديگر براى آن اختراع نمودند و آن
معنى قطعا منظور صاحب انجيل نبوده است .
سؤال كردم در باره دين نصارا چه مى گوئى ؟ گفت با آمدن دين اسلام منسوخ است ، اين
لفظ را سه بار تكرار نمود پس گفتم : در اين زمان طريقه نجات و صراط مستقيم ... كدام
است ؟ گفت : منحصر است در متابعت محمد (صلى الله عليهوآلهوسلّم) .
گفتم : آيا تابعان او از اهل نجاتند ؟ گفت : اى و الله ( سه بار تكرار كرد ) ...
سپس استاد گريه كرد و منهم بسيار گريستم گفت : اگر آخرت و نجات ميخواهى البته بايد
دين حق را قبول نمائى ... و من هميشه تو را دعا مى كنم ، به شرط اينكه در روز قيامت
شاهد باشى كه در باطن مسلمان و از تابعان حضرت محمد (صلى الله عليهوآلهوسلّم) هستم
، ... هيچ شكى نيست كه امروز بر روى زمين دين اسلام دين خداست ... ! ! چنانكه
ملاحظه مى كنيد طبق اين سند علماى اهل كتاب پس از ظهور پيامبر اسلام (صلى الله
عليهوآلهوسلّم) به خاطر منافع شخصى خود ، نام و نشانه هاى او را طور ديگرى تفسير و
توجيه كردند .
تفسير نمونه ج : 1 ص : 214
* أَ تَأْمُرُونَ النَّاس بِالْبرِّ وَ تَنسوْنَ أَنفُسكُمْ وَ أَنتُمْ تَتْلُونَ
الْكِتَب أَ فَلا تَعْقِلُونَ(44) وَ استَعِينُوا بِالصبرِ وَ الصلَوةِ وَ إِنهَا
لَكَبِيرَةٌ إِلا عَلى الخَْشِعِينَ(45) الَّذِينَ يَظنُّونَ أَنهُم مُّلَقُوا
رَبهِمْ وَ أَنهُمْ إِلَيْهِ رَجِعُونَ(46)
ترجمه :
44 - آيا مردم را به نيكى ( و ايمان به پيامبرى كه صفات او آشكارا در تورات آمده )
دعوت مى كنيد ، اما خودتان را فراموش مى نمائيد با اينكه شما خودتان كتاب ( آسمانى
) را مى خوانيد ، آيا هيچ فكر نمى كنيد ؟
45 - از صبر و نماز يارى جوئيد ( و با استقامت و كنترل هوسهاى درونى و توجه به
پروردگار نيرو بگيريد ) و اين كار جز براى خاشعان گران است .
46 - آنها كه ايمان دارند خداى خود را ملاقات مى كنند و به سوى او باز مى گردند .
تفسير : به ديگران توصيه مى كنيد اما خودتان چرا ؟ !
گرچه روى سخن در آيات فوق همچون آيات قبل و بعد ، به بنى اسرائيل است ، ولى مسلما
مفهوم آن گسترده است و ديگران را نيز شامل مى شود .
به گفته مفسر معروف طبرسى در مجمع البيان علما و دانشمندان يهود قبل از بعثت محمد
(صلى الله عليهوآلهوسلّم) مردم را به ايمان به وى دعوت مى كردند و بشارت ظهورش را
مى دادند ولى خود هنگام ظهور آن حضرت از ايمان آوردن خود دارى كردند .
و نيز همان مفسر بزرگ نقل مى كند كه بعضى از علماى يهود به بستگان خود كه اسلام
آورده بودند توصيه مى كردند به ايمان خويش باقى و ثابت بمانند ولى خودشان ايمان نمى
آورند .
تفسير نمونه ج : 1 ص : 215
لذا نخستين آيه مورد بحث آنها را بر اين كار مذمت كرده مى گويد آيا مردم را به نيكى
دعوت مى كنيد ولى خودتان را فراموش مى نمائيد ( ا تامرون الناس بالبر و تنسون
انفسكم ) .
با اينكه كتاب آسمانى را مى خوانيد آيا هيچ فكر نمى كنيد ( و انتم تتلون الكتاب ا
فلا تعقلون ) .
اصولا يك برنامه اساسى مخصوصا براى علماء و مبلغين و داعيان راه حق اين است كه بيش
از سخن ، مردم را با عمل خود تبليغ كنند همانگونه كه در حديث معروف از امام صادق
(عليه السلام) مى خوانيم : كونوا دعاة الناس باعمالكم و لا تكونوا دعاة بالسنتكم
مردم را با عمل خود به نيكيها دعوت كنيد نه با زبان خود .
تاثير عميق دعوت عملى از اينجا سرچشمه مى گيرد كه هر گاه شنونده بداند گوينده از دل
سخن مى گويد و به گفته خويش صددرصد ايمان دارد گوش جان خود را به روى سخنانش مى
گشايد و سخن كه از دل برخيزد بر دل مى نشيند ، و در جان اثر مى گذارد ، و بهترين
نشانه ايمان گوينده به سخنش اين است كه خود قبل از ديگران عمل كند ، همانگونه كه
على (عليه السلام) مى فرمايد .
ايها الناس انى و الله ما احثكم على طاعة الا و اسبقكم اليها ، و لا انها كم عن
معصية الا و اتناهى قبلكم عنها : اى مردم به خدا سوگند شما را به هيچ طاعتى تشويق
نمى كنم مگر قبلا خودم آنرا انجام مى دهم و از هيچ كار خلافى باز نمى دارم مگر
اينكه پيش از شما از آن دورى جسته ام .
در حديثى از امام صادق (عليه السلام) مى خوانيم من اشد الناس عذابا يوم القيامة من
وصف عدلا و عمل بغيره از كسانى كه در روز قيامت عذابشان از همه شديدتر است كسى است
كه سخن حقى بگويد و خود به غير آن عمل كند .
تفسير نمونه ج : 1 ص : 216
علماى يهود از اين مى ترسيدند كه اگر به رسالت پيامبر اسلام اعتراف كنند كاخ
رياستشان فرو ريزد و عوام يهود به آنها اعتنا نكنند ، لذا صفات پيامبر اسلام را كه
در تورات آمده بود دگرگون جلوه دادند .
قرآن براى اينكه انسان بتواند بر اميال و خواسته هاى دل پيروز گردد و حب جاه و مقام
را از سر بيرون كند در آيه بعد چنين مى گويد : از صبر و نماز يارى جوئيد و با
استقامت و كنترل خويشتن بر هوسهاى درونى پيروز شويد ( و استعينوا بالصبر و الصلوة )
.
سپس اضافه مى كند اين كار جز براى خاشعان سنگين و گران است ( و انها لكبيرة الا على
الخاشعين ) .
در آخرين آيه مورد بحث خاشعان را چنين معرفى مى كند همانها كه مى دانند پروردگار
خود را ملاقات خواهند كرد و به سوى او باز مى گردند ( الذين يظنون انهم ملاقوا ربهم
و انهم اليه راجعون ) .
يظنون از ماده ظن گاه به معنى گمان و گاه به معنى يقين مى آيد و در اينجا مسلما به
معنى ايمان و يقين قطعى است ، زيرا ايمان به لقاء الله و باز گشت به سوى او حالت
خشوع و خداترسى و احساس مسئوليت را در دل انسان زنده مى كند و اين يكى از آثار
تربيتى ايمان به معاد است كه همه جا در برابر انسان صحنه آن دادگاه بزرگ را مجسم مى
سازد و به انجام مسئوليتها و حق و عدالت دعوت مى كند .
اين احتمال نيز وجود دارد كه ظن در اينجا به معنى گمان باشد ، و اين در حقيقت يك
نوع مبالغه و تاكيد است كه اگر انسان فرضا به آن دادگاه بزرگ
|