(تاليف 1293 ه ق ). مؤلف آن سيد جليل القدر, سيد جليل بن عباس بن سليمان موسوى حسينى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
مؤلف محترم اين تفسير را در سال فوق در مدرسه صدر تهران تنظيم و تحريرنموده است از ديگر تاليفات او ((قواعد جليله )) در منطق مى باشد.
او در پيشگفتار تفسيرى خويش از نگاشته هاى خود ((قواعد جليله )) در منطق (سال تاليف 1282 ه ق ) و ((فـوايد جليله )) در نحو (سال تاليف 1285 ه ق ) نيز ياد مى كند ودر يك نسخه خطى همراه ((تـبـصرة الادبا))كه تاليف ديگر اوست جاى دارد اين تاليف اخير گزارش عربى و فارسى است از سروده هاى عربى كه به سال 1291 ه ق نگاشته اند.
امـا تـفسير او به نام تحفة الطالبين تفسيرى است بر بسم اللّه الرحمن الرحيم كه به شيوه پرسش و پاسخ كه در سال 1293 ه نگاشته است .
مركز نگهدارى .
اين تفسير فهرست كتابخانه دانشگاه تهران ج13 ص 3126 شماره 1/4156نوشته ى 1293 ه معرفى شده است ((217))

.
***.

تفسير شاهرودى خراسانى .

(م 1293 ه ق ). مؤلف آن مولى محمد على بن محمد كاظم بن اللّه آورد خراسانى شاهرودى يكى از اعلام بارز قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ (ره ) مى نويسد: ((او تقريبا هفتاد سال از عمر پر بركت خودرا در تاليف و تـصنيف كتابهاى اسلامى گذرانده است و تعداد بيش از 52 عنوان كتاب ازخود به يادگار نهاده است از جمله تفسير قرآن مجيد در يك مجلد بزرگ به زبان عربى وشيوه اى روايى كه نسخه اصلى بـه خـط مـؤلـف از مـخـطوطات كتابخانه فرزندش شيخ احمدشاهرودى مؤلف ((ازالة الاوهام )) مى باشد ))((218)). ***.

بشارة المهتدين على نقى بن محمدتقى .

(م 1293 ه ق ). مـؤلـف آن عـلـى نـقى بن محمد تقى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشددر فهرست كـتـابـخـانـه آيـة اللّه مـرعشى آمده است : ((اين كتاب در تفسير ظاهر و باطن آيه ى الحمدللّه رب الـعالمين )) با استفاده از احاديث شريفه و برخى از قواعد رياضى مانند زبروبينات در يك مقدمه و دو مقصد مشتمل بر يك مطلب و پنج فصل به اين ترتيب آمده است :.
مـقـدمـه در بـيـان كتاب تكوين و تشريع , مقصد اول در تفسير ظاهرى آيه , مقصد دوم در تفسير باطنى آيه .
آغاز آن :.
((الحمدللّه الاول و الاخر )) اين چند كلمه ايست در جواب يكى از برادران ايمانى واصدقا روحانى .
انجام آن :.
((بـه جـهـت عـدم عـلـم واطـلاع بـر تفاسير علماى ابرار اخيار برهمين چند كلمه اكتفانموديم ))((219)). ***.

مفصل البيان فى علم القرآن .

(زنده در 1294 ه ق ). مـؤلـف آن آقـا محمد مشهور به ((ملا آقا)) از مردم ساوجبلاغ حوالى تهران يكى ازاعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
مـرحوم ساوجبلاغى تهرانى در سال 1225 در تهران متولد گرديد و در آبادى ((تنگمان )) از توابع ساوجبلاغ سكنى گزيد و تا پايان قرن 13 زنده بود از اوست كتاب ((مفصل البيان فى علم القران )) كه تا سال 1294 مشغول آن بود ))((220)). نـام كـامـل تـفـسـير او ((مفصل البيان فى علم القران )) ترجمه تفسير شيعى عربى مجمع البيان طـبـرسـى است كه از مؤلفات قرن ششم هجرى تاليف ابى على فضل بن حسن بن فضل طبرسى متوفى 548 هجرى قمرى است كه در سال 536 ه آنرا به پايان برده است .
تـفسير يا صحيح تر ترجمه مزبور در فهرست دانشگاه تهران كتب اهدائى مشكاة ج1 ص 219 در سه مـجلد به خامه ى مؤلف معرفى شده است اين كتاب تا پايان جزشانزدهم قرآن را تا سال 1294 ه به انجام رسانده است )) ((221))

.

گفتار مرحوم حاج آقا بزرگ :.

در جـلد 21 الذريعه آمده است : ((مفصل البيان فى علم القرآن )) تفسير فارسى است كه آقا محمد طـهـرانـى مـشهور به ملاآقا طهرانى (متولد 1225 ه) تاليف نموده است من يك جلد از آنرا از اول سـوره ياسين تا پايان سوره الناس مشاهده نمودم در انجام آن آمده بود:((چون اين احقر آقا محمد مشهور به ملا آقا طهرانى الاصل و متولد در آن به سال 1225 وساكن ساوجبلاغ در ثلث اخير عمر, مـيـل كردم كتاب ((مجمع البيان )) را ترجمه نمايم و درسال 1294 ه ده جز اول را ترجمه نمودم سـپس از سوره يس تا آخر قرآن را شرح كردم واميدوارم بتوانم باقى را شرح و ترجمه نمايم ـ شهر جـمادى الثانيه 1294 ه مجلد اول آن به خط مؤلف كه كتابت آن را به همان سال 1294 مى رسد از آغاز سوره حمد تا سوره مائده ومجلد دوم نيز بايد با خط مؤلف در پيرو جلد اول كه در آيه ى 6ـ11 از سـوره مـريم اختتام مى پذيرد و مجلد سوم از اول سوره ياسين تا پاپان در مجلد سوم همه آنها با خـط مـؤلـف درتـهـران دانـشـگـاه 39ـ40 و 41 آنـچـنـان كـه در فـهـرسـت آمده است موجود مى باشد((222)). ***.

تصحيح سند تفسير عسكرى .

(ع ) طباطبائى .
(م 1294 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم ربـانـى حاج ميرزا محمد حسين بن شيخ الاسلام الحاج ميرزا على اصغر قاضى طباطبائى تبريزى (جد بزرگوار علامه طباطبائى و سمى او)متوفى تاريخ ‌فوق .
از ايـن كـار قـرآنى كه پيرامون سند تفسير امام حسن عسكرى (ع ) انجام پذيرفته است آية اللّه سيد شـهـاب الـديـن مرعشى خبر داده است البته جز اين كار رساله اى هم ازميرزا ابوالمعالى و رساله ديگرى نيز از علامه شيخ محمدجواد بلاغى نجفى در اين زمينه انجام گرفته است )) ((223))

.
***.

ضياالتفاسير موسوى خوانسارى .

(انجام تاليف 1294 ه ق ). مـؤلـف آن سيد محمد صادق موسوى خوانسارى يكى از اعلام بزرگوار قرن سيزدهم و چهاردهم هجرى مى باشد اين تفسير شريف در دو مجلد بزرگ رحلى به چاپ رسيده است جلد اول آن تا آغاز سـوره مـبـاركـه كهف در 512 صفحه بزرگ و مجلددوم آن از سوره نامبرده تا پايان سوره الناس مى باشد قطورتر از جلد نخست مى باشد وتاريخ پايانى تاليف در 1294 ه ق داده است و نسخه اى از اين تفسير شريف در كتابخانه ى آية اللّه العظمى مرعشى نجفى در قم موجود مى باشد.
***.

تفسير فتح الرحمان شاه ولى اللّه .

(چاپ 1294 ه ق ). مـؤلـف آن قـطـب الدين احمد بن عبدالرحيم دهلوى نقشبندى يكى از اعيان تفسيرى امامى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
اين تفسير چندين بار به چاپ رسيده است چاپ اخير آن در سال مذكور در فوق مى باشد اين تفسير بـه زبان تركى نيز ترجمه شده است و به نام ((تفسير جمالى در تنزيل جلالى )) موسوم و در بولاق در به سال 1294 به طبع رسيده است از نسخه هاى آن درآصفيه و بانكى پور و ديگر مراكز نگهدارى كتاب , يافت مى شود ))((224)). مـؤلـف محترم جز تفسير فوق , كتابى نيز در علوم قرآنى به نام ((الفوز الكبير فى اصول التفسير)) دارد((225)). ***.

تفسير ميرزا عبدالوهاب صالحى برغانى .

(م 1294 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيـل مـيرزا عبدالوهاب فرزند شيخ محمد صالح برغانى قزوينى متخلص به ((رضوان )), از ادبا و متكلمان و از مفسران قرن سيزدهم هجرى مى باشد تفسيرمورد بحث در چند مـجلد كوچك و بزرگ به زبان عربى به شيوه فلسفى و كلامى شامل بخشى از قرآن كريم مى باشد مؤلف محترم بعضى از سوره ها و آيات را كه مورد توجه اوبوده است , مانند برخى از مباحث عقلى و مسائل مورد مناقشه تند آن روز, مانند برزخ ,روح , معاد جسمانى و روحانى گزينش نموده سپس بـا مـشـرب عـرفـانـى و بـه سبك فلسفى با بهره گيرى از روايات و احاديث به تفسير و تاويل آنها پرداخته است .
تـفاسير بازمانده از وى عبارت است از سوره ى مباركه حمد, توحيد, واقعه , يس ,اعلى , الضحى , آية الكرسى , آيه نور, آيه مودت و آيه قل الروح من امر ربى مى باشد.
نسخه ى اصل به خط مؤلف نزد حفيط وى ميرزا حسن صالحى در قزوين موجوداست )) ((226))

.
***.

تفسير شيخ عبدالحسين طريحى نجفى .

(م 1295 ه ق ). مـؤلـف آن شـيخ عبدالحسين بن شيخ نعمة اللّه بن شيخ امين الدين طريحى نجفى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
او از ادبا و علماى عصر خويش بود تفسير او در يك مجلد بزرگ به زبان عربى وشيوه ى ادبى شامل تـمام قرآن كريم مى باشد مؤلف با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) به سبك ادبى و لغوى به تفسير آيات قرآن كريم پرداخته است .
مـرحـوم حاج آقا بزرگ تهرانى در موسوعه ى الذريعه ضمن باز شمرى نياكان وى بابهره گيرى از دسـتـخـط مـؤلـف محترم در اواخر حواشى وى بر ((فوائد الحائريه بهبهانيه )) وشاگرد فرزانه او مرحوم سيد صدر در تكمله ((امل الامل )) آورده است ضمن نام بردن ازتاليفات و تصنيفات وى به تـفـسـيـر او اشـاره مـى نـمـايد كه تا كنون پيش اخلاف و نوادگان وى در نجف موجود مى باشد ))((227)). ***.

كشف الكشاف لنگرودى .

(زنده در سال 1296 ه ق ). مـؤلف آن عالم بزرگوار مرحوم ميرزا محمد باقر بن عبداللّه لنگرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـيـر او بـسيار بره رگ و در برگيرنده مباحث ادبى و حديثى است كه پيرامون تفسير كشاف زمخشرى (ق 538) انجام داده اين تفسير در واقع شرح مفصل و طولانى تفسير كشاف مى باشد كه در 30 جلد قرار گرفته است و برخى از مجلدات آن داراى چندجز مى باشد.
ايـن تـفسير به منا به دائرة المعارف علوم اسلامى است كه به عنوان تفسير قرآن كريم ناميده شده اسـت در برخى از اجزا كتاب آنرا ((اقليد التفاسير)) يا ((اقليد التفاسير واكسير التعابير)) يا ((جمع التفاسير)) يا ((جمع الجوامع )) تعبير آورده است .
مؤلف محترم مجلد نخستين آنرا براى بار دوم روز چهارشنبه در سال 1296 ه ق نگاشته است .
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـير تحت كد 2947 ـ 2964 با خط مؤلف در فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه آيت اللّه مـرعـشـى مـعـرفـى شـده اسـت كـه در حـواشـى بـرخـى از مـجـلدات اضافات مؤلف نيز ديده مى شود ((228))

.
***.

تفسير كلمات القران طالقانى .

(زنده در 1297 ه ق ). مؤلف آن مولى نظر على طالقانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
مؤلف آن كه صاحب كتاب كاشف الاسرار معرفى شده در ج 7 ص 244 الذريعه مى باشد اين تفسير را به صورت عربى ملمع پيرامون مفردات قرآن مجيد در 10000 بيت نگاشته اند و به ترتيب حروف تهجى از الف تا ها مى باشد و در آغاز آن مقدمه مختصرى وجود دارد استنتاخ نسخه در سال 1297 ه بوده است و نسخه آن پيش شيخ مرتضى مدرسى چهاردهى موجود مى باشد )) ((229))

.
***.

تفسير خزائن القرآن قارى تبريزى .

(زنده در 1297 ه ق ). مـؤلف آن مرحوم سيد محمود بن سيد محمد بن سيد مهدى بن عبدالفتاح علوى فاطمى حسنى حسينى قارى حافظ تبريزى يكى از اعيان تفسيرى و قرائتى قرن چهاردهم هجرى مى باشد.
او كـه از عـلماى تجويد بوده و آبا و اجداد او عموما قارى و حافظ قرآن بوده اند به واسطه ى ايشان قـرائت عـاصم را كه اتقن قرائات متداوله است از خود عاصم روايت مى كنند چنانكه هر پسر از پدر خود روايت مى نمايد تا به عاصم برسد.
آثار و تاليفات :.
از آن مـرحـوم آثار و تاليفات متعددى باقى مانده است كه نوعا پيرامون قرآن كريم ,تفسير و تجويد آن مى باشد:.
1ـ الـتـحـفـة المحمدية فى تجويد القرآن كه به سال 1288 از تاليف آن فارغ و دريكصد و دوازده صفحه , در تهران چاپ شده است .
2ـ جـواهـر الـقـرآن بـه عربى باز در تجويد كه به نام ناصر الدين شاه قاجار تاليف و بايك مقدمه و دوازده باب و يك خاتمه پايان داده است و در خاتمه سند قرائت خود را تا به عاصم مذكور بعد از آن مـحـض اسـتفاده عموم كتاب ديگرى به پارسى به همان ترتيب جواهر القرآن در سال 1287 تاليف نموده است و آن را حل الجواهر نام نموده و هم درامسال خود جواهر القرآن در متن و حل الجواهر هم در حاشيه آن چاپ شده است .
3ـ خزائن القرآن كه پيرامون معارف عاليه تفسيرى قرآن مجيد مى باشد.
4ـ كفاية الحفاظ كه در سال 1297 تاليف , و به طبع رسيده است .
سال وفات او مشخص نيست ((230))

.
***.

آيات الائمة ميرزا على نقى همدانى .

(م 1297 ه ق ). مـؤلـف آن , مرحوم ميرزا على نقى بن حاج ملا رضا همدانى يكى از عرفا ومفسرين اماميه در قرن سيزدهم هجرى مى باشد.

گفتار مرحوم مدرس :.

صـاحـب ريـحانة الادب او را با عناوين , عالم , فاضل , عارف كامل پدر حاج آقا رضاهمدانى صاحب ((هدية النمله )) توصيف مى نمايد از تاليفات او آيات الائمة را به زبان فارسى نام مى برد كه با زبر و بنيه اسامى مقدسه ائمة اطهار و برخى از اوصاف آنانرااستخراج نموده است , و ديگر اوصاف القرى اسـت كه در سير و سلوك مى باشد او در سال1296 يا 1297 از دنيا رخت بربست زبيده خانم دختر فـتـحـعـلـى شـاه كـه مريده و علاقه مندوى بود همه ساله مبلغى را براى متولى , قارى و اسباب روشـنـائى مـقبره ى او در بابا طاهرمى فرستاده است كلمه ((غفورى )) بنابر تاريخ نخست يا غفور بنابر تاريخ دوم ماده تاريخ ‌درگذشت وى , مى باشد((231)). در مـعـجم مخطوطات الشيعه حول القران آمده است : ((اين كتاب در تفسير چندآيه اى است كه دلالـت بـر ولايت ائمه اثنى عشر (ع ) دارد مؤلف كوشيده است اسامى مباركه آنان را بر مبناى علم حروف (زبر و بينات ) استخراج نمايد اين كتاب در يك مقدمه و پنج باب استوار شده است .
ايـن تـفسير در يك مجلد بزرگ فارسى مى باشد كه بر مذاق اهل عرفان و تصوف نگاشته شده و در 1274 از نگارش آن فراغت حاصل شده است .
مركز نگهدارى :.
از مـراكـز نـگهدارى آن , مشهد فهرست آستان قدس رضوى جلد يازدهم صفحه511 تحت شماره 6850 مى باشد ((232))

.
***.

رسائل تفسيرى آية اللّه سيد محمد باقر يزدى .

(م 1298 ه ق ). مـؤلـف آنـهـا عالم جليل القدر سيد محمد باقر بن مرتضى بن احمد بن حسين بن سامع بن غياث الـدين بن محمد مؤمن طباطبائى يزدى نجفى يكى از اعيان تفسيرى اواخرقرن سيزدهم هجرى مى باشد.
صـاحب تراجم الرجال شرح او را از الكرام البررة آورده است و در مقام معرفى اومى نويسد: ((او در دهـه ى نـخـستين ماه ذيحجه 1255 در يزد متولد و در آنجا نشو و نما كردسپس همراه پدرش به زيارت عتبات عاليات شتافت آنگاه به زيارت امام رضا (ع ) نائل آمد و در تحصيلات جديت لازم را به عـمـل آورد چـنـد مـاهى به يزد آمد سپس به كرمان رفت و در آنجا از محضر عالم بزرگوار سيد مـحـمد جواد شيرازى كرمانى فلسفه و برخى از علوم رياضى را فرا گرفت با دختر او ازدواج نمود سپس از طريق اصفهان , عازم كربلاشد و در كربلا در محضر فاضل اردكانى سه سال تمام به تلمذ نشست سپس عازم نجف گرديد و در آن حوزه مقدسه نيز از محضر استاد فقه و اصول آية اللّه شيخ مـرتـضـى انـصارى و شيخ راضى نجفى تلمذ و كسب دانش نمود در سن 24 سالگى به هندوستان مـسـافـرت نـمـود و دو سـال تـمـام در هندوستان با تجليل و احترام زندگى نمود پس از آن به حج مشرف گرديد پس از سفر حج به عراق برگشت و چند سال در نجف مشغول تاليف وتصنيف و تـدريـس گرديد در سال 1288 به تبريز رفت دوباره به زيارت امام رضا (ع )شتافت پس از آن به عـراق بـرگشت و مجاور عتبات عاليات گرديد از تاليفات متعدد اوتفسير سوره حمد, تفسير آيه ((انا عرضنا الامانة )) و حاشيه شوارق الالهام مى باشد.
او داراى چند عنوان رساله ى قرآنى و تفسيرى مى باشد.
1ـ تـفـسـيـر سـورة التوحيد و حمد (عرفانى ـ فلسفى تحت كد 2128 در فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى به خط مؤلف معرفى شده است ). 2ـ تفسير آية الامانه (انا عرضنا الامانة على السموات و الارض ). 3ـ شواهد الايات .
صاحب التراث العربى در مورد شواهد الايات مى نويسد:.
كـتـاب فـوق شرح آياتى است كه ابى هاشم نحوى (م 762 ه) در مغنى للبب با آنهااستشهاد نموده است پس در هر آيه قرائت , لغت , اعراب و برخى از اسباب نزول برحسب ترتيب مغنى شرح و تفسير نموده است .
آغـاز آن ((الـحـمـد للّه الذى دل على ذاته بذاته و تنزه عن مجانسة و مخلوقاته الذى شهدت على وحدانيته شواهد آياته اين نسخه تحت شماره 4663 معرفى گرديده است .

گفتار استاد شكورى :.

متتبع نامور معاصر آقاى سيد احمد شكورى در كتاب التراث العربى تعدادى ازرساله هاى تفسيرى نامبرده را به ترتيب زير نام مى برد كه در كتابخانه آية اللّه مرعشى موجود مى باشد.
1ـ تفسير آيه ان فى خلق السموات والارض .
2ـ تفسير آيه انا عرضنا الامانة على السموات والارض .
3ـ تفسير آيه فوق بر حسب احاديث و روايات .
4ـ تفسير آيه نور اين مورد از رساله هاى تفسيرى وى نسبتا مفصل و در دو بخش تاليف يافته است نـخـسـت بـه تـفـسـير اجمالى آيه پرداخته است و در مرحله واپسين تفسيرتفصيلى آن و در آغاز مقدمه اى در مورد مثل و اينكه قرآن داراى ظاهر و باطنى است سخن به ميان آورده است .
5ـ در اينجا بى مناسبت نخواهد بود از يك تفسير ديگر او تحت عنوان ((بسمله ))ذكرى به ميان آيد كـه مـؤلـف آن نـامشخص است و نام آن ((ايضاح ابداع حكمة الحكيم فى بيان ((بسم اللّه الرحمن الـرحيم )) و در كتابخانه آية اللّه مرعشى تحت كد 6862 معرفى شده است بى آنكه از مؤلف نامى به مـيـان آمـده باشد در اين تفسير كوتاه و مختصر يكصد وپنجاه مسئله فقهى , اصولى , لغوى , ادبى تحت هر كدام از كلمات چهارگانه بسم اللّه الرحمن الرحيم آورده است مفسر محترم در اثر حضور عـالـمـى در مـحـضر وزير ابوالقاسم محمد بن مظفر بن عبدالملك نگاشته است در واقع در مقام امتحان و آزمايش فضل وعلم و تعجيز او اين تفسير را نوشته است .
آغاز:.
((احـمـد اللّه حـمـدا احـتـوى به عتيد رضوانه و اشكره شكرا امترى به مزيد احسانه و اصلى على محمد(ص ))). قرن نگارش و عصر آن كاملا مشخص نيست احتمالا مربوط به قرن 13هجرى مى باشد ((233))

.
وفات او:.
او در شب دوشنبه 27 ربيع الاول 1298 درگذشت پسرش در تاريخ وفاتش سروده است :.
پدر جان حيات از من , زار بردى ـــــ چه آب حيات , از كف دوست خوردى .
بتاريخ اين سال هجران رقم زد ـــــ بجان آفرين , جان شيرين سپردى .
***.

ضيا التفاسير سيد محمد صادق خوانسارى .

(م 1298 ه ق ). مؤلف آن عالم بزرگوار سيد محمد صادق موسوى خوانسارى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى در الكرام البررة او را با عناوين عالم فقيه و مجتهدصالح از شاگردان مـرحوم سيد حسن مدرس اصفهانى توصيف مى كند و از تفسير ضياالتفاسيردر سه مجلد به زبان فـارسى ياد مى كند كه آنرا در طول چند سال نگاشته است و ازتاليف آن در سال 1294 فراغت پيدا كـرده اسـت و پـسـر برادرش مير محمد شفيع به چاپ رسانده است و بر حسب وصيت مؤلف 250 نسخه از آنرا وقف نموده است از ديگرآثار او شرح شرائع و شرح خلاصة الحساب فارسى و ديگر آثار مـى باشد ((234))

كه فراغت ازتاليف آن ذيقعده 1294 صورت پذيرفته است , ياد مى كند همچنان كه در نسخه ى چاپى آمده است .
ايـن كتاب يك دوره تفسير فارسى قرآن مجيد است كه در 1298 چاپ سنگى شده است شرح حال او در آخر همين تفسير به اختصار آمده است .
مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد: ((اين تفسير در سه بخش و در دو مجلد در سال1298 ه ق در 124 صحفه به چاپ رسيده است ((235)). محل نگهدارى .
نسخه اى از آن تفسير در كتابخانه مدرسه علوى خوانسارى موجود مى باشد كه ازاول سوره اعراف تـا آخـر سـوره كـهف مى باشد خط آن نسخ و آيات با نستعليق كاتب وتاريخ كتابت مشخص نيست تعداد برگها 384/24*12 تعداد سطرها 19 مى باشد ((236))

.
***.

اسرار التنزيل موسى صالحى قزوينى .

(م 1298 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم جليل شيخ موسى بن شيخ محمد صالح برغانى قزوينى يكى ازاعيان تفسير قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
نام كامل اثر قرانى او ((اسرار التنزيل فى تفسير القرآن )) مى باشد كه به زبان عربى وشيوه ى كلامى و روايـى در دو مـجلد شامل تمامى آيات قرآن كريم است مؤلف محترم دراين اثر پس از ذكر آيات قـرآن بـه سـبـك كلامى و استدلالى , و نقل آرا مفسران متقدم و آراتفسيرى پدرش از تفسير بحر العرفان و با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع )به تفسير و تاويل آيات مى پردازد.
نسخه ى اصل به خط مؤلف نزد ميرزا حسن صالحى در قزوين موجود است ((237))

.
***.

تفسير ميرزا احمد وقار شيرازى .

(م 1298 ه ق ). مـؤلـف آن مـرحـوم ميرزا احمد بن ميرزا شفيع وقار يكى از شعرا و علما ومفسرين قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
او نخستين فرزند وصال شيرازى شاعر نامدار است و همانند پدر داراى ذوق ادبى , شعرى و هنرى بـوده اسـت در خـط ثـلـث , رقاع , شكسته ماهر و در خط نسخ استاد, وآنرا به روش احمد نيريزى مـى نـگـاشـت او ده قـرآن و صد فقره دعوات متفرقه با خط نسخ ‌زيباى خود, نوشت و اشعارى نيز سروده است در يكى از آنها گويد:.
تو در سفر غريبى , و من در وطن غريب , ـــــ ما هر دو آشنا, تو غريبى و من غريب .
غربت شود وطن چو عزيزان سفر كنند ـــــ يارب كسى مباد چو من , در وطن غريب .
آثار و تاليفات :.
1ـ اطواق الذهب كه مركب از نظم و نثر مى باشد.
2ـ انجمن دانش در آداب و اخلاق مانند گلستان كه در حال حيات خود به چاپ رسانده است .
3ـ تـاريـخ المعصومين (ع ) كه مانند عنوان اشرف ابن مقرى به طرزى عجيب به هشت علم مرتب مى باشد.
4ـ ترجمه صد كلمه از على (ع ). 5ـ ترجمه منظومه حكمت سبزوارى .
6ـ ترجمه وصاياى على (ع ). 7ـ تفسير آيه ى شريفه ((ليغفر لك اللّه ما تقدم من ذنبك و ما تاخر (الفتح آيه1 ). 8ـ شرح رباعيات محتشم كاشانى .
9ـ عشرة كامله در مقتل ابا عبداللّه الحسين (ع ). او بـه سال 1298 در سن 66 سالگى در شيراز از دنيا رفت و در سمت پائين پاى حضرت سيد احمد شاهچراغ مدفون گرديد ((238))

.
گفتار صاحب ادبيات :.
در ادبـيـات فـارسـى بر مبناى استورى هم آمده است ميرزا احمد وقار شيرازى پسرمحمد شفيع وصال , تفسيرى در مورد آيه ((ليغفر لك اللّه ما تقدم من ذنبك و ما تاخر)) درسال 1284 نوشته اند ((239)). در نشريه دانشكده ادبيات تبريز در مورد تفسير وى آمده است :.
وى رسـاله اى در تفسير سوره شريفه ى ((الفتح )) بخصوص ذيل آيه شريفه ((ليغفرلك اللّه ما تقدم من ذنبك و ما تاخر)) دارد كه قطع آن رساله 13*21 و متن هر سطر 1012*18 و داراى 9 صفحه و هـر صـفـحه داراى 18 سطر مى باشد كه با خط ريز به نگارش درآمده و در سال 1284 از تاليف آن فراغت به عمل آمده است ((240))

.
در ايـن رسـاله معنى و تفسير و تركيب هر كلمه سپس معنى و شرح و مثالى چند دراينخصوص و آنـچـه را مـفسرين و ارباب سير در تفسير آن به عمل آورده اند به نگارش كشيده شده است پس از نقل اقوال به بيان عقيده ى خويش پرداخته است )) ((241))

.
***.

تفسير آيه شريفه الاتقى .

(تاليف 1299 ه ق ). تفسير آية شريفه فوق از يك مفسر نامشخص مربوط به اواخر قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
مؤلف محترم در اين رساله تفسيرى , سعى و تلاش دارد در مقام پاسخگوئى به امام فخر رازى اثبات نمايد كه اين آيه شريفه در شان مولى على (ع ) نازل گرديده است .
سـرآغاز آن ((الحمد للّه و بعد هذا ما كتبته بالتماس بعض الاخوان مما يتعلق بالاستدلال المشهور للقوم بية سورة ((هل اتى )). اين رساله تفسيرى تحت كد 3054 به خط اسد اللّه بن سهراب جابلاقى به سال1299 معرفى و ثبت و ضبط گرديده است ((242))

.
***.

مشكاة المصابيح محمد مؤمن بسطامى .

(زنده در 1299 ه ق ). مـولف عاليقدر آن , شيخ محمد مؤمن بن ابى محمد ميامى بسطامى از حكما ومتالهان و مفسران امامى در اواخر قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـيـر او در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى فلسفى شامل شرح آيه 35 سوره ى نور مى باشد جايى كه خداوند متعال مى فرمايد: ((اللّه نور السموات و الارض مثل و نوره كمشكوة فيها مصباح )) اسـت ايـن تـفـسير در يك مقدمه و ده مصباح ترتيب داده شده است و مشحون از مباحث فلسفى حكمى و كلامى است مؤلف محترم در سال 1299 ه ق ازتاليف اين كتاب فراغت يافته است .
مـيـامـى بسطامى اين تفسير را به اسم مجتهد معروف آذربايجان مرحوم حاج ميرزاجواد تبريزى (متوفى 1313 هجرى ) تاليف و به او اهدا نموده است .
نـسـخه ى اصل به خط مؤلف از مخطوطات كتابخانه ميرزا محمد حسين بن محمدجفر پيشنماز خيابانى در تبريز موجود مى باشد ((243))

.
***.

تفاسير هروى حائرى .

(م 1299 ه ق ). مـؤلـف آن مـلا مـحـمـد تـقى بن حسين على هروى اصفهانى حائرى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.

گفتار صاحب ريحانة الادب :.

مـرحـوم مـدرس دربـاره او گـويـد: ((مـلا محمد تقى بن حسينعلى بن رضا بن اسماعيل هروى اصفهانى حائرى (متولد 1217 ه ق )از افاضل علماى اماميه در اواخر قرن سيزدهم هجرت مى باشد كـه از اركـان ديـن مبين و از اعاظم مجتهدين , فقيه محقق , اصولى مدقق , محدث , رجالى مفسر مـتبحر و رياضى متمهر از مفاخر شيعه و از تلامذه شيخ ‌محمد تقى صاحب حاشيه معالم و حاجى كـربـاسـى و حـجة الاسلام حاج سيد محمد باقرشفتى و ديگر اجلاى وقت بود و شيخ كبير, شيخ مـحمد حسن بارفروش سابق الذكر نيزاز تلامذه وى بود او صاحب تاليفات منيفه بسيارى در فقه , تفسير, اصول , اخلاق , عقايدو حساب و رجال است ))((244)).

1ـ خلاصة البيان فى حل مشكلات القرآن .

ايـن تـفـسير در يك مجلد به زبان عربى و به شيوه ى ادبى و لغوى است مولف به ترتيب سوره هاى قرآن كريم از آغاز تا انجام به تفسير كلمات و آيات مشكل و متشابه پرداخته است در بعضى از موارد از روايـات و احـاديث نيز بهره گرفته است مرحوم شيخ ‌آقا بزرگ تهرانى كه اين تفسير را مشاهده نموده است آن را ستوده و در الذريعه مى نويسدتفسيرى نيكو است .
مولف محترم اغلب مشكلات هر سوره را از الفاتحه تا الناس شرح نموده ومهارت و تبحر او در لغت و ادب بـه روشنى نمايان است نسخه ى اصل به خط مؤلف جزمخطوطات شيخ محمد سماوى در نـجـف بود كه اين كتابخانه متفرق گرديد و قسمتى ازكتب خطى آن به كتابخانه عمومى آية اللّه حكيم منتقل گرديده است .
اصـل ايـن تـفـسـيـر تاليف سيد كاظم رشتى (متوفى 1259 ه ق ) مى باشد كه مرحوم هروى آن را تلخيص نموده است .

2ـ تفسير هروى حائرى .

ايـن تـفسير شامل چند رساله به زبان عربى و شيوه ى كلامى و روايى است مؤلف محترم به تفسير برخى از آيات قرآن كريم پرداخته است كه خود در نظر داشته يا از وى سوال شده است از آن ميان تفسير آية الكرسى و تفسير آيه نهم سوره النجم ((ثم دنى فتدلى فكان قاب قوسين او ادنى )). نسخه هاى اين تفسير در كتابخانه هاى عمومى و خصوصى موجود است .

3ـ تفسير تحفة العراق .

اين كتاب در تفسير مفردات قرآنى به ترتيب الفبايى به نسخى روان و ادبى نگاشته شده است .
ايـن اثـر هـم اكـنون در مرحله تصحيح و جمع آورى نسخ را مى گرراند و تصحيح آن شروع نشده است اين كتاب توسط دفتر نشر مكتوب وابسته به ارشاد اسلامى در حال آماده سازى مى باشد.
ديگر آثار او:.
2ـ تنبيه الغافلين در رد بابيه .
3ـ توضيح الحساب .
4ـ حاشيه بر حاشيه ملا ميرزا خسروانى بر معالم , و بالاخره خلاصة البيان فى حل مشكلات القران .
5ـ حاشيه اى نيز بر شرح لمعه شهيد ثانى (ره ) در فقه دارد.
وفات او:.
او در سال 1299 در كربلاى معلى وفات نمود.
***.

ترجمة القرآن ميرزا طاهر كاشانى .

(م 1299 ه ق ). مـتـرجـم و مفسر آن مرحوم ميرزا طاهر بصيرالملك بن ميرزا احمد كاشانى يكى ازاعلام فضيلت قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
او كه مؤلف كشف الابيات مثنوى مطبوع در سال 1299 ه و كتاب ((فوائدگياهخوارى )) مى باشد كـه بـا هـزيـنه ى فرزندش ميرزا محمودخان شيبانى محاسب الملك به چاپ رسيده است يكى از مترجمين و نويسندگان عهد قاجار مى باشد((245)). آثار و تاليفات :.
1ـ كشف الابيات مثنوى كه به هنگام چاپ مثنوى مولوى در1299 ه ق بر آن افزوده است , 2ـ كشف الايات كه در ج 18 ص 5 الذريعه معرفى شده است ((246))

.
***.

تفسير آية العهد.

(قرن 13 ه ق ). مـؤلـف آن مـشخص نيست ولى از نگارش و تحرير آن برمى آيد كه مربوط به قرن سيزدهم هجرت بوده باشد يكى از سخنان اين تفسير آنست كه ((كلمه لاينال در آيه شريفه عهد دلالت بر استمرار و دوام دارد )) اين كلمه بيان و توضيح ضمنى سخن مرحوم طبرسى در مجمع البيان مى باشد.
ايـن تـفسير نظر به تفسير طبرسى دارد در سال 1299 توسط اسداللّه بن سهراب جابلاقى به رشته تـحرير درآمده است و در فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى در قم تحت كد 3054 معرفى گرديده است )) ((247))

.
***.

الفرائد البهيه شيخ ثانى .

(اواخر قرن 13 ه ق ). مؤلف آن عالم بزگوار شيخ ثانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير فوق پيرامون دقائق نحوى و لغوى كلمه جلاله ((بسم اللّه الرحمن الرحيم ))مى باشد كه تحت يك مقدمه و چهار مقاله پايان يافته است :.
مقدمه : پيرامون حديث شروع ((كل امر لم يبد ببسم اللّه فهو ابتر)). فريده 1ـ در تحقيق بائى كه در آغاز بسم اللّه قرار گرفته است .
فريده 2ـ در ذكر لفظ ((بسم )). فريده 3ـ در بيان لفظ جلاله ((اللّه )). فريده 4ـ در توصيف ((رحمان و رحيم )). آغاز آن :.
((الحمد اللّه الذى دلنا فى الافعال الى النهجة المرضية و ارشدنا فى الاقوال الى الكافية الشافيه )). ايـن تفسير تحت كد 2437 در فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه ى آيت اللّه مرعشى با خط مؤلف معرفى شده است ((248))

.
***.

تفسير مخزن الاسرار بروجردى .

(م اواخر قرن 13 ه ق ). مؤلف آن عالم بزرگوار مرحوم ميرزا على اصغر بن على اكبر بروجردى يكى ازاعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
او يـكـى از اكـابر علماى شيعه مى باشد كه در سال 1231 ه ق در شهر بروجرد متولد,و تحصيلات خود را از محضر صاحب جواهر و صاحب فصول و صاحب ضوابط وشيخ حسن فقيه كاشف الغطا و ديـگـر اكـابـر آنروز انجام , و به فيض حضور در درس اكثرمحدثين و مفسرين و حكماى عصر نائل آمده است .
او تـاليفات و آثار متعددى از خود به جا گذاشته است كه صاحب ريحانة الادب تعداد 23 عنوان از آنـها را آورده است مانند: الافاضات الرضويه فى نشاة الانسان ـ البوارق الامعه ـ الدر المكنون سيف الـشـيـعـه ـ سـيـف المجاهدين ـ شرح منظومه ـ صلوة الجمعه ـضيا النور مشكوة الانوار و معدن الحكمه نام كتاب تفسيرى او ((مخزن الاسرار))مى باشد ((249))

.
***.

تفسير مجد الاشراف شريفى .

(م اواخر قرن سيزدهم ). مـؤلـف آن عالم محترم ميرزا ابوالقاسم بن محمد نبى حسينى شريفى معروف به ميرزا بابا يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى است وى متولى بقعه مباركه شاه چراغ بوده است و از تاليفات او: آيات الولايه به زبان فارسى حاوى تفسير هزار و يك آيه مى باشد كه از آن ميان 1300 آيه به اتفاق مـفسرين و بقيه به قلم تفاسير وارده از اهل بيت عصمت (ع ) مى باشد اين كتاب در دو مجلد چاپ شده است كه جلد اول آن تا سوره انبيامى باشد.
2ـ ترجمة تفسير العسكرى .
3ـ السبع المثانى كه به منزله جلد هفتم مثنوى مولوى است .
4ـ قوائم الانوار و طوالع الاسرار در عرفان و آداب سير و سلوك .
5ـ قواطع الاوهام فى نبذ من مسائل الحلال والحرام .
6ـ معالم التاويل فى التبيان فى شرح اسرار خطبة البيان منسوب به حضرت على (ع ) امير سخن و بـيـان كه به سال 1281 به هنگام مراجعت از زيارت امام رضا(ع ) در تهران در ظرف دو سال انجام داده اسـت و نـسـخه اى از آن پيش نويسنده ريحانة الادب موجودبوده است سال وفات او درست مشخص نشد )) ((250))

.
***.

تعليقه ى خوئينى بر تفسير صافى .

(م اواخر قرن 13 ه ق ). مؤلف آن شيخ احمدبن مصطفى بن احمد خوئينى معروف به ملا آقا قزوينى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
شـرح حـال او در اعـيـان الشيعه ج3 ص 175 به تفصيل آمده است او در خوئين ازتوابع خمسه از مضافات زنجان در 17 ربيع الاول 1247 ه ق به دنيا آمده است در زادگاه خود تحصيلات اوليه را انجام داده سپس به قزوين منتقل شده است بعد به عتبات عاليات مهاجرت مدتى در كربلا به فقه و اصـول اشـتغال ورزيده است سپس 5 سال در نجف اقامت گزيده است آثار و تاليفاتى از خود به يـادگـار گـذاشـته است كه تعليقه بر تفسيرصافى , فقه در 4 جلد و حاشيه بر قوانين از آنهاست )) ((251))

.
***.

تفسير روح القرآن محمد شوشترى .

(م اواخر 13 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم جليل القدر سيد محمدبن عباس بن على اكبرموسوى شوشترى معاصر نويسنده كتاب ((كشف الحجب و الاستار)) از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
او در ايـن تـفـسـيـر آيات مربوط به مناقب و فضايل اهل بيت (ع ) را گردآورى نموده و به صورت بـسـيـار زيـبـا و مبوب ترتيب داده است اين تفسير تحت شماره 1589 در كتاب فوق معرفى شده است ((252))

.
***.

تفسير سوره يوسف از يك مفسر نامعلوم .

تـفـسـيرى است از يك مؤلف نامعلوم از سده سيزدهم هجرى كه بر اساس تفسيرملا كورانى گام برداشته است و خود در آغاز اعتراف مى كند كه من ملتزم شدم كه تفسيراين سوره از رساله اى كه ملاكورانى تاليف نموده اند, بنويسم .
ايـن تـفسير تحت كد 4241 در فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه آية اللّه مرعشى قم , معرفى شده است .
***.

تفسير سيد مهدى قزوينى حلى .

(م 1300 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم وارسـته و فقيه نبيل آية اللّه حاج سيد محمد مهدى مجتهد قزوينى حلى يكى از اعيان تفسيرى و فقهى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
مـفـسـر نـامـور كه شرح حال او به تفصيل در النجم الثاقب ـ الماثر والاثار ـ مجلة المرشد, احسن الوديعه ـ و علماى معاصرين مرحوم خيابانى آمده است يكى از ابرار ونيكان از تبار فقاهت و معرفت مى باشد و بيش از 32 جلد تاليف در زمينه هاى فقه , اصول و تفسير دارد كه آثار تفسيرى او: تفسير سوره فاتحه , رساله اى در تفسير سوره اخلاص ,رساله اى در تفسير سوره القدر مى باشد كه مرحوم حاجى نورى در مستدرك به تفصيل آنها را آورده است .