(زنده در 1284 ه ق ). مـؤلـف آن , عـالـم بارع , ميرزا حسن بن عبدالرحيم مراغى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
ايـن تفسير گزارش مختصرى از سوره فاتحه مى باشد كه مشحون از احاديث واخبارى است كه از
پـيـامـبـر بـزرگوار اسلام (ع ) و پيشوايان معصوم (ع ) روايت شده است بويژه در تفسيرآيه شريفه
((اهدنا الصراط المستقيم )) كه بحث تفصيلى را پيرامون راه راست انجام داده است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى لـيس كمثله شيئى و هو السميع البصير و الصلاة على الوجه الكريم و الاصل
القديم محل نگهدارى :.
)).
ايـن تـفـسير در فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه آية اللّه مرعشى در قم دوبارمعرفى شده است
يـكبار تحت كد 884 كه به خط محمد بن على بن احمد قراجه داغى به سال 1284 استنساخ يافته
است و بار دوم تحت شماره 2027 در جلد ششم فهرست كه به خط رستم بن بيجن به سال 1261 ه
استنساخ گرديده است ((178))
.
***.
تفسير منابيع الانوار هندى لكنهوئى .
(م 1285 ه ق ). عـالـم جـلـيل و فقيه نبيل مرحوم حاج سيدمحمد ابراهيم بن سيدمحمد تقى بن سيد العلما سيد
حـسـينى بن سيد دلدار على نقوى هندى لكنهوئى ((179))
يكى از اعيان تفسيرى شيعه در اواخر
قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
او يكى از علماى خدمتگزار فقه وادب و تفسير بود و آثار و تاليفاتى دارد كه يكى از آنها:.
1ـ امل الامل فى تحقيق بعض المسائل فى الكلام .
2ـ تـكـمـلـة يـنـابيع الانوار فى تفسير القرآن اين تفسير شامل سه جز از قرآن عظيم در سه مجلد
مى باشد.
3ـ البضاعة المزجاة مى باشد ((180))
.
صـاحـب الـذريـعه مى افزايد: ((اين تفسير پيش نوه اش سيدعلى نقى نقوى ابن ابى الحسن فرزند
مـؤلـف يـافت مى شود آنچنان كه كتاب امل الامل نيز (كه در جلد م ص 350)معرفى شد پيش او
يافت مى شود.
يـنـابيع الانوار شامل سه جز از قرآن مجيد در سه مجلد قرار دارد و در باب خاص خود خواهد آمد
)) ((181))
.
در بـاب يـا مـى نـويسد:((ينابيع الانوار تفسير بزرگى است تاليف ممتاز العلمامحمدتقى (متوفى
1285 نـوه اش سـيد على نقى ابن ابى الحسن بن مصنف گويد: كه سه جز آن در سه مجلد بيرون
آمده است ))((182)).
***.
تفسير آقا سيد حسين شفائى .
(م 1285 ه ق ). مؤلف آن عالم فاضل مرحوم سيد حسين بن رضى الدين بن محمدبن الحسين شفائى يكى از اعلام
قرن سيزدهم هجرى است .
تـفـسير او بر اساس و سبك تفسير ((جوامع الجامع )) مرحوم شيخ طبرسى مى باشد وشامل نصف
قرآن مجيد از اول سوره مريم تا پايان , آن مى باشد.
مرحوم حاج آقابزرگ تهرانى در الذريعه مى نويسد:.
((مـن نسخه اى از آنرا پيش فرزند مؤلف سيد و عالم معمر به نام سيد محمد كاشانى حائرى كه در
83 سالگى بوده اند, ديده ام )).
***.
تفسير كاشانى حائرى .
(م 1285 ه ق ). مـؤلـف مـحـترم آن عالم جليل سيد حسين بن رضى الدين محمد حسينى كاشانى حائرى يكى از
اعلام فقهى و تفسيرى در قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسير او در يك مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم از آغاز سوره ى مريم تا آخر قرآن
مـجـيد مى باشد مؤلف محترم هنگامى كه مجلد اول جوامع الجامع امين الاسلام طبرسى (548 ـ
468) را مـشـاهده مى كند بسيار مى پسندد و در تفسير خود از آن بهره ها مى برد نسخه ى اصل به
خـط مـؤلـف نـزد فـرزنـد وى مـرحـوم سـيد محمد كاشانى متوفى 1353 در كربلا موجود بوده
است ((183))
.
***.
بصائر الايمان فى تفسير القرآن كشفى .
(م 1285 ه ق ). مـؤلـف مـحـتـرم آن سـيد صبغة اللّه بن سيد جعفر بروجردى معروف به ((كشفى )) ازمفسران و
حـكـماى برجسته ى قرن سيزدهم هجرى مى باشد اين تفسير در سه مجلدبزرگ به زبان عربى به
سبك و روش كلامى با بهره گيرى از روايات و احاديث مى باشدجلد اول داراى يك مقدمه سپس
تفسير سوره الحمد تا سوره الكهف و جلد دوم از سوره الكهف تا سوره ياسين و مجلد سوم از سوره
الصافات تا پايان قرآن ((الناس )) مى باشد((184)).
***.
تفاسير سيد على خان نقوى .
(م 1286 ه ق ). مـؤلـف مـحـتـرم آنـهـا سيد رجبعلى خان بهادر حسنى حسينى نقوى بهكرى دهلوى لاهورى از
بـزرگـان جـگروان (ايالت پنجاب ) و يكى از اعيان تفسيرى شيعه در هندوستان در قرن سيزدهم
هجرى مى باشد.
مؤلف عاليقدر كه از متكلمين شيعه در هندوستان مى باشد داراى دو اثر قرآنى وتفسيرى مى باشد:
.
1ـ كشف الغطا.
نـام كـامـل تـفـسير او ((كشف الغطا فى تفسير سوره هل اتى )) مى باشد كه مؤلف محترم در مقام
تطبيق سوره هل اتى با واقعه كربلا روش بسيار غريبى را پيموده است .
آغاز آن :.
((الحمدللّه على افضاله و الصلاة على رسوله محمد و آله )).
اين تفسير در سال 1266 در لاهور به چاپ رسيده است 2ـ سر اكبر.
تـفـسـيـر دوم او بـه نـام ((سـر الاكـبـر)) اين تفسير در يك مجلد به زبان فارسى پيرامون سوره
((والـفجر)) مى باشد و در آن تفسير نيز شيوه ى تفسيرى كشف الغطا را به كار برده است به سبك
كـلامـى با شهادت اباعبداللّه حسين (ع ) تطبيق داده است اين تفسير در1267 ه ق در لاهور چاپ
سنگى گرديده است ((185)).
***.
تفسير مجد الاشراف شريفى .
(م 1286 ه ق ). مؤلف آن عالم محترم مرحوم ميرزا ابوالقاسم بن محمد بن حسين ذهبى شيرازى ملقب به ((ميرزا
بابا)) يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى و متولى بقعه مباركه شاه چراغ در شيراز مى باشد
.
نـام تفسير او ((آيات الولايه )) به زبان فارسى حاوى تفسير 1001 آيه مى باشد كه ازآن ميان 300 آيه
به اتفاق مفسرين پيرامون اهل بيت عصمت (ع ) مى باشد جلد اول اين تفسير تا سوره انبيا آمده است
و در سال 1323 ه ق در دو مجلد به چاپ رسيده است .
آثار و تاليفات :.
1 ـ ترجمه تفسير منسوب به امام حسن عسكرى (ع ).
2 ـ السبع المثانى كه به منزله جلد هفتم مثنوى مولوى است .
3 ـ قوائم الانوار و طلالع الاسرار در عرفان و آداب سير و سلوك .
4 ـ قواطع الاوهام فى نبذ من مسائل الحلال و الحرام .
5 ـ مـعـالـم التاويل و التبيان فى شرح اسرار خطب امير البيان منسوب به حضرت على (ع ) كه به
سـال 1281 هـ ق به هنگام مراجعت از زيارت امام رضا (ع ) در تهران و درظرف دو سال انجام شده
است و نسخه اى از آن پيش نويسنده محترم ريحانة الادب مرحوم مدرس موجود مى باشد ((186))
.
وفات او:.
بنا به نگارش مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى در الكرام البررة در سال 1286 ه ق درآبادى مورچه خار,
رخ داده اسـت سپس در اصفهان به امانت سپرده شده تا پس از مدتى به مشهد مقدس حمل و در
صحن جديد در ايوان طلا مدفون گرديده است ((187))
.
***.
جواهر القران فى علوم الفرقان سيد محمود حسينى .
(چاپ 1287 ه ق ). مـؤلـف آن مـحمود بن محمد علوى فاطمى حسنى حسينى حافظ تبريزى يكى ازاعيان تفسيرى
قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
اين تفسير در 208 صفحه قرار گرفته است و يكى از نخستين كتابهائى است كه توسط مطبعه ى نو
بنياد در تبريز به زيور طبع آراسته شده است ((188))
ضرورت داردپيرامون تاليف و مؤلف , تحقيق
بيشترى صورت پذيرد.
***.
تفسير مرادى شيرازى .
(م 1287 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جليل القدر شيخ محمدحسين بن على مراد شيرازى يكى از اعلام قرن سيزدهم
هجرى مى باشد و فراغت از تفسير به سال 1281 ه صورت پذيرفته است .
اين تفسير پيرامون سوره مباركه الجمعه مى باشد.
آغاز آن :.
((الحمدللّه رب العالمين مالك يوم الدين خالق السموات و الارضين جاعل الملائكة المقربين )).
در آغاز آن مؤلف اسم و نسب خود را ذكر كرده است و از آن به عنوان شرح , تعبيرآورده است آنچه
بـه ذهـن خـود رسـيده يا از اساتيد خود مانند خاتم الحكما حكيم ملاعلى نورى و استاد اسماعيل
خواجوئى شنيده است به ثبت رسانده است و فراغت از آن 1281ه ق بوده است نسخه اى از آن پيش
حاج ميرزا باقر آقا قاضى تبريزى جد قاضى هامى باشد)) ((189))
.
اين كتاب علوم قرآنى اخير در 1289 به خط احمد بن ابى القاسم مازندرانى تحريرو تحت كد 5804
در فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى قم معرفى گرديده است ((190))
.
***.
جامع التبيان شيخ على سليم مازندرانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن شيخ على بن محمد مازندرانى معروف به ((سليم )) يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم
هجرى مى باشد.
تـفـسير او كه به نام ((مقاليد البيان و جامع التبيان )) موسوم مى باشد پيرامون مبدا ومعاد و آنچه
دانستن بين اين دو براى اعتقاد به نبوت , امامت و احوال انبيا و اوصياضرورت دارد, مى باشد او در
پايان سفرى به مشهد انجام و منتخباتى از اشعارش را بر آن افزوده است .
ايـن تـفـسـيـر داراى يـك مقدمه و چند مقاله و خاتمه مى باشد و در چهارم صفر 1288ه ق پايان
پذيرفته است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى ابـدع صنايع الاشيا, سپاس و ستايش دور از اندازه و قياس مخصوص بارگاه
خداوندى است كه خلقت موجودات را بدون سابقه انجام داده است )).
انجام آن :.
((خداوندا! آفريدگارا! مرا يار حسين شهيد و وسيله كار امام غريب خراسان نما!)) ((191))
.
***.
الفرقان الكريم محمد باقر اصفهانى .
(حدود 1288 ه ق ). مـؤلـف آن عالم بارع ملا محمد باقر بن محمد محسن اصفهانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
قمرى مى باشد.
اسـاس ايـن تـفـسير به صورت مزجى بسيار مختصر و نوشته هاى پراكنده ايست كه حاج كريم خان
كـرمـانى در حاشيه نسخه اى از قرآن نگاشته است و مؤلف ما آنها را بااختصار در اين كتاب تنظيم
نموده است نسخه حاضر تا اواخر سوره بقره آمده است وگويا بيش از اين نگاشته نشده است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى انـزل الـفـرقـان عـلـى عـبده ليكون للعالمين نذيرا و الشكر للّه الذى ارسل
رسوله بالهدى و دين الحق شاهدا و مبشرا)).
آثار و تاليفات :.
در همين بخش , تعدادى از تاليفات او آمده است از آن ميان :.
1ـ رساله ى رضاع ـ در اركان و شرائط و احكام شير دادن كه در سال 1272 به نگارش در آمده است .
2ـ الاستصحاب : رساله استدلالى در موضوع استصحاب بر پايه اخبار و احاديث به روش شيخيه نه
بر اساس و پايه هاى عقلى اين رساله نيز در سال 1272 نوشته شده است آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه رب الـعـالـمـيـن ان قـاعـدة الاستصحاب لما كانت من القواعد التى افادها الائمة
الاطياب ))((192)).
***.
تفسير بواطن الايات صدر الواعظين .
(تاليف 1288 ه ق ). مـؤلـف آن شيخ محمد جواد واعظ مشهور به صدر الواعظين و سيف الشريعة يكى از اعلام تفسير,
وعظ و پند و اندرز قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
مـوضـوع تـفـسير فوق , اخلاق در قرآن پيرامون مطالب تفسيرى و تاريخى به زبان فارسى مى باشد
تـفـسير فوق بنا به اظهارات مؤلف محترم كتابخانه بزرگ آقا كريم , حاوى مطالب گوناگون و به
صـورت مـجـالس جداگانه و مستقلى است و در هر مجلس نخست آيه قرآن عنوان مى شود و در
پيرامون معانى ظاهرى و حقيقى آن سخن مى رود سپس مطالبى درباره ى اخلاق به صورت پند و
انـدرز بـيان مى گردد آنگاه دنباله ى بحث به نبردخونين كربلا و عاشوراى 61 ه ق و شهادت امام
حـسين (ع ) كشيده مى شود و در هرمجلس درباره يكى از رويدادهاى جانگداز آن واقعه دردناك ,
اشاره مى شود و مجلس بدين سان پايان مى پذيرد در پايان يكى از مجالس , تاريخ بيستم 1288 ه ق
آمـده است نسخه ى خطى از اين اثر به خط مولف با حواشى وى در كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى
درشهر قم نگهدارى مى شود )) ((193))
.
***.
رسائل تفسيرى دوازده گانه كرمانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن حاج محمد كريم خان بن ابراهيم خان قاجار كرمانى يكى از نويسندگان و اعيان تفسيرى
قرن سيزدهم هجرى از گروه شيخيه مى باشد.
وى كـه از شـاگـردان مـرحـوم شـيخ احمد احسائى و سيدكاظم رشتى مى باشد داراى مريدان و
عـلاقـه مندانى است كه به كريمخانى معروف مى باشند كه نوعا در كرمان و دربرخى ديگر از بلاد
ايران , متفرق مى باشند.
حـاج مـحـمـدكريم خان داراى تاليفات و آثار قلمى متعددى مى باشد كه يكى ازمعروف ترين آنها
((ارشاد العوام )) در عقيده و كلام و ((دارالجهادية )) و ((فصل الخطاب )) و((دقائق العلاج و طريق
النجاة )) مى باشد ضمنا آثار قرآنى نيز دارد كه يكى از آنها معرفى مى شود.
گفتار صاحب الاثار و الماثر:.
مرحوم اعتمادالسلطنه وزير مطبوعات اواخر دوره ناصرى معاصر و هم نژادمؤلف در كتاب ((الاثار و الماثر)) در حق وى مى نويسد:.
((حـاج مـحـمـدكريمخان كرمانى از كبرا علما عصر, معدود بود و در جميع فنون عقليه و نقليه ,
دعوى استادى مى نمود از جماعت شيخيه بعد از فوت سيد كاظم رشتى گروهى بروى گرويدند
و او را ركـن چهارم از اركان اصول عقائد خود گرفتند سيد على محمد باب , عليه اللعنة و العذاب
در تـلـفـيقات مضحكه خود كه نامش را ((بيان )) گذارده وسفاهت خويشتن را برهان نهاده اين
دانشمند فرزانه را فريفتن خواسته است كه درشانش گفته ((ان الكريم كان فى الكرمان كريما))
زمانى كه اين عالم جليل به تهران آمد به كلمه (دستور) اعليحضرت همايونى رساله اى در رد باب
نگاشت كه اين اوقات به طبع رسيد و ارشاد العوام از تاليفات اوست در بمبئى و غيرها مكرر مطبوع
افتاد و هكذا فصل الخطاب در علم حديث )).
الـحـاصـل او در غـالب فنون , كتابها ساخته است و رسائل پرداخته وى از ايل قاجاراست من قبائل
الترك و مردم در حق وى بر دو طرف افراط و تفريط مى روند او در سال يكهزارو دويست و هشتاد
و هشت به ملك كرمان درگذشت )) ((194))
.
از اين نويسنده دوازده رساله تفسيرى به جا مانده است كه به صورت اجمال معرفى مى شوند:.
1ـ تفسير سوره حجرات .
در يـك مـجلد به زبان عربى به شيوه ادبى , روايى و كلامى است چاپ اول اين تفسير بنا به نگارش مـرحـوم خـانـبـابـامـشار در سال 1371 و چاپ دوم در 1381 در مجموعه تفسيرهاى وى منتشر
گرديده است .
روش تفسيرى :.
دانشمند متتبع و كتابشناس معروف جناب آقاى اشكورى در ((التراث العربى )) درمورد اين تفسير
مـى نگارند: ((در تفسير سوره حجرات از بواطن معانى اين سوره شريفه سخن مى گويد و پيرامون
عـلـوم قرآنى و معارف آن بحث و گفتگو دارد و شواهدى نيز ازاحاديث اهل بيت (ع ) نيز مى آورد
بـى آنـكـه بـه اقوال مفسرين گذشته توجهى داشته باشدپس هرآيه اى را با عناوين : قرائت , ظاهر,
بـاطن آيه تفسير مى كند فراغت از تاليف آن , درتاريخ پنجشنبه 27 ربيع الاول سال 1286 ه ق ) رخ
داده است )).
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه و سلام على عباده انى علقت على كتاب اللّه المجيد فى سالف الزمان تعليقات على
نحوالاجمال )).
اين تفسير در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم تحت كد 5782 مى باشد كه در فهرست نسخه هاى خطى
آن كتابخانه معرفى گرديده است كه تحرير آن به تاريخ 1328 ه ق مى باشد )) ((195))
.
2ـ تفسير تقويم اللسان .
تفسير تقويم اللسان در يك جلد به زبان عربى و شيوه ى روايى و كلامى شامل معارف مختلف قرآن در يك مقدمه و ده باب و يك خاتمه قرار دارد و اين رساله در 1354در كرمان طبع گرديده است
.
3ـ تفسير قرآن .
ايـن اثـر در يـك مجلد شامل بخشى از آيات قرآن مجيد مى باشد مؤلف در اين اثر به تفسير و تاويل بـعـضـى از مشكلات و متشابهات قرآن پرداخته و در شناخت بواطن بطون آيات قرآن كريم ژرف
كاوى كرده است مجموع اين اثر در چهارده هزار سطر طبع گرديده است .
4ـ تفسير بسمله .
اين تفسير پيرامون بسم اللّه الرحمن الرحيم به زبان عربى مى باشد كه نسخه اصلى آن در كتابخانه آل ابراهيمى در كرمان محفوظ مى باشد.
5ـ تفسير رسالت .
ايـن تفسير پيرامون آيه ((و ما ارسلنا من رسول و لا نبى )) در يك مجلد به زبان فارسى مى باشد و در سال 1386 طبع گرديده است .
6ـ تفسير آيه نسخ .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ما ننسخ من آية او ننسهانات بخير منها او مثلها )) در يك مجلد به زبان فارسى در 1386 ه ق چاپ گرديده است .
7ـ تفسير ميزان .
ايـن رساله پيرامون آيه ((يوم كان مقداره خمسين الف سنة )) در يك مجلد به زبان عربى در سال 1261 ه ق چاپ سنگى شده است .
8ـ تفسير عروج .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنه )) در يك مجلد به زبان عربى مى باشد اين اثر هم به چاپ سنگى رسيده است .
9ـ اعجاز قرآن كريم .
اين رساله پيرامون اعجاز قرآن به زبان عربى پيرامون وجوه اعجاز آن و اقوال متقدمين مى باشد كه در سال 1354 به چاپ رسيده و به زبان عربى است .
10ـ تفسير آيه امانت و نور.
اين رساله پيرامون آيه شريفه ((انا عرضنا الامانة على السموات و الارض فابين ان يحملنها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا)) مى باشد.
11ـ تفسير سوره اخلاص .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
***.
تفسير منابيع الانوار هندى لكنهوئى .
(م 1285 ه ق ). عـالـم جـلـيل و فقيه نبيل مرحوم حاج سيدمحمد ابراهيم بن سيدمحمد تقى بن سيد العلما سيد
حـسـينى بن سيد دلدار على نقوى هندى لكنهوئى ((179))
يكى از اعيان تفسيرى شيعه در اواخر
قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
او يكى از علماى خدمتگزار فقه وادب و تفسير بود و آثار و تاليفاتى دارد كه يكى از آنها:.
1ـ امل الامل فى تحقيق بعض المسائل فى الكلام .
2ـ تـكـمـلـة يـنـابيع الانوار فى تفسير القرآن اين تفسير شامل سه جز از قرآن عظيم در سه مجلد
مى باشد.
3ـ البضاعة المزجاة مى باشد ((180))
.
صـاحـب الـذريـعه مى افزايد: ((اين تفسير پيش نوه اش سيدعلى نقى نقوى ابن ابى الحسن فرزند
مـؤلـف يـافت مى شود آنچنان كه كتاب امل الامل نيز (كه در جلد م ص 350)معرفى شد پيش او
يافت مى شود.
يـنـابيع الانوار شامل سه جز از قرآن مجيد در سه مجلد قرار دارد و در باب خاص خود خواهد آمد
)) ((181))
.
در بـاب يـا مـى نـويسد:((ينابيع الانوار تفسير بزرگى است تاليف ممتاز العلمامحمدتقى (متوفى
1285 نـوه اش سـيد على نقى ابن ابى الحسن بن مصنف گويد: كه سه جز آن در سه مجلد بيرون
آمده است ))((182)).
***.
تفسير آقا سيد حسين شفائى .
(م 1285 ه ق ). مؤلف آن عالم فاضل مرحوم سيد حسين بن رضى الدين بن محمدبن الحسين شفائى يكى از اعلام
قرن سيزدهم هجرى است .
تـفـسير او بر اساس و سبك تفسير ((جوامع الجامع )) مرحوم شيخ طبرسى مى باشد وشامل نصف
قرآن مجيد از اول سوره مريم تا پايان , آن مى باشد.
مرحوم حاج آقابزرگ تهرانى در الذريعه مى نويسد:.
((مـن نسخه اى از آنرا پيش فرزند مؤلف سيد و عالم معمر به نام سيد محمد كاشانى حائرى كه در
83 سالگى بوده اند, ديده ام )).
***.
تفسير كاشانى حائرى .
(م 1285 ه ق ). مـؤلـف مـحـترم آن عالم جليل سيد حسين بن رضى الدين محمد حسينى كاشانى حائرى يكى از
اعلام فقهى و تفسيرى در قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسير او در يك مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم از آغاز سوره ى مريم تا آخر قرآن
مـجـيد مى باشد مؤلف محترم هنگامى كه مجلد اول جوامع الجامع امين الاسلام طبرسى (548 ـ
468) را مـشـاهده مى كند بسيار مى پسندد و در تفسير خود از آن بهره ها مى برد نسخه ى اصل به
خـط مـؤلـف نـزد فـرزنـد وى مـرحـوم سـيد محمد كاشانى متوفى 1353 در كربلا موجود بوده
است ((183))
.
***.
بصائر الايمان فى تفسير القرآن كشفى .
(م 1285 ه ق ). مـؤلـف مـحـتـرم آن سـيد صبغة اللّه بن سيد جعفر بروجردى معروف به ((كشفى )) ازمفسران و
حـكـماى برجسته ى قرن سيزدهم هجرى مى باشد اين تفسير در سه مجلدبزرگ به زبان عربى به
سبك و روش كلامى با بهره گيرى از روايات و احاديث مى باشدجلد اول داراى يك مقدمه سپس
تفسير سوره الحمد تا سوره الكهف و جلد دوم از سوره الكهف تا سوره ياسين و مجلد سوم از سوره
الصافات تا پايان قرآن ((الناس )) مى باشد((184)).
***.
تفاسير سيد على خان نقوى .
(م 1286 ه ق ). مـؤلـف مـحـتـرم آنـهـا سيد رجبعلى خان بهادر حسنى حسينى نقوى بهكرى دهلوى لاهورى از
بـزرگـان جـگروان (ايالت پنجاب ) و يكى از اعيان تفسيرى شيعه در هندوستان در قرن سيزدهم
هجرى مى باشد.
مؤلف عاليقدر كه از متكلمين شيعه در هندوستان مى باشد داراى دو اثر قرآنى وتفسيرى مى باشد:
.
1ـ كشف الغطا.
نـام كـامـل تـفـسير او ((كشف الغطا فى تفسير سوره هل اتى )) مى باشد كه مؤلف محترم در مقام
تطبيق سوره هل اتى با واقعه كربلا روش بسيار غريبى را پيموده است .
آغاز آن :.
((الحمدللّه على افضاله و الصلاة على رسوله محمد و آله )).
اين تفسير در سال 1266 در لاهور به چاپ رسيده است 2ـ سر اكبر.
تـفـسـيـر دوم او بـه نـام ((سـر الاكـبـر)) اين تفسير در يك مجلد به زبان فارسى پيرامون سوره
((والـفجر)) مى باشد و در آن تفسير نيز شيوه ى تفسيرى كشف الغطا را به كار برده است به سبك
كـلامـى با شهادت اباعبداللّه حسين (ع ) تطبيق داده است اين تفسير در1267 ه ق در لاهور چاپ
سنگى گرديده است ((185)).
***.
تفسير مجد الاشراف شريفى .
(م 1286 ه ق ). مؤلف آن عالم محترم مرحوم ميرزا ابوالقاسم بن محمد بن حسين ذهبى شيرازى ملقب به ((ميرزا
بابا)) يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى و متولى بقعه مباركه شاه چراغ در شيراز مى باشد
.
نـام تفسير او ((آيات الولايه )) به زبان فارسى حاوى تفسير 1001 آيه مى باشد كه ازآن ميان 300 آيه
به اتفاق مفسرين پيرامون اهل بيت عصمت (ع ) مى باشد جلد اول اين تفسير تا سوره انبيا آمده است
و در سال 1323 ه ق در دو مجلد به چاپ رسيده است .
آثار و تاليفات :.
1 ـ ترجمه تفسير منسوب به امام حسن عسكرى (ع ).
2 ـ السبع المثانى كه به منزله جلد هفتم مثنوى مولوى است .
3 ـ قوائم الانوار و طلالع الاسرار در عرفان و آداب سير و سلوك .
4 ـ قواطع الاوهام فى نبذ من مسائل الحلال و الحرام .
5 ـ مـعـالـم التاويل و التبيان فى شرح اسرار خطب امير البيان منسوب به حضرت على (ع ) كه به
سـال 1281 هـ ق به هنگام مراجعت از زيارت امام رضا (ع ) در تهران و درظرف دو سال انجام شده
است و نسخه اى از آن پيش نويسنده محترم ريحانة الادب مرحوم مدرس موجود مى باشد ((186))
.
وفات او:.
بنا به نگارش مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى در الكرام البررة در سال 1286 ه ق درآبادى مورچه خار,
رخ داده اسـت سپس در اصفهان به امانت سپرده شده تا پس از مدتى به مشهد مقدس حمل و در
صحن جديد در ايوان طلا مدفون گرديده است ((187))
.
***.
جواهر القران فى علوم الفرقان سيد محمود حسينى .
(چاپ 1287 ه ق ). مـؤلـف آن مـحمود بن محمد علوى فاطمى حسنى حسينى حافظ تبريزى يكى ازاعيان تفسيرى
قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
اين تفسير در 208 صفحه قرار گرفته است و يكى از نخستين كتابهائى است كه توسط مطبعه ى نو
بنياد در تبريز به زيور طبع آراسته شده است ((188))
ضرورت داردپيرامون تاليف و مؤلف , تحقيق
بيشترى صورت پذيرد.
***.
تفسير مرادى شيرازى .
(م 1287 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جليل القدر شيخ محمدحسين بن على مراد شيرازى يكى از اعلام قرن سيزدهم
هجرى مى باشد و فراغت از تفسير به سال 1281 ه صورت پذيرفته است .
اين تفسير پيرامون سوره مباركه الجمعه مى باشد.
آغاز آن :.
((الحمدللّه رب العالمين مالك يوم الدين خالق السموات و الارضين جاعل الملائكة المقربين )).
در آغاز آن مؤلف اسم و نسب خود را ذكر كرده است و از آن به عنوان شرح , تعبيرآورده است آنچه
بـه ذهـن خـود رسـيده يا از اساتيد خود مانند خاتم الحكما حكيم ملاعلى نورى و استاد اسماعيل
خواجوئى شنيده است به ثبت رسانده است و فراغت از آن 1281ه ق بوده است نسخه اى از آن پيش
حاج ميرزا باقر آقا قاضى تبريزى جد قاضى هامى باشد)) ((189))
.
اين كتاب علوم قرآنى اخير در 1289 به خط احمد بن ابى القاسم مازندرانى تحريرو تحت كد 5804
در فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى قم معرفى گرديده است ((190))
.
***.
جامع التبيان شيخ على سليم مازندرانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن شيخ على بن محمد مازندرانى معروف به ((سليم )) يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم
هجرى مى باشد.
تـفـسير او كه به نام ((مقاليد البيان و جامع التبيان )) موسوم مى باشد پيرامون مبدا ومعاد و آنچه
دانستن بين اين دو براى اعتقاد به نبوت , امامت و احوال انبيا و اوصياضرورت دارد, مى باشد او در
پايان سفرى به مشهد انجام و منتخباتى از اشعارش را بر آن افزوده است .
ايـن تـفـسـيـر داراى يـك مقدمه و چند مقاله و خاتمه مى باشد و در چهارم صفر 1288ه ق پايان
پذيرفته است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى ابـدع صنايع الاشيا, سپاس و ستايش دور از اندازه و قياس مخصوص بارگاه
خداوندى است كه خلقت موجودات را بدون سابقه انجام داده است )).
انجام آن :.
((خداوندا! آفريدگارا! مرا يار حسين شهيد و وسيله كار امام غريب خراسان نما!)) ((191))
.
***.
الفرقان الكريم محمد باقر اصفهانى .
(حدود 1288 ه ق ). مـؤلـف آن عالم بارع ملا محمد باقر بن محمد محسن اصفهانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
قمرى مى باشد.
اسـاس ايـن تـفـسير به صورت مزجى بسيار مختصر و نوشته هاى پراكنده ايست كه حاج كريم خان
كـرمـانى در حاشيه نسخه اى از قرآن نگاشته است و مؤلف ما آنها را بااختصار در اين كتاب تنظيم
نموده است نسخه حاضر تا اواخر سوره بقره آمده است وگويا بيش از اين نگاشته نشده است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى انـزل الـفـرقـان عـلـى عـبده ليكون للعالمين نذيرا و الشكر للّه الذى ارسل
رسوله بالهدى و دين الحق شاهدا و مبشرا)).
آثار و تاليفات :.
در همين بخش , تعدادى از تاليفات او آمده است از آن ميان :.
1ـ رساله ى رضاع ـ در اركان و شرائط و احكام شير دادن كه در سال 1272 به نگارش در آمده است .
2ـ الاستصحاب : رساله استدلالى در موضوع استصحاب بر پايه اخبار و احاديث به روش شيخيه نه
بر اساس و پايه هاى عقلى اين رساله نيز در سال 1272 نوشته شده است آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه رب الـعـالـمـيـن ان قـاعـدة الاستصحاب لما كانت من القواعد التى افادها الائمة
الاطياب ))((192)).
***.
تفسير بواطن الايات صدر الواعظين .
(تاليف 1288 ه ق ). مـؤلـف آن شيخ محمد جواد واعظ مشهور به صدر الواعظين و سيف الشريعة يكى از اعلام تفسير,
وعظ و پند و اندرز قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
مـوضـوع تـفـسير فوق , اخلاق در قرآن پيرامون مطالب تفسيرى و تاريخى به زبان فارسى مى باشد
تـفـسير فوق بنا به اظهارات مؤلف محترم كتابخانه بزرگ آقا كريم , حاوى مطالب گوناگون و به
صـورت مـجـالس جداگانه و مستقلى است و در هر مجلس نخست آيه قرآن عنوان مى شود و در
پيرامون معانى ظاهرى و حقيقى آن سخن مى رود سپس مطالبى درباره ى اخلاق به صورت پند و
انـدرز بـيان مى گردد آنگاه دنباله ى بحث به نبردخونين كربلا و عاشوراى 61 ه ق و شهادت امام
حـسين (ع ) كشيده مى شود و در هرمجلس درباره يكى از رويدادهاى جانگداز آن واقعه دردناك ,
اشاره مى شود و مجلس بدين سان پايان مى پذيرد در پايان يكى از مجالس , تاريخ بيستم 1288 ه ق
آمـده است نسخه ى خطى از اين اثر به خط مولف با حواشى وى در كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى
درشهر قم نگهدارى مى شود )) ((193))
.
***.
رسائل تفسيرى دوازده گانه كرمانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن حاج محمد كريم خان بن ابراهيم خان قاجار كرمانى يكى از نويسندگان و اعيان تفسيرى
قرن سيزدهم هجرى از گروه شيخيه مى باشد.
وى كـه از شـاگـردان مـرحـوم شـيخ احمد احسائى و سيدكاظم رشتى مى باشد داراى مريدان و
عـلاقـه مندانى است كه به كريمخانى معروف مى باشند كه نوعا در كرمان و دربرخى ديگر از بلاد
ايران , متفرق مى باشند.
حـاج مـحـمـدكريم خان داراى تاليفات و آثار قلمى متعددى مى باشد كه يكى ازمعروف ترين آنها
((ارشاد العوام )) در عقيده و كلام و ((دارالجهادية )) و ((فصل الخطاب )) و((دقائق العلاج و طريق
النجاة )) مى باشد ضمنا آثار قرآنى نيز دارد كه يكى از آنها معرفى مى شود.
گفتار صاحب الاثار و الماثر:.
مرحوم اعتمادالسلطنه وزير مطبوعات اواخر دوره ناصرى معاصر و هم نژادمؤلف در كتاب ((الاثار و الماثر)) در حق وى مى نويسد:.
((حـاج مـحـمـدكريمخان كرمانى از كبرا علما عصر, معدود بود و در جميع فنون عقليه و نقليه ,
دعوى استادى مى نمود از جماعت شيخيه بعد از فوت سيد كاظم رشتى گروهى بروى گرويدند
و او را ركـن چهارم از اركان اصول عقائد خود گرفتند سيد على محمد باب , عليه اللعنة و العذاب
در تـلـفـيقات مضحكه خود كه نامش را ((بيان )) گذارده وسفاهت خويشتن را برهان نهاده اين
دانشمند فرزانه را فريفتن خواسته است كه درشانش گفته ((ان الكريم كان فى الكرمان كريما))
زمانى كه اين عالم جليل به تهران آمد به كلمه (دستور) اعليحضرت همايونى رساله اى در رد باب
نگاشت كه اين اوقات به طبع رسيد و ارشاد العوام از تاليفات اوست در بمبئى و غيرها مكرر مطبوع
افتاد و هكذا فصل الخطاب در علم حديث )).
الـحـاصـل او در غـالب فنون , كتابها ساخته است و رسائل پرداخته وى از ايل قاجاراست من قبائل
الترك و مردم در حق وى بر دو طرف افراط و تفريط مى روند او در سال يكهزارو دويست و هشتاد
و هشت به ملك كرمان درگذشت )) ((194))
.
از اين نويسنده دوازده رساله تفسيرى به جا مانده است كه به صورت اجمال معرفى مى شوند:.
1ـ تفسير سوره حجرات .
در يـك مـجلد به زبان عربى به شيوه ادبى , روايى و كلامى است چاپ اول اين تفسير بنا به نگارش مـرحـوم خـانـبـابـامـشار در سال 1371 و چاپ دوم در 1381 در مجموعه تفسيرهاى وى منتشر
گرديده است .
روش تفسيرى :.
دانشمند متتبع و كتابشناس معروف جناب آقاى اشكورى در ((التراث العربى )) درمورد اين تفسير
مـى نگارند: ((در تفسير سوره حجرات از بواطن معانى اين سوره شريفه سخن مى گويد و پيرامون
عـلـوم قرآنى و معارف آن بحث و گفتگو دارد و شواهدى نيز ازاحاديث اهل بيت (ع ) نيز مى آورد
بـى آنـكـه بـه اقوال مفسرين گذشته توجهى داشته باشدپس هرآيه اى را با عناوين : قرائت , ظاهر,
بـاطن آيه تفسير مى كند فراغت از تاليف آن , درتاريخ پنجشنبه 27 ربيع الاول سال 1286 ه ق ) رخ
داده است )).
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه و سلام على عباده انى علقت على كتاب اللّه المجيد فى سالف الزمان تعليقات على
نحوالاجمال )).
اين تفسير در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم تحت كد 5782 مى باشد كه در فهرست نسخه هاى خطى
آن كتابخانه معرفى گرديده است كه تحرير آن به تاريخ 1328 ه ق مى باشد )) ((195))
.
2ـ تفسير تقويم اللسان .
تفسير تقويم اللسان در يك جلد به زبان عربى و شيوه ى روايى و كلامى شامل معارف مختلف قرآن در يك مقدمه و ده باب و يك خاتمه قرار دارد و اين رساله در 1354در كرمان طبع گرديده است
.
3ـ تفسير قرآن .
ايـن اثـر در يـك مجلد شامل بخشى از آيات قرآن مجيد مى باشد مؤلف در اين اثر به تفسير و تاويل بـعـضـى از مشكلات و متشابهات قرآن پرداخته و در شناخت بواطن بطون آيات قرآن كريم ژرف
كاوى كرده است مجموع اين اثر در چهارده هزار سطر طبع گرديده است .
4ـ تفسير بسمله .
اين تفسير پيرامون بسم اللّه الرحمن الرحيم به زبان عربى مى باشد كه نسخه اصلى آن در كتابخانه آل ابراهيمى در كرمان محفوظ مى باشد.
5ـ تفسير رسالت .
ايـن تفسير پيرامون آيه ((و ما ارسلنا من رسول و لا نبى )) در يك مجلد به زبان فارسى مى باشد و در سال 1386 طبع گرديده است .
6ـ تفسير آيه نسخ .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ما ننسخ من آية او ننسهانات بخير منها او مثلها )) در يك مجلد به زبان فارسى در 1386 ه ق چاپ گرديده است .
7ـ تفسير ميزان .
ايـن رساله پيرامون آيه ((يوم كان مقداره خمسين الف سنة )) در يك مجلد به زبان عربى در سال 1261 ه ق چاپ سنگى شده است .
8ـ تفسير عروج .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنه )) در يك مجلد به زبان عربى مى باشد اين اثر هم به چاپ سنگى رسيده است .
9ـ اعجاز قرآن كريم .
اين رساله پيرامون اعجاز قرآن به زبان عربى پيرامون وجوه اعجاز آن و اقوال متقدمين مى باشد كه در سال 1354 به چاپ رسيده و به زبان عربى است .
10ـ تفسير آيه امانت و نور.
اين رساله پيرامون آيه شريفه ((انا عرضنا الامانة على السموات و الارض فابين ان يحملنها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا)) مى باشد.
11ـ تفسير سوره اخلاص .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
يكى از اعيان تفسيرى شيعه در اواخر
قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
او يكى از علماى خدمتگزار فقه وادب و تفسير بود و آثار و تاليفاتى دارد كه يكى از آنها:.
1ـ امل الامل فى تحقيق بعض المسائل فى الكلام .
2ـ تـكـمـلـة يـنـابيع الانوار فى تفسير القرآن اين تفسير شامل سه جز از قرآن عظيم در سه مجلد
مى باشد.
3ـ البضاعة المزجاة مى باشد ((180))
.
صـاحـب الـذريـعه مى افزايد: ((اين تفسير پيش نوه اش سيدعلى نقى نقوى ابن ابى الحسن فرزند
مـؤلـف يـافت مى شود آنچنان كه كتاب امل الامل نيز (كه در جلد م ص 350)معرفى شد پيش او
يافت مى شود.
يـنـابيع الانوار شامل سه جز از قرآن مجيد در سه مجلد قرار دارد و در باب خاص خود خواهد آمد
)) ((181))
.
در بـاب يـا مـى نـويسد:((ينابيع الانوار تفسير بزرگى است تاليف ممتاز العلمامحمدتقى (متوفى
1285 نـوه اش سـيد على نقى ابن ابى الحسن بن مصنف گويد: كه سه جز آن در سه مجلد بيرون
آمده است ))((182)).
***.
تفسير آقا سيد حسين شفائى .
(م 1285 ه ق ). مؤلف آن عالم فاضل مرحوم سيد حسين بن رضى الدين بن محمدبن الحسين شفائى يكى از اعلام
قرن سيزدهم هجرى است .
تـفـسير او بر اساس و سبك تفسير ((جوامع الجامع )) مرحوم شيخ طبرسى مى باشد وشامل نصف
قرآن مجيد از اول سوره مريم تا پايان , آن مى باشد.
مرحوم حاج آقابزرگ تهرانى در الذريعه مى نويسد:.
((مـن نسخه اى از آنرا پيش فرزند مؤلف سيد و عالم معمر به نام سيد محمد كاشانى حائرى كه در
83 سالگى بوده اند, ديده ام )).
***.
تفسير كاشانى حائرى .
(م 1285 ه ق ). مـؤلـف مـحـترم آن عالم جليل سيد حسين بن رضى الدين محمد حسينى كاشانى حائرى يكى از
اعلام فقهى و تفسيرى در قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسير او در يك مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم از آغاز سوره ى مريم تا آخر قرآن
مـجـيد مى باشد مؤلف محترم هنگامى كه مجلد اول جوامع الجامع امين الاسلام طبرسى (548 ـ
468) را مـشـاهده مى كند بسيار مى پسندد و در تفسير خود از آن بهره ها مى برد نسخه ى اصل به
خـط مـؤلـف نـزد فـرزنـد وى مـرحـوم سـيد محمد كاشانى متوفى 1353 در كربلا موجود بوده
است ((183))
.
***.
بصائر الايمان فى تفسير القرآن كشفى .
(م 1285 ه ق ). مـؤلـف مـحـتـرم آن سـيد صبغة اللّه بن سيد جعفر بروجردى معروف به ((كشفى )) ازمفسران و
حـكـماى برجسته ى قرن سيزدهم هجرى مى باشد اين تفسير در سه مجلدبزرگ به زبان عربى به
سبك و روش كلامى با بهره گيرى از روايات و احاديث مى باشدجلد اول داراى يك مقدمه سپس
تفسير سوره الحمد تا سوره الكهف و جلد دوم از سوره الكهف تا سوره ياسين و مجلد سوم از سوره
الصافات تا پايان قرآن ((الناس )) مى باشد((184)).
***.
تفاسير سيد على خان نقوى .
(م 1286 ه ق ). مـؤلـف مـحـتـرم آنـهـا سيد رجبعلى خان بهادر حسنى حسينى نقوى بهكرى دهلوى لاهورى از
بـزرگـان جـگروان (ايالت پنجاب ) و يكى از اعيان تفسيرى شيعه در هندوستان در قرن سيزدهم
هجرى مى باشد.
مؤلف عاليقدر كه از متكلمين شيعه در هندوستان مى باشد داراى دو اثر قرآنى وتفسيرى مى باشد:
.
1ـ كشف الغطا.
نـام كـامـل تـفـسير او ((كشف الغطا فى تفسير سوره هل اتى )) مى باشد كه مؤلف محترم در مقام
تطبيق سوره هل اتى با واقعه كربلا روش بسيار غريبى را پيموده است .
آغاز آن :.
((الحمدللّه على افضاله و الصلاة على رسوله محمد و آله )).
اين تفسير در سال 1266 در لاهور به چاپ رسيده است 2ـ سر اكبر.
تـفـسـيـر دوم او بـه نـام ((سـر الاكـبـر)) اين تفسير در يك مجلد به زبان فارسى پيرامون سوره
((والـفجر)) مى باشد و در آن تفسير نيز شيوه ى تفسيرى كشف الغطا را به كار برده است به سبك
كـلامـى با شهادت اباعبداللّه حسين (ع ) تطبيق داده است اين تفسير در1267 ه ق در لاهور چاپ
سنگى گرديده است ((185)).
***.
تفسير مجد الاشراف شريفى .
(م 1286 ه ق ). مؤلف آن عالم محترم مرحوم ميرزا ابوالقاسم بن محمد بن حسين ذهبى شيرازى ملقب به ((ميرزا
بابا)) يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى و متولى بقعه مباركه شاه چراغ در شيراز مى باشد
.
نـام تفسير او ((آيات الولايه )) به زبان فارسى حاوى تفسير 1001 آيه مى باشد كه ازآن ميان 300 آيه
به اتفاق مفسرين پيرامون اهل بيت عصمت (ع ) مى باشد جلد اول اين تفسير تا سوره انبيا آمده است
و در سال 1323 ه ق در دو مجلد به چاپ رسيده است .
آثار و تاليفات :.
1 ـ ترجمه تفسير منسوب به امام حسن عسكرى (ع ).
2 ـ السبع المثانى كه به منزله جلد هفتم مثنوى مولوى است .
3 ـ قوائم الانوار و طلالع الاسرار در عرفان و آداب سير و سلوك .
4 ـ قواطع الاوهام فى نبذ من مسائل الحلال و الحرام .
5 ـ مـعـالـم التاويل و التبيان فى شرح اسرار خطب امير البيان منسوب به حضرت على (ع ) كه به
سـال 1281 هـ ق به هنگام مراجعت از زيارت امام رضا (ع ) در تهران و درظرف دو سال انجام شده
است و نسخه اى از آن پيش نويسنده محترم ريحانة الادب مرحوم مدرس موجود مى باشد ((186))
.
وفات او:.
بنا به نگارش مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى در الكرام البررة در سال 1286 ه ق درآبادى مورچه خار,
رخ داده اسـت سپس در اصفهان به امانت سپرده شده تا پس از مدتى به مشهد مقدس حمل و در
صحن جديد در ايوان طلا مدفون گرديده است ((187))
.
***.
جواهر القران فى علوم الفرقان سيد محمود حسينى .
(چاپ 1287 ه ق ). مـؤلـف آن مـحمود بن محمد علوى فاطمى حسنى حسينى حافظ تبريزى يكى ازاعيان تفسيرى
قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
اين تفسير در 208 صفحه قرار گرفته است و يكى از نخستين كتابهائى است كه توسط مطبعه ى نو
بنياد در تبريز به زيور طبع آراسته شده است ((188))
ضرورت داردپيرامون تاليف و مؤلف , تحقيق
بيشترى صورت پذيرد.
***.
تفسير مرادى شيرازى .
(م 1287 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جليل القدر شيخ محمدحسين بن على مراد شيرازى يكى از اعلام قرن سيزدهم
هجرى مى باشد و فراغت از تفسير به سال 1281 ه صورت پذيرفته است .
اين تفسير پيرامون سوره مباركه الجمعه مى باشد.
آغاز آن :.
((الحمدللّه رب العالمين مالك يوم الدين خالق السموات و الارضين جاعل الملائكة المقربين )).
در آغاز آن مؤلف اسم و نسب خود را ذكر كرده است و از آن به عنوان شرح , تعبيرآورده است آنچه
بـه ذهـن خـود رسـيده يا از اساتيد خود مانند خاتم الحكما حكيم ملاعلى نورى و استاد اسماعيل
خواجوئى شنيده است به ثبت رسانده است و فراغت از آن 1281ه ق بوده است نسخه اى از آن پيش
حاج ميرزا باقر آقا قاضى تبريزى جد قاضى هامى باشد)) ((189))
.
اين كتاب علوم قرآنى اخير در 1289 به خط احمد بن ابى القاسم مازندرانى تحريرو تحت كد 5804
در فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى قم معرفى گرديده است ((190))
.
***.
جامع التبيان شيخ على سليم مازندرانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن شيخ على بن محمد مازندرانى معروف به ((سليم )) يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم
هجرى مى باشد.
تـفـسير او كه به نام ((مقاليد البيان و جامع التبيان )) موسوم مى باشد پيرامون مبدا ومعاد و آنچه
دانستن بين اين دو براى اعتقاد به نبوت , امامت و احوال انبيا و اوصياضرورت دارد, مى باشد او در
پايان سفرى به مشهد انجام و منتخباتى از اشعارش را بر آن افزوده است .
ايـن تـفـسـيـر داراى يـك مقدمه و چند مقاله و خاتمه مى باشد و در چهارم صفر 1288ه ق پايان
پذيرفته است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى ابـدع صنايع الاشيا, سپاس و ستايش دور از اندازه و قياس مخصوص بارگاه
خداوندى است كه خلقت موجودات را بدون سابقه انجام داده است )).
انجام آن :.
((خداوندا! آفريدگارا! مرا يار حسين شهيد و وسيله كار امام غريب خراسان نما!)) ((191))
.
***.
الفرقان الكريم محمد باقر اصفهانى .
(حدود 1288 ه ق ). مـؤلـف آن عالم بارع ملا محمد باقر بن محمد محسن اصفهانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
قمرى مى باشد.
اسـاس ايـن تـفـسير به صورت مزجى بسيار مختصر و نوشته هاى پراكنده ايست كه حاج كريم خان
كـرمـانى در حاشيه نسخه اى از قرآن نگاشته است و مؤلف ما آنها را بااختصار در اين كتاب تنظيم
نموده است نسخه حاضر تا اواخر سوره بقره آمده است وگويا بيش از اين نگاشته نشده است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى انـزل الـفـرقـان عـلـى عـبده ليكون للعالمين نذيرا و الشكر للّه الذى ارسل
رسوله بالهدى و دين الحق شاهدا و مبشرا)).
آثار و تاليفات :.
در همين بخش , تعدادى از تاليفات او آمده است از آن ميان :.
1ـ رساله ى رضاع ـ در اركان و شرائط و احكام شير دادن كه در سال 1272 به نگارش در آمده است .
2ـ الاستصحاب : رساله استدلالى در موضوع استصحاب بر پايه اخبار و احاديث به روش شيخيه نه
بر اساس و پايه هاى عقلى اين رساله نيز در سال 1272 نوشته شده است آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه رب الـعـالـمـيـن ان قـاعـدة الاستصحاب لما كانت من القواعد التى افادها الائمة
الاطياب ))((192)).
***.
تفسير بواطن الايات صدر الواعظين .
(تاليف 1288 ه ق ). مـؤلـف آن شيخ محمد جواد واعظ مشهور به صدر الواعظين و سيف الشريعة يكى از اعلام تفسير,
وعظ و پند و اندرز قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
مـوضـوع تـفـسير فوق , اخلاق در قرآن پيرامون مطالب تفسيرى و تاريخى به زبان فارسى مى باشد
تـفـسير فوق بنا به اظهارات مؤلف محترم كتابخانه بزرگ آقا كريم , حاوى مطالب گوناگون و به
صـورت مـجـالس جداگانه و مستقلى است و در هر مجلس نخست آيه قرآن عنوان مى شود و در
پيرامون معانى ظاهرى و حقيقى آن سخن مى رود سپس مطالبى درباره ى اخلاق به صورت پند و
انـدرز بـيان مى گردد آنگاه دنباله ى بحث به نبردخونين كربلا و عاشوراى 61 ه ق و شهادت امام
حـسين (ع ) كشيده مى شود و در هرمجلس درباره يكى از رويدادهاى جانگداز آن واقعه دردناك ,
اشاره مى شود و مجلس بدين سان پايان مى پذيرد در پايان يكى از مجالس , تاريخ بيستم 1288 ه ق
آمـده است نسخه ى خطى از اين اثر به خط مولف با حواشى وى در كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى
درشهر قم نگهدارى مى شود )) ((193))
.
***.
رسائل تفسيرى دوازده گانه كرمانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن حاج محمد كريم خان بن ابراهيم خان قاجار كرمانى يكى از نويسندگان و اعيان تفسيرى
قرن سيزدهم هجرى از گروه شيخيه مى باشد.
وى كـه از شـاگـردان مـرحـوم شـيخ احمد احسائى و سيدكاظم رشتى مى باشد داراى مريدان و
عـلاقـه مندانى است كه به كريمخانى معروف مى باشند كه نوعا در كرمان و دربرخى ديگر از بلاد
ايران , متفرق مى باشند.
حـاج مـحـمـدكريم خان داراى تاليفات و آثار قلمى متعددى مى باشد كه يكى ازمعروف ترين آنها
((ارشاد العوام )) در عقيده و كلام و ((دارالجهادية )) و ((فصل الخطاب )) و((دقائق العلاج و طريق
النجاة )) مى باشد ضمنا آثار قرآنى نيز دارد كه يكى از آنها معرفى مى شود.
گفتار صاحب الاثار و الماثر:.
مرحوم اعتمادالسلطنه وزير مطبوعات اواخر دوره ناصرى معاصر و هم نژادمؤلف در كتاب ((الاثار و الماثر)) در حق وى مى نويسد:.
((حـاج مـحـمـدكريمخان كرمانى از كبرا علما عصر, معدود بود و در جميع فنون عقليه و نقليه ,
دعوى استادى مى نمود از جماعت شيخيه بعد از فوت سيد كاظم رشتى گروهى بروى گرويدند
و او را ركـن چهارم از اركان اصول عقائد خود گرفتند سيد على محمد باب , عليه اللعنة و العذاب
در تـلـفـيقات مضحكه خود كه نامش را ((بيان )) گذارده وسفاهت خويشتن را برهان نهاده اين
دانشمند فرزانه را فريفتن خواسته است كه درشانش گفته ((ان الكريم كان فى الكرمان كريما))
زمانى كه اين عالم جليل به تهران آمد به كلمه (دستور) اعليحضرت همايونى رساله اى در رد باب
نگاشت كه اين اوقات به طبع رسيد و ارشاد العوام از تاليفات اوست در بمبئى و غيرها مكرر مطبوع
افتاد و هكذا فصل الخطاب در علم حديث )).
الـحـاصـل او در غـالب فنون , كتابها ساخته است و رسائل پرداخته وى از ايل قاجاراست من قبائل
الترك و مردم در حق وى بر دو طرف افراط و تفريط مى روند او در سال يكهزارو دويست و هشتاد
و هشت به ملك كرمان درگذشت )) ((194))
.
از اين نويسنده دوازده رساله تفسيرى به جا مانده است كه به صورت اجمال معرفى مى شوند:.
1ـ تفسير سوره حجرات .
در يـك مـجلد به زبان عربى به شيوه ادبى , روايى و كلامى است چاپ اول اين تفسير بنا به نگارش مـرحـوم خـانـبـابـامـشار در سال 1371 و چاپ دوم در 1381 در مجموعه تفسيرهاى وى منتشر
گرديده است .
روش تفسيرى :.
دانشمند متتبع و كتابشناس معروف جناب آقاى اشكورى در ((التراث العربى )) درمورد اين تفسير
مـى نگارند: ((در تفسير سوره حجرات از بواطن معانى اين سوره شريفه سخن مى گويد و پيرامون
عـلـوم قرآنى و معارف آن بحث و گفتگو دارد و شواهدى نيز ازاحاديث اهل بيت (ع ) نيز مى آورد
بـى آنـكـه بـه اقوال مفسرين گذشته توجهى داشته باشدپس هرآيه اى را با عناوين : قرائت , ظاهر,
بـاطن آيه تفسير مى كند فراغت از تاليف آن , درتاريخ پنجشنبه 27 ربيع الاول سال 1286 ه ق ) رخ
داده است )).
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه و سلام على عباده انى علقت على كتاب اللّه المجيد فى سالف الزمان تعليقات على
نحوالاجمال )).
اين تفسير در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم تحت كد 5782 مى باشد كه در فهرست نسخه هاى خطى
آن كتابخانه معرفى گرديده است كه تحرير آن به تاريخ 1328 ه ق مى باشد )) ((195))
.
2ـ تفسير تقويم اللسان .
تفسير تقويم اللسان در يك جلد به زبان عربى و شيوه ى روايى و كلامى شامل معارف مختلف قرآن در يك مقدمه و ده باب و يك خاتمه قرار دارد و اين رساله در 1354در كرمان طبع گرديده است
.
3ـ تفسير قرآن .
ايـن اثـر در يـك مجلد شامل بخشى از آيات قرآن مجيد مى باشد مؤلف در اين اثر به تفسير و تاويل بـعـضـى از مشكلات و متشابهات قرآن پرداخته و در شناخت بواطن بطون آيات قرآن كريم ژرف
كاوى كرده است مجموع اين اثر در چهارده هزار سطر طبع گرديده است .
4ـ تفسير بسمله .
اين تفسير پيرامون بسم اللّه الرحمن الرحيم به زبان عربى مى باشد كه نسخه اصلى آن در كتابخانه آل ابراهيمى در كرمان محفوظ مى باشد.
5ـ تفسير رسالت .
ايـن تفسير پيرامون آيه ((و ما ارسلنا من رسول و لا نبى )) در يك مجلد به زبان فارسى مى باشد و در سال 1386 طبع گرديده است .
6ـ تفسير آيه نسخ .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ما ننسخ من آية او ننسهانات بخير منها او مثلها )) در يك مجلد به زبان فارسى در 1386 ه ق چاپ گرديده است .
7ـ تفسير ميزان .
ايـن رساله پيرامون آيه ((يوم كان مقداره خمسين الف سنة )) در يك مجلد به زبان عربى در سال 1261 ه ق چاپ سنگى شده است .
8ـ تفسير عروج .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنه )) در يك مجلد به زبان عربى مى باشد اين اثر هم به چاپ سنگى رسيده است .
9ـ اعجاز قرآن كريم .
اين رساله پيرامون اعجاز قرآن به زبان عربى پيرامون وجوه اعجاز آن و اقوال متقدمين مى باشد كه در سال 1354 به چاپ رسيده و به زبان عربى است .
10ـ تفسير آيه امانت و نور.
اين رساله پيرامون آيه شريفه ((انا عرضنا الامانة على السموات و الارض فابين ان يحملنها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا)) مى باشد.
11ـ تفسير سوره اخلاص .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
صـاحـب الـذريـعه مى افزايد: ((اين تفسير پيش نوه اش سيدعلى نقى نقوى ابن ابى الحسن فرزند مـؤلـف يـافت مى شود آنچنان كه كتاب امل الامل نيز (كه در جلد م ص 350)معرفى شد پيش او يافت مى شود.
يـنـابيع الانوار شامل سه جز از قرآن مجيد در سه مجلد قرار دارد و در باب خاص خود خواهد آمد )) ((181))
.
در بـاب يـا مـى نـويسد:((ينابيع الانوار تفسير بزرگى است تاليف ممتاز العلمامحمدتقى (متوفى
1285 نـوه اش سـيد على نقى ابن ابى الحسن بن مصنف گويد: كه سه جز آن در سه مجلد بيرون
آمده است ))((182)).
***.
تفسير آقا سيد حسين شفائى .
(م 1285 ه ق ). مؤلف آن عالم فاضل مرحوم سيد حسين بن رضى الدين بن محمدبن الحسين شفائى يكى از اعلام
قرن سيزدهم هجرى است .
تـفـسير او بر اساس و سبك تفسير ((جوامع الجامع )) مرحوم شيخ طبرسى مى باشد وشامل نصف
قرآن مجيد از اول سوره مريم تا پايان , آن مى باشد.
مرحوم حاج آقابزرگ تهرانى در الذريعه مى نويسد:.
((مـن نسخه اى از آنرا پيش فرزند مؤلف سيد و عالم معمر به نام سيد محمد كاشانى حائرى كه در
83 سالگى بوده اند, ديده ام )).
***.
تفسير كاشانى حائرى .
(م 1285 ه ق ). مـؤلـف مـحـترم آن عالم جليل سيد حسين بن رضى الدين محمد حسينى كاشانى حائرى يكى از
اعلام فقهى و تفسيرى در قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسير او در يك مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم از آغاز سوره ى مريم تا آخر قرآن
مـجـيد مى باشد مؤلف محترم هنگامى كه مجلد اول جوامع الجامع امين الاسلام طبرسى (548 ـ
468) را مـشـاهده مى كند بسيار مى پسندد و در تفسير خود از آن بهره ها مى برد نسخه ى اصل به
خـط مـؤلـف نـزد فـرزنـد وى مـرحـوم سـيد محمد كاشانى متوفى 1353 در كربلا موجود بوده
است ((183))
.
***.
بصائر الايمان فى تفسير القرآن كشفى .
(م 1285 ه ق ). مـؤلـف مـحـتـرم آن سـيد صبغة اللّه بن سيد جعفر بروجردى معروف به ((كشفى )) ازمفسران و
حـكـماى برجسته ى قرن سيزدهم هجرى مى باشد اين تفسير در سه مجلدبزرگ به زبان عربى به
سبك و روش كلامى با بهره گيرى از روايات و احاديث مى باشدجلد اول داراى يك مقدمه سپس
تفسير سوره الحمد تا سوره الكهف و جلد دوم از سوره الكهف تا سوره ياسين و مجلد سوم از سوره
الصافات تا پايان قرآن ((الناس )) مى باشد((184)).
***.
تفاسير سيد على خان نقوى .
(م 1286 ه ق ). مـؤلـف مـحـتـرم آنـهـا سيد رجبعلى خان بهادر حسنى حسينى نقوى بهكرى دهلوى لاهورى از
بـزرگـان جـگروان (ايالت پنجاب ) و يكى از اعيان تفسيرى شيعه در هندوستان در قرن سيزدهم
هجرى مى باشد.
مؤلف عاليقدر كه از متكلمين شيعه در هندوستان مى باشد داراى دو اثر قرآنى وتفسيرى مى باشد:
.
1ـ كشف الغطا.
نـام كـامـل تـفـسير او ((كشف الغطا فى تفسير سوره هل اتى )) مى باشد كه مؤلف محترم در مقام
تطبيق سوره هل اتى با واقعه كربلا روش بسيار غريبى را پيموده است .
آغاز آن :.
((الحمدللّه على افضاله و الصلاة على رسوله محمد و آله )).
اين تفسير در سال 1266 در لاهور به چاپ رسيده است 2ـ سر اكبر.
تـفـسـيـر دوم او بـه نـام ((سـر الاكـبـر)) اين تفسير در يك مجلد به زبان فارسى پيرامون سوره
((والـفجر)) مى باشد و در آن تفسير نيز شيوه ى تفسيرى كشف الغطا را به كار برده است به سبك
كـلامـى با شهادت اباعبداللّه حسين (ع ) تطبيق داده است اين تفسير در1267 ه ق در لاهور چاپ
سنگى گرديده است ((185)).
***.
تفسير مجد الاشراف شريفى .
(م 1286 ه ق ). مؤلف آن عالم محترم مرحوم ميرزا ابوالقاسم بن محمد بن حسين ذهبى شيرازى ملقب به ((ميرزا
بابا)) يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى و متولى بقعه مباركه شاه چراغ در شيراز مى باشد
.
نـام تفسير او ((آيات الولايه )) به زبان فارسى حاوى تفسير 1001 آيه مى باشد كه ازآن ميان 300 آيه
به اتفاق مفسرين پيرامون اهل بيت عصمت (ع ) مى باشد جلد اول اين تفسير تا سوره انبيا آمده است
و در سال 1323 ه ق در دو مجلد به چاپ رسيده است .
آثار و تاليفات :.
1 ـ ترجمه تفسير منسوب به امام حسن عسكرى (ع ).
2 ـ السبع المثانى كه به منزله جلد هفتم مثنوى مولوى است .
3 ـ قوائم الانوار و طلالع الاسرار در عرفان و آداب سير و سلوك .
4 ـ قواطع الاوهام فى نبذ من مسائل الحلال و الحرام .
5 ـ مـعـالـم التاويل و التبيان فى شرح اسرار خطب امير البيان منسوب به حضرت على (ع ) كه به
سـال 1281 هـ ق به هنگام مراجعت از زيارت امام رضا (ع ) در تهران و درظرف دو سال انجام شده
است و نسخه اى از آن پيش نويسنده محترم ريحانة الادب مرحوم مدرس موجود مى باشد ((186))
.
وفات او:.
بنا به نگارش مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى در الكرام البررة در سال 1286 ه ق درآبادى مورچه خار,
رخ داده اسـت سپس در اصفهان به امانت سپرده شده تا پس از مدتى به مشهد مقدس حمل و در
صحن جديد در ايوان طلا مدفون گرديده است ((187))
.
***.
جواهر القران فى علوم الفرقان سيد محمود حسينى .
(چاپ 1287 ه ق ). مـؤلـف آن مـحمود بن محمد علوى فاطمى حسنى حسينى حافظ تبريزى يكى ازاعيان تفسيرى
قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
اين تفسير در 208 صفحه قرار گرفته است و يكى از نخستين كتابهائى است كه توسط مطبعه ى نو
بنياد در تبريز به زيور طبع آراسته شده است ((188))
ضرورت داردپيرامون تاليف و مؤلف , تحقيق
بيشترى صورت پذيرد.
***.
تفسير مرادى شيرازى .
(م 1287 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جليل القدر شيخ محمدحسين بن على مراد شيرازى يكى از اعلام قرن سيزدهم
هجرى مى باشد و فراغت از تفسير به سال 1281 ه صورت پذيرفته است .
اين تفسير پيرامون سوره مباركه الجمعه مى باشد.
آغاز آن :.
((الحمدللّه رب العالمين مالك يوم الدين خالق السموات و الارضين جاعل الملائكة المقربين )).
در آغاز آن مؤلف اسم و نسب خود را ذكر كرده است و از آن به عنوان شرح , تعبيرآورده است آنچه
بـه ذهـن خـود رسـيده يا از اساتيد خود مانند خاتم الحكما حكيم ملاعلى نورى و استاد اسماعيل
خواجوئى شنيده است به ثبت رسانده است و فراغت از آن 1281ه ق بوده است نسخه اى از آن پيش
حاج ميرزا باقر آقا قاضى تبريزى جد قاضى هامى باشد)) ((189))
.
اين كتاب علوم قرآنى اخير در 1289 به خط احمد بن ابى القاسم مازندرانى تحريرو تحت كد 5804
در فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى قم معرفى گرديده است ((190))
.
***.
جامع التبيان شيخ على سليم مازندرانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن شيخ على بن محمد مازندرانى معروف به ((سليم )) يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم
هجرى مى باشد.
تـفـسير او كه به نام ((مقاليد البيان و جامع التبيان )) موسوم مى باشد پيرامون مبدا ومعاد و آنچه
دانستن بين اين دو براى اعتقاد به نبوت , امامت و احوال انبيا و اوصياضرورت دارد, مى باشد او در
پايان سفرى به مشهد انجام و منتخباتى از اشعارش را بر آن افزوده است .
ايـن تـفـسـيـر داراى يـك مقدمه و چند مقاله و خاتمه مى باشد و در چهارم صفر 1288ه ق پايان
پذيرفته است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى ابـدع صنايع الاشيا, سپاس و ستايش دور از اندازه و قياس مخصوص بارگاه
خداوندى است كه خلقت موجودات را بدون سابقه انجام داده است )).
انجام آن :.
((خداوندا! آفريدگارا! مرا يار حسين شهيد و وسيله كار امام غريب خراسان نما!)) ((191))
.
***.
الفرقان الكريم محمد باقر اصفهانى .
(حدود 1288 ه ق ). مـؤلـف آن عالم بارع ملا محمد باقر بن محمد محسن اصفهانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
قمرى مى باشد.
اسـاس ايـن تـفـسير به صورت مزجى بسيار مختصر و نوشته هاى پراكنده ايست كه حاج كريم خان
كـرمـانى در حاشيه نسخه اى از قرآن نگاشته است و مؤلف ما آنها را بااختصار در اين كتاب تنظيم
نموده است نسخه حاضر تا اواخر سوره بقره آمده است وگويا بيش از اين نگاشته نشده است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى انـزل الـفـرقـان عـلـى عـبده ليكون للعالمين نذيرا و الشكر للّه الذى ارسل
رسوله بالهدى و دين الحق شاهدا و مبشرا)).
آثار و تاليفات :.
در همين بخش , تعدادى از تاليفات او آمده است از آن ميان :.
1ـ رساله ى رضاع ـ در اركان و شرائط و احكام شير دادن كه در سال 1272 به نگارش در آمده است .
2ـ الاستصحاب : رساله استدلالى در موضوع استصحاب بر پايه اخبار و احاديث به روش شيخيه نه
بر اساس و پايه هاى عقلى اين رساله نيز در سال 1272 نوشته شده است آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه رب الـعـالـمـيـن ان قـاعـدة الاستصحاب لما كانت من القواعد التى افادها الائمة
الاطياب ))((192)).
***.
تفسير بواطن الايات صدر الواعظين .
(تاليف 1288 ه ق ). مـؤلـف آن شيخ محمد جواد واعظ مشهور به صدر الواعظين و سيف الشريعة يكى از اعلام تفسير,
وعظ و پند و اندرز قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
مـوضـوع تـفـسير فوق , اخلاق در قرآن پيرامون مطالب تفسيرى و تاريخى به زبان فارسى مى باشد
تـفـسير فوق بنا به اظهارات مؤلف محترم كتابخانه بزرگ آقا كريم , حاوى مطالب گوناگون و به
صـورت مـجـالس جداگانه و مستقلى است و در هر مجلس نخست آيه قرآن عنوان مى شود و در
پيرامون معانى ظاهرى و حقيقى آن سخن مى رود سپس مطالبى درباره ى اخلاق به صورت پند و
انـدرز بـيان مى گردد آنگاه دنباله ى بحث به نبردخونين كربلا و عاشوراى 61 ه ق و شهادت امام
حـسين (ع ) كشيده مى شود و در هرمجلس درباره يكى از رويدادهاى جانگداز آن واقعه دردناك ,
اشاره مى شود و مجلس بدين سان پايان مى پذيرد در پايان يكى از مجالس , تاريخ بيستم 1288 ه ق
آمـده است نسخه ى خطى از اين اثر به خط مولف با حواشى وى در كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى
درشهر قم نگهدارى مى شود )) ((193))
.
***.
رسائل تفسيرى دوازده گانه كرمانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن حاج محمد كريم خان بن ابراهيم خان قاجار كرمانى يكى از نويسندگان و اعيان تفسيرى
قرن سيزدهم هجرى از گروه شيخيه مى باشد.
وى كـه از شـاگـردان مـرحـوم شـيخ احمد احسائى و سيدكاظم رشتى مى باشد داراى مريدان و
عـلاقـه مندانى است كه به كريمخانى معروف مى باشند كه نوعا در كرمان و دربرخى ديگر از بلاد
ايران , متفرق مى باشند.
حـاج مـحـمـدكريم خان داراى تاليفات و آثار قلمى متعددى مى باشد كه يكى ازمعروف ترين آنها
((ارشاد العوام )) در عقيده و كلام و ((دارالجهادية )) و ((فصل الخطاب )) و((دقائق العلاج و طريق
النجاة )) مى باشد ضمنا آثار قرآنى نيز دارد كه يكى از آنها معرفى مى شود.
گفتار صاحب الاثار و الماثر:.
مرحوم اعتمادالسلطنه وزير مطبوعات اواخر دوره ناصرى معاصر و هم نژادمؤلف در كتاب ((الاثار و الماثر)) در حق وى مى نويسد:.
((حـاج مـحـمـدكريمخان كرمانى از كبرا علما عصر, معدود بود و در جميع فنون عقليه و نقليه ,
دعوى استادى مى نمود از جماعت شيخيه بعد از فوت سيد كاظم رشتى گروهى بروى گرويدند
و او را ركـن چهارم از اركان اصول عقائد خود گرفتند سيد على محمد باب , عليه اللعنة و العذاب
در تـلـفـيقات مضحكه خود كه نامش را ((بيان )) گذارده وسفاهت خويشتن را برهان نهاده اين
دانشمند فرزانه را فريفتن خواسته است كه درشانش گفته ((ان الكريم كان فى الكرمان كريما))
زمانى كه اين عالم جليل به تهران آمد به كلمه (دستور) اعليحضرت همايونى رساله اى در رد باب
نگاشت كه اين اوقات به طبع رسيد و ارشاد العوام از تاليفات اوست در بمبئى و غيرها مكرر مطبوع
افتاد و هكذا فصل الخطاب در علم حديث )).
الـحـاصـل او در غـالب فنون , كتابها ساخته است و رسائل پرداخته وى از ايل قاجاراست من قبائل
الترك و مردم در حق وى بر دو طرف افراط و تفريط مى روند او در سال يكهزارو دويست و هشتاد
و هشت به ملك كرمان درگذشت )) ((194))
.
از اين نويسنده دوازده رساله تفسيرى به جا مانده است كه به صورت اجمال معرفى مى شوند:.
1ـ تفسير سوره حجرات .
در يـك مـجلد به زبان عربى به شيوه ادبى , روايى و كلامى است چاپ اول اين تفسير بنا به نگارش مـرحـوم خـانـبـابـامـشار در سال 1371 و چاپ دوم در 1381 در مجموعه تفسيرهاى وى منتشر
گرديده است .
روش تفسيرى :.
دانشمند متتبع و كتابشناس معروف جناب آقاى اشكورى در ((التراث العربى )) درمورد اين تفسير
مـى نگارند: ((در تفسير سوره حجرات از بواطن معانى اين سوره شريفه سخن مى گويد و پيرامون
عـلـوم قرآنى و معارف آن بحث و گفتگو دارد و شواهدى نيز ازاحاديث اهل بيت (ع ) نيز مى آورد
بـى آنـكـه بـه اقوال مفسرين گذشته توجهى داشته باشدپس هرآيه اى را با عناوين : قرائت , ظاهر,
بـاطن آيه تفسير مى كند فراغت از تاليف آن , درتاريخ پنجشنبه 27 ربيع الاول سال 1286 ه ق ) رخ
داده است )).
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه و سلام على عباده انى علقت على كتاب اللّه المجيد فى سالف الزمان تعليقات على
نحوالاجمال )).
اين تفسير در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم تحت كد 5782 مى باشد كه در فهرست نسخه هاى خطى
آن كتابخانه معرفى گرديده است كه تحرير آن به تاريخ 1328 ه ق مى باشد )) ((195))
.
2ـ تفسير تقويم اللسان .
تفسير تقويم اللسان در يك جلد به زبان عربى و شيوه ى روايى و كلامى شامل معارف مختلف قرآن در يك مقدمه و ده باب و يك خاتمه قرار دارد و اين رساله در 1354در كرمان طبع گرديده است
.
3ـ تفسير قرآن .
ايـن اثـر در يـك مجلد شامل بخشى از آيات قرآن مجيد مى باشد مؤلف در اين اثر به تفسير و تاويل بـعـضـى از مشكلات و متشابهات قرآن پرداخته و در شناخت بواطن بطون آيات قرآن كريم ژرف
كاوى كرده است مجموع اين اثر در چهارده هزار سطر طبع گرديده است .
4ـ تفسير بسمله .
اين تفسير پيرامون بسم اللّه الرحمن الرحيم به زبان عربى مى باشد كه نسخه اصلى آن در كتابخانه آل ابراهيمى در كرمان محفوظ مى باشد.
5ـ تفسير رسالت .
ايـن تفسير پيرامون آيه ((و ما ارسلنا من رسول و لا نبى )) در يك مجلد به زبان فارسى مى باشد و در سال 1386 طبع گرديده است .
6ـ تفسير آيه نسخ .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ما ننسخ من آية او ننسهانات بخير منها او مثلها )) در يك مجلد به زبان فارسى در 1386 ه ق چاپ گرديده است .
7ـ تفسير ميزان .
ايـن رساله پيرامون آيه ((يوم كان مقداره خمسين الف سنة )) در يك مجلد به زبان عربى در سال 1261 ه ق چاپ سنگى شده است .
8ـ تفسير عروج .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنه )) در يك مجلد به زبان عربى مى باشد اين اثر هم به چاپ سنگى رسيده است .
9ـ اعجاز قرآن كريم .
اين رساله پيرامون اعجاز قرآن به زبان عربى پيرامون وجوه اعجاز آن و اقوال متقدمين مى باشد كه در سال 1354 به چاپ رسيده و به زبان عربى است .
10ـ تفسير آيه امانت و نور.
اين رساله پيرامون آيه شريفه ((انا عرضنا الامانة على السموات و الارض فابين ان يحملنها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا)) مى باشد.
11ـ تفسير سوره اخلاص .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
(م 1285 ه ق ). مؤلف آن عالم فاضل مرحوم سيد حسين بن رضى الدين بن محمدبن الحسين شفائى يكى از اعلام
قرن سيزدهم هجرى است .
تـفـسير او بر اساس و سبك تفسير ((جوامع الجامع )) مرحوم شيخ طبرسى مى باشد وشامل نصف
قرآن مجيد از اول سوره مريم تا پايان , آن مى باشد.
مرحوم حاج آقابزرگ تهرانى در الذريعه مى نويسد:.
((مـن نسخه اى از آنرا پيش فرزند مؤلف سيد و عالم معمر به نام سيد محمد كاشانى حائرى كه در
83 سالگى بوده اند, ديده ام )).
***.
تفسير كاشانى حائرى .
(م 1285 ه ق ). مـؤلـف مـحـترم آن عالم جليل سيد حسين بن رضى الدين محمد حسينى كاشانى حائرى يكى از
اعلام فقهى و تفسيرى در قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسير او در يك مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم از آغاز سوره ى مريم تا آخر قرآن
مـجـيد مى باشد مؤلف محترم هنگامى كه مجلد اول جوامع الجامع امين الاسلام طبرسى (548 ـ
468) را مـشـاهده مى كند بسيار مى پسندد و در تفسير خود از آن بهره ها مى برد نسخه ى اصل به
خـط مـؤلـف نـزد فـرزنـد وى مـرحـوم سـيد محمد كاشانى متوفى 1353 در كربلا موجود بوده
است ((183))
.
***.
بصائر الايمان فى تفسير القرآن كشفى .
(م 1285 ه ق ). مـؤلـف مـحـتـرم آن سـيد صبغة اللّه بن سيد جعفر بروجردى معروف به ((كشفى )) ازمفسران و
حـكـماى برجسته ى قرن سيزدهم هجرى مى باشد اين تفسير در سه مجلدبزرگ به زبان عربى به
سبك و روش كلامى با بهره گيرى از روايات و احاديث مى باشدجلد اول داراى يك مقدمه سپس
تفسير سوره الحمد تا سوره الكهف و جلد دوم از سوره الكهف تا سوره ياسين و مجلد سوم از سوره
الصافات تا پايان قرآن ((الناس )) مى باشد((184)).
***.
تفاسير سيد على خان نقوى .
(م 1286 ه ق ). مـؤلـف مـحـتـرم آنـهـا سيد رجبعلى خان بهادر حسنى حسينى نقوى بهكرى دهلوى لاهورى از
بـزرگـان جـگروان (ايالت پنجاب ) و يكى از اعيان تفسيرى شيعه در هندوستان در قرن سيزدهم
هجرى مى باشد.
مؤلف عاليقدر كه از متكلمين شيعه در هندوستان مى باشد داراى دو اثر قرآنى وتفسيرى مى باشد:
.
1ـ كشف الغطا.
نـام كـامـل تـفـسير او ((كشف الغطا فى تفسير سوره هل اتى )) مى باشد كه مؤلف محترم در مقام
تطبيق سوره هل اتى با واقعه كربلا روش بسيار غريبى را پيموده است .
آغاز آن :.
((الحمدللّه على افضاله و الصلاة على رسوله محمد و آله )).
اين تفسير در سال 1266 در لاهور به چاپ رسيده است 2ـ سر اكبر.
تـفـسـيـر دوم او بـه نـام ((سـر الاكـبـر)) اين تفسير در يك مجلد به زبان فارسى پيرامون سوره
((والـفجر)) مى باشد و در آن تفسير نيز شيوه ى تفسيرى كشف الغطا را به كار برده است به سبك
كـلامـى با شهادت اباعبداللّه حسين (ع ) تطبيق داده است اين تفسير در1267 ه ق در لاهور چاپ
سنگى گرديده است ((185)).
***.
تفسير مجد الاشراف شريفى .
(م 1286 ه ق ). مؤلف آن عالم محترم مرحوم ميرزا ابوالقاسم بن محمد بن حسين ذهبى شيرازى ملقب به ((ميرزا
بابا)) يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى و متولى بقعه مباركه شاه چراغ در شيراز مى باشد
.
نـام تفسير او ((آيات الولايه )) به زبان فارسى حاوى تفسير 1001 آيه مى باشد كه ازآن ميان 300 آيه
به اتفاق مفسرين پيرامون اهل بيت عصمت (ع ) مى باشد جلد اول اين تفسير تا سوره انبيا آمده است
و در سال 1323 ه ق در دو مجلد به چاپ رسيده است .
آثار و تاليفات :.
1 ـ ترجمه تفسير منسوب به امام حسن عسكرى (ع ).
2 ـ السبع المثانى كه به منزله جلد هفتم مثنوى مولوى است .
3 ـ قوائم الانوار و طلالع الاسرار در عرفان و آداب سير و سلوك .
4 ـ قواطع الاوهام فى نبذ من مسائل الحلال و الحرام .
5 ـ مـعـالـم التاويل و التبيان فى شرح اسرار خطب امير البيان منسوب به حضرت على (ع ) كه به
سـال 1281 هـ ق به هنگام مراجعت از زيارت امام رضا (ع ) در تهران و درظرف دو سال انجام شده
است و نسخه اى از آن پيش نويسنده محترم ريحانة الادب مرحوم مدرس موجود مى باشد ((186))
.
وفات او:.
بنا به نگارش مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى در الكرام البررة در سال 1286 ه ق درآبادى مورچه خار,
رخ داده اسـت سپس در اصفهان به امانت سپرده شده تا پس از مدتى به مشهد مقدس حمل و در
صحن جديد در ايوان طلا مدفون گرديده است ((187))
.
***.
جواهر القران فى علوم الفرقان سيد محمود حسينى .
(چاپ 1287 ه ق ). مـؤلـف آن مـحمود بن محمد علوى فاطمى حسنى حسينى حافظ تبريزى يكى ازاعيان تفسيرى
قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
اين تفسير در 208 صفحه قرار گرفته است و يكى از نخستين كتابهائى است كه توسط مطبعه ى نو
بنياد در تبريز به زيور طبع آراسته شده است ((188))
ضرورت داردپيرامون تاليف و مؤلف , تحقيق
بيشترى صورت پذيرد.
***.
تفسير مرادى شيرازى .
(م 1287 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جليل القدر شيخ محمدحسين بن على مراد شيرازى يكى از اعلام قرن سيزدهم
هجرى مى باشد و فراغت از تفسير به سال 1281 ه صورت پذيرفته است .
اين تفسير پيرامون سوره مباركه الجمعه مى باشد.
آغاز آن :.
((الحمدللّه رب العالمين مالك يوم الدين خالق السموات و الارضين جاعل الملائكة المقربين )).
در آغاز آن مؤلف اسم و نسب خود را ذكر كرده است و از آن به عنوان شرح , تعبيرآورده است آنچه
بـه ذهـن خـود رسـيده يا از اساتيد خود مانند خاتم الحكما حكيم ملاعلى نورى و استاد اسماعيل
خواجوئى شنيده است به ثبت رسانده است و فراغت از آن 1281ه ق بوده است نسخه اى از آن پيش
حاج ميرزا باقر آقا قاضى تبريزى جد قاضى هامى باشد)) ((189))
.
اين كتاب علوم قرآنى اخير در 1289 به خط احمد بن ابى القاسم مازندرانى تحريرو تحت كد 5804
در فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى قم معرفى گرديده است ((190))
.
***.
جامع التبيان شيخ على سليم مازندرانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن شيخ على بن محمد مازندرانى معروف به ((سليم )) يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم
هجرى مى باشد.
تـفـسير او كه به نام ((مقاليد البيان و جامع التبيان )) موسوم مى باشد پيرامون مبدا ومعاد و آنچه
دانستن بين اين دو براى اعتقاد به نبوت , امامت و احوال انبيا و اوصياضرورت دارد, مى باشد او در
پايان سفرى به مشهد انجام و منتخباتى از اشعارش را بر آن افزوده است .
ايـن تـفـسـيـر داراى يـك مقدمه و چند مقاله و خاتمه مى باشد و در چهارم صفر 1288ه ق پايان
پذيرفته است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى ابـدع صنايع الاشيا, سپاس و ستايش دور از اندازه و قياس مخصوص بارگاه
خداوندى است كه خلقت موجودات را بدون سابقه انجام داده است )).
انجام آن :.
((خداوندا! آفريدگارا! مرا يار حسين شهيد و وسيله كار امام غريب خراسان نما!)) ((191))
.
***.
الفرقان الكريم محمد باقر اصفهانى .
(حدود 1288 ه ق ). مـؤلـف آن عالم بارع ملا محمد باقر بن محمد محسن اصفهانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
قمرى مى باشد.
اسـاس ايـن تـفـسير به صورت مزجى بسيار مختصر و نوشته هاى پراكنده ايست كه حاج كريم خان
كـرمـانى در حاشيه نسخه اى از قرآن نگاشته است و مؤلف ما آنها را بااختصار در اين كتاب تنظيم
نموده است نسخه حاضر تا اواخر سوره بقره آمده است وگويا بيش از اين نگاشته نشده است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى انـزل الـفـرقـان عـلـى عـبده ليكون للعالمين نذيرا و الشكر للّه الذى ارسل
رسوله بالهدى و دين الحق شاهدا و مبشرا)).
آثار و تاليفات :.
در همين بخش , تعدادى از تاليفات او آمده است از آن ميان :.
1ـ رساله ى رضاع ـ در اركان و شرائط و احكام شير دادن كه در سال 1272 به نگارش در آمده است .
2ـ الاستصحاب : رساله استدلالى در موضوع استصحاب بر پايه اخبار و احاديث به روش شيخيه نه
بر اساس و پايه هاى عقلى اين رساله نيز در سال 1272 نوشته شده است آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه رب الـعـالـمـيـن ان قـاعـدة الاستصحاب لما كانت من القواعد التى افادها الائمة
الاطياب ))((192)).
***.
تفسير بواطن الايات صدر الواعظين .
(تاليف 1288 ه ق ). مـؤلـف آن شيخ محمد جواد واعظ مشهور به صدر الواعظين و سيف الشريعة يكى از اعلام تفسير,
وعظ و پند و اندرز قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
مـوضـوع تـفـسير فوق , اخلاق در قرآن پيرامون مطالب تفسيرى و تاريخى به زبان فارسى مى باشد
تـفـسير فوق بنا به اظهارات مؤلف محترم كتابخانه بزرگ آقا كريم , حاوى مطالب گوناگون و به
صـورت مـجـالس جداگانه و مستقلى است و در هر مجلس نخست آيه قرآن عنوان مى شود و در
پيرامون معانى ظاهرى و حقيقى آن سخن مى رود سپس مطالبى درباره ى اخلاق به صورت پند و
انـدرز بـيان مى گردد آنگاه دنباله ى بحث به نبردخونين كربلا و عاشوراى 61 ه ق و شهادت امام
حـسين (ع ) كشيده مى شود و در هرمجلس درباره يكى از رويدادهاى جانگداز آن واقعه دردناك ,
اشاره مى شود و مجلس بدين سان پايان مى پذيرد در پايان يكى از مجالس , تاريخ بيستم 1288 ه ق
آمـده است نسخه ى خطى از اين اثر به خط مولف با حواشى وى در كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى
درشهر قم نگهدارى مى شود )) ((193))
.
***.
رسائل تفسيرى دوازده گانه كرمانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن حاج محمد كريم خان بن ابراهيم خان قاجار كرمانى يكى از نويسندگان و اعيان تفسيرى
قرن سيزدهم هجرى از گروه شيخيه مى باشد.
وى كـه از شـاگـردان مـرحـوم شـيخ احمد احسائى و سيدكاظم رشتى مى باشد داراى مريدان و
عـلاقـه مندانى است كه به كريمخانى معروف مى باشند كه نوعا در كرمان و دربرخى ديگر از بلاد
ايران , متفرق مى باشند.
حـاج مـحـمـدكريم خان داراى تاليفات و آثار قلمى متعددى مى باشد كه يكى ازمعروف ترين آنها
((ارشاد العوام )) در عقيده و كلام و ((دارالجهادية )) و ((فصل الخطاب )) و((دقائق العلاج و طريق
النجاة )) مى باشد ضمنا آثار قرآنى نيز دارد كه يكى از آنها معرفى مى شود.
گفتار صاحب الاثار و الماثر:.
مرحوم اعتمادالسلطنه وزير مطبوعات اواخر دوره ناصرى معاصر و هم نژادمؤلف در كتاب ((الاثار و الماثر)) در حق وى مى نويسد:.
((حـاج مـحـمـدكريمخان كرمانى از كبرا علما عصر, معدود بود و در جميع فنون عقليه و نقليه ,
دعوى استادى مى نمود از جماعت شيخيه بعد از فوت سيد كاظم رشتى گروهى بروى گرويدند
و او را ركـن چهارم از اركان اصول عقائد خود گرفتند سيد على محمد باب , عليه اللعنة و العذاب
در تـلـفـيقات مضحكه خود كه نامش را ((بيان )) گذارده وسفاهت خويشتن را برهان نهاده اين
دانشمند فرزانه را فريفتن خواسته است كه درشانش گفته ((ان الكريم كان فى الكرمان كريما))
زمانى كه اين عالم جليل به تهران آمد به كلمه (دستور) اعليحضرت همايونى رساله اى در رد باب
نگاشت كه اين اوقات به طبع رسيد و ارشاد العوام از تاليفات اوست در بمبئى و غيرها مكرر مطبوع
افتاد و هكذا فصل الخطاب در علم حديث )).
الـحـاصـل او در غـالب فنون , كتابها ساخته است و رسائل پرداخته وى از ايل قاجاراست من قبائل
الترك و مردم در حق وى بر دو طرف افراط و تفريط مى روند او در سال يكهزارو دويست و هشتاد
و هشت به ملك كرمان درگذشت )) ((194))
.
از اين نويسنده دوازده رساله تفسيرى به جا مانده است كه به صورت اجمال معرفى مى شوند:.
1ـ تفسير سوره حجرات .
در يـك مـجلد به زبان عربى به شيوه ادبى , روايى و كلامى است چاپ اول اين تفسير بنا به نگارش مـرحـوم خـانـبـابـامـشار در سال 1371 و چاپ دوم در 1381 در مجموعه تفسيرهاى وى منتشر
گرديده است .
روش تفسيرى :.
دانشمند متتبع و كتابشناس معروف جناب آقاى اشكورى در ((التراث العربى )) درمورد اين تفسير
مـى نگارند: ((در تفسير سوره حجرات از بواطن معانى اين سوره شريفه سخن مى گويد و پيرامون
عـلـوم قرآنى و معارف آن بحث و گفتگو دارد و شواهدى نيز ازاحاديث اهل بيت (ع ) نيز مى آورد
بـى آنـكـه بـه اقوال مفسرين گذشته توجهى داشته باشدپس هرآيه اى را با عناوين : قرائت , ظاهر,
بـاطن آيه تفسير مى كند فراغت از تاليف آن , درتاريخ پنجشنبه 27 ربيع الاول سال 1286 ه ق ) رخ
داده است )).
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه و سلام على عباده انى علقت على كتاب اللّه المجيد فى سالف الزمان تعليقات على
نحوالاجمال )).
اين تفسير در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم تحت كد 5782 مى باشد كه در فهرست نسخه هاى خطى
آن كتابخانه معرفى گرديده است كه تحرير آن به تاريخ 1328 ه ق مى باشد )) ((195))
.
2ـ تفسير تقويم اللسان .
تفسير تقويم اللسان در يك جلد به زبان عربى و شيوه ى روايى و كلامى شامل معارف مختلف قرآن در يك مقدمه و ده باب و يك خاتمه قرار دارد و اين رساله در 1354در كرمان طبع گرديده است
.
3ـ تفسير قرآن .
ايـن اثـر در يـك مجلد شامل بخشى از آيات قرآن مجيد مى باشد مؤلف در اين اثر به تفسير و تاويل بـعـضـى از مشكلات و متشابهات قرآن پرداخته و در شناخت بواطن بطون آيات قرآن كريم ژرف
كاوى كرده است مجموع اين اثر در چهارده هزار سطر طبع گرديده است .
4ـ تفسير بسمله .
اين تفسير پيرامون بسم اللّه الرحمن الرحيم به زبان عربى مى باشد كه نسخه اصلى آن در كتابخانه آل ابراهيمى در كرمان محفوظ مى باشد.
5ـ تفسير رسالت .
ايـن تفسير پيرامون آيه ((و ما ارسلنا من رسول و لا نبى )) در يك مجلد به زبان فارسى مى باشد و در سال 1386 طبع گرديده است .
6ـ تفسير آيه نسخ .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ما ننسخ من آية او ننسهانات بخير منها او مثلها )) در يك مجلد به زبان فارسى در 1386 ه ق چاپ گرديده است .
7ـ تفسير ميزان .
ايـن رساله پيرامون آيه ((يوم كان مقداره خمسين الف سنة )) در يك مجلد به زبان عربى در سال 1261 ه ق چاپ سنگى شده است .
8ـ تفسير عروج .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنه )) در يك مجلد به زبان عربى مى باشد اين اثر هم به چاپ سنگى رسيده است .
9ـ اعجاز قرآن كريم .
اين رساله پيرامون اعجاز قرآن به زبان عربى پيرامون وجوه اعجاز آن و اقوال متقدمين مى باشد كه در سال 1354 به چاپ رسيده و به زبان عربى است .
10ـ تفسير آيه امانت و نور.
اين رساله پيرامون آيه شريفه ((انا عرضنا الامانة على السموات و الارض فابين ان يحملنها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا)) مى باشد.
11ـ تفسير سوره اخلاص .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
(م 1285 ه ق ). مـؤلـف مـحـترم آن عالم جليل سيد حسين بن رضى الدين محمد حسينى كاشانى حائرى يكى از
اعلام فقهى و تفسيرى در قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسير او در يك مجلد به زبان عربى شامل بخشى از قرآن كريم از آغاز سوره ى مريم تا آخر قرآن
مـجـيد مى باشد مؤلف محترم هنگامى كه مجلد اول جوامع الجامع امين الاسلام طبرسى (548 ـ
468) را مـشـاهده مى كند بسيار مى پسندد و در تفسير خود از آن بهره ها مى برد نسخه ى اصل به
خـط مـؤلـف نـزد فـرزنـد وى مـرحـوم سـيد محمد كاشانى متوفى 1353 در كربلا موجود بوده
است ((183))
.
***.
بصائر الايمان فى تفسير القرآن كشفى .
(م 1285 ه ق ). مـؤلـف مـحـتـرم آن سـيد صبغة اللّه بن سيد جعفر بروجردى معروف به ((كشفى )) ازمفسران و
حـكـماى برجسته ى قرن سيزدهم هجرى مى باشد اين تفسير در سه مجلدبزرگ به زبان عربى به
سبك و روش كلامى با بهره گيرى از روايات و احاديث مى باشدجلد اول داراى يك مقدمه سپس
تفسير سوره الحمد تا سوره الكهف و جلد دوم از سوره الكهف تا سوره ياسين و مجلد سوم از سوره
الصافات تا پايان قرآن ((الناس )) مى باشد((184)).
***.
تفاسير سيد على خان نقوى .
(م 1286 ه ق ). مـؤلـف مـحـتـرم آنـهـا سيد رجبعلى خان بهادر حسنى حسينى نقوى بهكرى دهلوى لاهورى از
بـزرگـان جـگروان (ايالت پنجاب ) و يكى از اعيان تفسيرى شيعه در هندوستان در قرن سيزدهم
هجرى مى باشد.
مؤلف عاليقدر كه از متكلمين شيعه در هندوستان مى باشد داراى دو اثر قرآنى وتفسيرى مى باشد:
.
1ـ كشف الغطا.
نـام كـامـل تـفـسير او ((كشف الغطا فى تفسير سوره هل اتى )) مى باشد كه مؤلف محترم در مقام
تطبيق سوره هل اتى با واقعه كربلا روش بسيار غريبى را پيموده است .
آغاز آن :.
((الحمدللّه على افضاله و الصلاة على رسوله محمد و آله )).
اين تفسير در سال 1266 در لاهور به چاپ رسيده است 2ـ سر اكبر.
تـفـسـيـر دوم او بـه نـام ((سـر الاكـبـر)) اين تفسير در يك مجلد به زبان فارسى پيرامون سوره
((والـفجر)) مى باشد و در آن تفسير نيز شيوه ى تفسيرى كشف الغطا را به كار برده است به سبك
كـلامـى با شهادت اباعبداللّه حسين (ع ) تطبيق داده است اين تفسير در1267 ه ق در لاهور چاپ
سنگى گرديده است ((185)).
***.
تفسير مجد الاشراف شريفى .
(م 1286 ه ق ). مؤلف آن عالم محترم مرحوم ميرزا ابوالقاسم بن محمد بن حسين ذهبى شيرازى ملقب به ((ميرزا
بابا)) يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى و متولى بقعه مباركه شاه چراغ در شيراز مى باشد
.
نـام تفسير او ((آيات الولايه )) به زبان فارسى حاوى تفسير 1001 آيه مى باشد كه ازآن ميان 300 آيه
به اتفاق مفسرين پيرامون اهل بيت عصمت (ع ) مى باشد جلد اول اين تفسير تا سوره انبيا آمده است
و در سال 1323 ه ق در دو مجلد به چاپ رسيده است .
آثار و تاليفات :.
1 ـ ترجمه تفسير منسوب به امام حسن عسكرى (ع ).
2 ـ السبع المثانى كه به منزله جلد هفتم مثنوى مولوى است .
3 ـ قوائم الانوار و طلالع الاسرار در عرفان و آداب سير و سلوك .
4 ـ قواطع الاوهام فى نبذ من مسائل الحلال و الحرام .
5 ـ مـعـالـم التاويل و التبيان فى شرح اسرار خطب امير البيان منسوب به حضرت على (ع ) كه به
سـال 1281 هـ ق به هنگام مراجعت از زيارت امام رضا (ع ) در تهران و درظرف دو سال انجام شده
است و نسخه اى از آن پيش نويسنده محترم ريحانة الادب مرحوم مدرس موجود مى باشد ((186))
.
وفات او:.
بنا به نگارش مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى در الكرام البررة در سال 1286 ه ق درآبادى مورچه خار,
رخ داده اسـت سپس در اصفهان به امانت سپرده شده تا پس از مدتى به مشهد مقدس حمل و در
صحن جديد در ايوان طلا مدفون گرديده است ((187))
.
***.
جواهر القران فى علوم الفرقان سيد محمود حسينى .
(چاپ 1287 ه ق ). مـؤلـف آن مـحمود بن محمد علوى فاطمى حسنى حسينى حافظ تبريزى يكى ازاعيان تفسيرى
قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
اين تفسير در 208 صفحه قرار گرفته است و يكى از نخستين كتابهائى است كه توسط مطبعه ى نو
بنياد در تبريز به زيور طبع آراسته شده است ((188))
ضرورت داردپيرامون تاليف و مؤلف , تحقيق
بيشترى صورت پذيرد.
***.
تفسير مرادى شيرازى .
(م 1287 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جليل القدر شيخ محمدحسين بن على مراد شيرازى يكى از اعلام قرن سيزدهم
هجرى مى باشد و فراغت از تفسير به سال 1281 ه صورت پذيرفته است .
اين تفسير پيرامون سوره مباركه الجمعه مى باشد.
آغاز آن :.
((الحمدللّه رب العالمين مالك يوم الدين خالق السموات و الارضين جاعل الملائكة المقربين )).
در آغاز آن مؤلف اسم و نسب خود را ذكر كرده است و از آن به عنوان شرح , تعبيرآورده است آنچه
بـه ذهـن خـود رسـيده يا از اساتيد خود مانند خاتم الحكما حكيم ملاعلى نورى و استاد اسماعيل
خواجوئى شنيده است به ثبت رسانده است و فراغت از آن 1281ه ق بوده است نسخه اى از آن پيش
حاج ميرزا باقر آقا قاضى تبريزى جد قاضى هامى باشد)) ((189))
.
اين كتاب علوم قرآنى اخير در 1289 به خط احمد بن ابى القاسم مازندرانى تحريرو تحت كد 5804
در فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى قم معرفى گرديده است ((190))
.
***.
جامع التبيان شيخ على سليم مازندرانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن شيخ على بن محمد مازندرانى معروف به ((سليم )) يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم
هجرى مى باشد.
تـفـسير او كه به نام ((مقاليد البيان و جامع التبيان )) موسوم مى باشد پيرامون مبدا ومعاد و آنچه
دانستن بين اين دو براى اعتقاد به نبوت , امامت و احوال انبيا و اوصياضرورت دارد, مى باشد او در
پايان سفرى به مشهد انجام و منتخباتى از اشعارش را بر آن افزوده است .
ايـن تـفـسـيـر داراى يـك مقدمه و چند مقاله و خاتمه مى باشد و در چهارم صفر 1288ه ق پايان
پذيرفته است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى ابـدع صنايع الاشيا, سپاس و ستايش دور از اندازه و قياس مخصوص بارگاه
خداوندى است كه خلقت موجودات را بدون سابقه انجام داده است )).
انجام آن :.
((خداوندا! آفريدگارا! مرا يار حسين شهيد و وسيله كار امام غريب خراسان نما!)) ((191))
.
***.
الفرقان الكريم محمد باقر اصفهانى .
(حدود 1288 ه ق ). مـؤلـف آن عالم بارع ملا محمد باقر بن محمد محسن اصفهانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
قمرى مى باشد.
اسـاس ايـن تـفـسير به صورت مزجى بسيار مختصر و نوشته هاى پراكنده ايست كه حاج كريم خان
كـرمـانى در حاشيه نسخه اى از قرآن نگاشته است و مؤلف ما آنها را بااختصار در اين كتاب تنظيم
نموده است نسخه حاضر تا اواخر سوره بقره آمده است وگويا بيش از اين نگاشته نشده است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى انـزل الـفـرقـان عـلـى عـبده ليكون للعالمين نذيرا و الشكر للّه الذى ارسل
رسوله بالهدى و دين الحق شاهدا و مبشرا)).
آثار و تاليفات :.
در همين بخش , تعدادى از تاليفات او آمده است از آن ميان :.
1ـ رساله ى رضاع ـ در اركان و شرائط و احكام شير دادن كه در سال 1272 به نگارش در آمده است .
2ـ الاستصحاب : رساله استدلالى در موضوع استصحاب بر پايه اخبار و احاديث به روش شيخيه نه
بر اساس و پايه هاى عقلى اين رساله نيز در سال 1272 نوشته شده است آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه رب الـعـالـمـيـن ان قـاعـدة الاستصحاب لما كانت من القواعد التى افادها الائمة
الاطياب ))((192)).
***.
تفسير بواطن الايات صدر الواعظين .
(تاليف 1288 ه ق ). مـؤلـف آن شيخ محمد جواد واعظ مشهور به صدر الواعظين و سيف الشريعة يكى از اعلام تفسير,
وعظ و پند و اندرز قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
مـوضـوع تـفـسير فوق , اخلاق در قرآن پيرامون مطالب تفسيرى و تاريخى به زبان فارسى مى باشد
تـفـسير فوق بنا به اظهارات مؤلف محترم كتابخانه بزرگ آقا كريم , حاوى مطالب گوناگون و به
صـورت مـجـالس جداگانه و مستقلى است و در هر مجلس نخست آيه قرآن عنوان مى شود و در
پيرامون معانى ظاهرى و حقيقى آن سخن مى رود سپس مطالبى درباره ى اخلاق به صورت پند و
انـدرز بـيان مى گردد آنگاه دنباله ى بحث به نبردخونين كربلا و عاشوراى 61 ه ق و شهادت امام
حـسين (ع ) كشيده مى شود و در هرمجلس درباره يكى از رويدادهاى جانگداز آن واقعه دردناك ,
اشاره مى شود و مجلس بدين سان پايان مى پذيرد در پايان يكى از مجالس , تاريخ بيستم 1288 ه ق
آمـده است نسخه ى خطى از اين اثر به خط مولف با حواشى وى در كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى
درشهر قم نگهدارى مى شود )) ((193))
.
***.
رسائل تفسيرى دوازده گانه كرمانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن حاج محمد كريم خان بن ابراهيم خان قاجار كرمانى يكى از نويسندگان و اعيان تفسيرى
قرن سيزدهم هجرى از گروه شيخيه مى باشد.
وى كـه از شـاگـردان مـرحـوم شـيخ احمد احسائى و سيدكاظم رشتى مى باشد داراى مريدان و
عـلاقـه مندانى است كه به كريمخانى معروف مى باشند كه نوعا در كرمان و دربرخى ديگر از بلاد
ايران , متفرق مى باشند.
حـاج مـحـمـدكريم خان داراى تاليفات و آثار قلمى متعددى مى باشد كه يكى ازمعروف ترين آنها
((ارشاد العوام )) در عقيده و كلام و ((دارالجهادية )) و ((فصل الخطاب )) و((دقائق العلاج و طريق
النجاة )) مى باشد ضمنا آثار قرآنى نيز دارد كه يكى از آنها معرفى مى شود.
گفتار صاحب الاثار و الماثر:.
مرحوم اعتمادالسلطنه وزير مطبوعات اواخر دوره ناصرى معاصر و هم نژادمؤلف در كتاب ((الاثار و الماثر)) در حق وى مى نويسد:.
((حـاج مـحـمـدكريمخان كرمانى از كبرا علما عصر, معدود بود و در جميع فنون عقليه و نقليه ,
دعوى استادى مى نمود از جماعت شيخيه بعد از فوت سيد كاظم رشتى گروهى بروى گرويدند
و او را ركـن چهارم از اركان اصول عقائد خود گرفتند سيد على محمد باب , عليه اللعنة و العذاب
در تـلـفـيقات مضحكه خود كه نامش را ((بيان )) گذارده وسفاهت خويشتن را برهان نهاده اين
دانشمند فرزانه را فريفتن خواسته است كه درشانش گفته ((ان الكريم كان فى الكرمان كريما))
زمانى كه اين عالم جليل به تهران آمد به كلمه (دستور) اعليحضرت همايونى رساله اى در رد باب
نگاشت كه اين اوقات به طبع رسيد و ارشاد العوام از تاليفات اوست در بمبئى و غيرها مكرر مطبوع
افتاد و هكذا فصل الخطاب در علم حديث )).
الـحـاصـل او در غـالب فنون , كتابها ساخته است و رسائل پرداخته وى از ايل قاجاراست من قبائل
الترك و مردم در حق وى بر دو طرف افراط و تفريط مى روند او در سال يكهزارو دويست و هشتاد
و هشت به ملك كرمان درگذشت )) ((194))
.
از اين نويسنده دوازده رساله تفسيرى به جا مانده است كه به صورت اجمال معرفى مى شوند:.
1ـ تفسير سوره حجرات .
در يـك مـجلد به زبان عربى به شيوه ادبى , روايى و كلامى است چاپ اول اين تفسير بنا به نگارش مـرحـوم خـانـبـابـامـشار در سال 1371 و چاپ دوم در 1381 در مجموعه تفسيرهاى وى منتشر
گرديده است .
روش تفسيرى :.
دانشمند متتبع و كتابشناس معروف جناب آقاى اشكورى در ((التراث العربى )) درمورد اين تفسير
مـى نگارند: ((در تفسير سوره حجرات از بواطن معانى اين سوره شريفه سخن مى گويد و پيرامون
عـلـوم قرآنى و معارف آن بحث و گفتگو دارد و شواهدى نيز ازاحاديث اهل بيت (ع ) نيز مى آورد
بـى آنـكـه بـه اقوال مفسرين گذشته توجهى داشته باشدپس هرآيه اى را با عناوين : قرائت , ظاهر,
بـاطن آيه تفسير مى كند فراغت از تاليف آن , درتاريخ پنجشنبه 27 ربيع الاول سال 1286 ه ق ) رخ
داده است )).
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه و سلام على عباده انى علقت على كتاب اللّه المجيد فى سالف الزمان تعليقات على
نحوالاجمال )).
اين تفسير در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم تحت كد 5782 مى باشد كه در فهرست نسخه هاى خطى
آن كتابخانه معرفى گرديده است كه تحرير آن به تاريخ 1328 ه ق مى باشد )) ((195))
.
2ـ تفسير تقويم اللسان .
تفسير تقويم اللسان در يك جلد به زبان عربى و شيوه ى روايى و كلامى شامل معارف مختلف قرآن در يك مقدمه و ده باب و يك خاتمه قرار دارد و اين رساله در 1354در كرمان طبع گرديده است
.
3ـ تفسير قرآن .
ايـن اثـر در يـك مجلد شامل بخشى از آيات قرآن مجيد مى باشد مؤلف در اين اثر به تفسير و تاويل بـعـضـى از مشكلات و متشابهات قرآن پرداخته و در شناخت بواطن بطون آيات قرآن كريم ژرف
كاوى كرده است مجموع اين اثر در چهارده هزار سطر طبع گرديده است .
4ـ تفسير بسمله .
اين تفسير پيرامون بسم اللّه الرحمن الرحيم به زبان عربى مى باشد كه نسخه اصلى آن در كتابخانه آل ابراهيمى در كرمان محفوظ مى باشد.
5ـ تفسير رسالت .
ايـن تفسير پيرامون آيه ((و ما ارسلنا من رسول و لا نبى )) در يك مجلد به زبان فارسى مى باشد و در سال 1386 طبع گرديده است .
6ـ تفسير آيه نسخ .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ما ننسخ من آية او ننسهانات بخير منها او مثلها )) در يك مجلد به زبان فارسى در 1386 ه ق چاپ گرديده است .
7ـ تفسير ميزان .
ايـن رساله پيرامون آيه ((يوم كان مقداره خمسين الف سنة )) در يك مجلد به زبان عربى در سال 1261 ه ق چاپ سنگى شده است .
8ـ تفسير عروج .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنه )) در يك مجلد به زبان عربى مى باشد اين اثر هم به چاپ سنگى رسيده است .
9ـ اعجاز قرآن كريم .
اين رساله پيرامون اعجاز قرآن به زبان عربى پيرامون وجوه اعجاز آن و اقوال متقدمين مى باشد كه در سال 1354 به چاپ رسيده و به زبان عربى است .
10ـ تفسير آيه امانت و نور.
اين رساله پيرامون آيه شريفه ((انا عرضنا الامانة على السموات و الارض فابين ان يحملنها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا)) مى باشد.
11ـ تفسير سوره اخلاص .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
***.
بصائر الايمان فى تفسير القرآن كشفى .
(م 1285 ه ق ). مـؤلـف مـحـتـرم آن سـيد صبغة اللّه بن سيد جعفر بروجردى معروف به ((كشفى )) ازمفسران و
حـكـماى برجسته ى قرن سيزدهم هجرى مى باشد اين تفسير در سه مجلدبزرگ به زبان عربى به
سبك و روش كلامى با بهره گيرى از روايات و احاديث مى باشدجلد اول داراى يك مقدمه سپس
تفسير سوره الحمد تا سوره الكهف و جلد دوم از سوره الكهف تا سوره ياسين و مجلد سوم از سوره
الصافات تا پايان قرآن ((الناس )) مى باشد((184)).
***.
تفاسير سيد على خان نقوى .
(م 1286 ه ق ). مـؤلـف مـحـتـرم آنـهـا سيد رجبعلى خان بهادر حسنى حسينى نقوى بهكرى دهلوى لاهورى از
بـزرگـان جـگروان (ايالت پنجاب ) و يكى از اعيان تفسيرى شيعه در هندوستان در قرن سيزدهم
هجرى مى باشد.
مؤلف عاليقدر كه از متكلمين شيعه در هندوستان مى باشد داراى دو اثر قرآنى وتفسيرى مى باشد:
.
1ـ كشف الغطا.
نـام كـامـل تـفـسير او ((كشف الغطا فى تفسير سوره هل اتى )) مى باشد كه مؤلف محترم در مقام
تطبيق سوره هل اتى با واقعه كربلا روش بسيار غريبى را پيموده است .
آغاز آن :.
((الحمدللّه على افضاله و الصلاة على رسوله محمد و آله )).
اين تفسير در سال 1266 در لاهور به چاپ رسيده است 2ـ سر اكبر.
تـفـسـيـر دوم او بـه نـام ((سـر الاكـبـر)) اين تفسير در يك مجلد به زبان فارسى پيرامون سوره
((والـفجر)) مى باشد و در آن تفسير نيز شيوه ى تفسيرى كشف الغطا را به كار برده است به سبك
كـلامـى با شهادت اباعبداللّه حسين (ع ) تطبيق داده است اين تفسير در1267 ه ق در لاهور چاپ
سنگى گرديده است ((185)).
***.
تفسير مجد الاشراف شريفى .
(م 1286 ه ق ). مؤلف آن عالم محترم مرحوم ميرزا ابوالقاسم بن محمد بن حسين ذهبى شيرازى ملقب به ((ميرزا
بابا)) يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى و متولى بقعه مباركه شاه چراغ در شيراز مى باشد
.
نـام تفسير او ((آيات الولايه )) به زبان فارسى حاوى تفسير 1001 آيه مى باشد كه ازآن ميان 300 آيه
به اتفاق مفسرين پيرامون اهل بيت عصمت (ع ) مى باشد جلد اول اين تفسير تا سوره انبيا آمده است
و در سال 1323 ه ق در دو مجلد به چاپ رسيده است .
آثار و تاليفات :.
1 ـ ترجمه تفسير منسوب به امام حسن عسكرى (ع ).
2 ـ السبع المثانى كه به منزله جلد هفتم مثنوى مولوى است .
3 ـ قوائم الانوار و طلالع الاسرار در عرفان و آداب سير و سلوك .
4 ـ قواطع الاوهام فى نبذ من مسائل الحلال و الحرام .
5 ـ مـعـالـم التاويل و التبيان فى شرح اسرار خطب امير البيان منسوب به حضرت على (ع ) كه به
سـال 1281 هـ ق به هنگام مراجعت از زيارت امام رضا (ع ) در تهران و درظرف دو سال انجام شده
است و نسخه اى از آن پيش نويسنده محترم ريحانة الادب مرحوم مدرس موجود مى باشد ((186))
.
وفات او:.
بنا به نگارش مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى در الكرام البررة در سال 1286 ه ق درآبادى مورچه خار,
رخ داده اسـت سپس در اصفهان به امانت سپرده شده تا پس از مدتى به مشهد مقدس حمل و در
صحن جديد در ايوان طلا مدفون گرديده است ((187))
.
***.
جواهر القران فى علوم الفرقان سيد محمود حسينى .
(چاپ 1287 ه ق ). مـؤلـف آن مـحمود بن محمد علوى فاطمى حسنى حسينى حافظ تبريزى يكى ازاعيان تفسيرى
قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
اين تفسير در 208 صفحه قرار گرفته است و يكى از نخستين كتابهائى است كه توسط مطبعه ى نو
بنياد در تبريز به زيور طبع آراسته شده است ((188))
ضرورت داردپيرامون تاليف و مؤلف , تحقيق
بيشترى صورت پذيرد.
***.
تفسير مرادى شيرازى .
(م 1287 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جليل القدر شيخ محمدحسين بن على مراد شيرازى يكى از اعلام قرن سيزدهم
هجرى مى باشد و فراغت از تفسير به سال 1281 ه صورت پذيرفته است .
اين تفسير پيرامون سوره مباركه الجمعه مى باشد.
آغاز آن :.
((الحمدللّه رب العالمين مالك يوم الدين خالق السموات و الارضين جاعل الملائكة المقربين )).
در آغاز آن مؤلف اسم و نسب خود را ذكر كرده است و از آن به عنوان شرح , تعبيرآورده است آنچه
بـه ذهـن خـود رسـيده يا از اساتيد خود مانند خاتم الحكما حكيم ملاعلى نورى و استاد اسماعيل
خواجوئى شنيده است به ثبت رسانده است و فراغت از آن 1281ه ق بوده است نسخه اى از آن پيش
حاج ميرزا باقر آقا قاضى تبريزى جد قاضى هامى باشد)) ((189))
.
اين كتاب علوم قرآنى اخير در 1289 به خط احمد بن ابى القاسم مازندرانى تحريرو تحت كد 5804
در فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى قم معرفى گرديده است ((190))
.
***.
جامع التبيان شيخ على سليم مازندرانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن شيخ على بن محمد مازندرانى معروف به ((سليم )) يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم
هجرى مى باشد.
تـفـسير او كه به نام ((مقاليد البيان و جامع التبيان )) موسوم مى باشد پيرامون مبدا ومعاد و آنچه
دانستن بين اين دو براى اعتقاد به نبوت , امامت و احوال انبيا و اوصياضرورت دارد, مى باشد او در
پايان سفرى به مشهد انجام و منتخباتى از اشعارش را بر آن افزوده است .
ايـن تـفـسـيـر داراى يـك مقدمه و چند مقاله و خاتمه مى باشد و در چهارم صفر 1288ه ق پايان
پذيرفته است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى ابـدع صنايع الاشيا, سپاس و ستايش دور از اندازه و قياس مخصوص بارگاه
خداوندى است كه خلقت موجودات را بدون سابقه انجام داده است )).
انجام آن :.
((خداوندا! آفريدگارا! مرا يار حسين شهيد و وسيله كار امام غريب خراسان نما!)) ((191))
.
***.
الفرقان الكريم محمد باقر اصفهانى .
(حدود 1288 ه ق ). مـؤلـف آن عالم بارع ملا محمد باقر بن محمد محسن اصفهانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
قمرى مى باشد.
اسـاس ايـن تـفـسير به صورت مزجى بسيار مختصر و نوشته هاى پراكنده ايست كه حاج كريم خان
كـرمـانى در حاشيه نسخه اى از قرآن نگاشته است و مؤلف ما آنها را بااختصار در اين كتاب تنظيم
نموده است نسخه حاضر تا اواخر سوره بقره آمده است وگويا بيش از اين نگاشته نشده است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى انـزل الـفـرقـان عـلـى عـبده ليكون للعالمين نذيرا و الشكر للّه الذى ارسل
رسوله بالهدى و دين الحق شاهدا و مبشرا)).
آثار و تاليفات :.
در همين بخش , تعدادى از تاليفات او آمده است از آن ميان :.
1ـ رساله ى رضاع ـ در اركان و شرائط و احكام شير دادن كه در سال 1272 به نگارش در آمده است .
2ـ الاستصحاب : رساله استدلالى در موضوع استصحاب بر پايه اخبار و احاديث به روش شيخيه نه
بر اساس و پايه هاى عقلى اين رساله نيز در سال 1272 نوشته شده است آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه رب الـعـالـمـيـن ان قـاعـدة الاستصحاب لما كانت من القواعد التى افادها الائمة
الاطياب ))((192)).
***.
تفسير بواطن الايات صدر الواعظين .
(تاليف 1288 ه ق ). مـؤلـف آن شيخ محمد جواد واعظ مشهور به صدر الواعظين و سيف الشريعة يكى از اعلام تفسير,
وعظ و پند و اندرز قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
مـوضـوع تـفـسير فوق , اخلاق در قرآن پيرامون مطالب تفسيرى و تاريخى به زبان فارسى مى باشد
تـفـسير فوق بنا به اظهارات مؤلف محترم كتابخانه بزرگ آقا كريم , حاوى مطالب گوناگون و به
صـورت مـجـالس جداگانه و مستقلى است و در هر مجلس نخست آيه قرآن عنوان مى شود و در
پيرامون معانى ظاهرى و حقيقى آن سخن مى رود سپس مطالبى درباره ى اخلاق به صورت پند و
انـدرز بـيان مى گردد آنگاه دنباله ى بحث به نبردخونين كربلا و عاشوراى 61 ه ق و شهادت امام
حـسين (ع ) كشيده مى شود و در هرمجلس درباره يكى از رويدادهاى جانگداز آن واقعه دردناك ,
اشاره مى شود و مجلس بدين سان پايان مى پذيرد در پايان يكى از مجالس , تاريخ بيستم 1288 ه ق
آمـده است نسخه ى خطى از اين اثر به خط مولف با حواشى وى در كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى
درشهر قم نگهدارى مى شود )) ((193))
.
***.
رسائل تفسيرى دوازده گانه كرمانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن حاج محمد كريم خان بن ابراهيم خان قاجار كرمانى يكى از نويسندگان و اعيان تفسيرى
قرن سيزدهم هجرى از گروه شيخيه مى باشد.
وى كـه از شـاگـردان مـرحـوم شـيخ احمد احسائى و سيدكاظم رشتى مى باشد داراى مريدان و
عـلاقـه مندانى است كه به كريمخانى معروف مى باشند كه نوعا در كرمان و دربرخى ديگر از بلاد
ايران , متفرق مى باشند.
حـاج مـحـمـدكريم خان داراى تاليفات و آثار قلمى متعددى مى باشد كه يكى ازمعروف ترين آنها
((ارشاد العوام )) در عقيده و كلام و ((دارالجهادية )) و ((فصل الخطاب )) و((دقائق العلاج و طريق
النجاة )) مى باشد ضمنا آثار قرآنى نيز دارد كه يكى از آنها معرفى مى شود.
گفتار صاحب الاثار و الماثر:.
مرحوم اعتمادالسلطنه وزير مطبوعات اواخر دوره ناصرى معاصر و هم نژادمؤلف در كتاب ((الاثار و الماثر)) در حق وى مى نويسد:.
((حـاج مـحـمـدكريمخان كرمانى از كبرا علما عصر, معدود بود و در جميع فنون عقليه و نقليه ,
دعوى استادى مى نمود از جماعت شيخيه بعد از فوت سيد كاظم رشتى گروهى بروى گرويدند
و او را ركـن چهارم از اركان اصول عقائد خود گرفتند سيد على محمد باب , عليه اللعنة و العذاب
در تـلـفـيقات مضحكه خود كه نامش را ((بيان )) گذارده وسفاهت خويشتن را برهان نهاده اين
دانشمند فرزانه را فريفتن خواسته است كه درشانش گفته ((ان الكريم كان فى الكرمان كريما))
زمانى كه اين عالم جليل به تهران آمد به كلمه (دستور) اعليحضرت همايونى رساله اى در رد باب
نگاشت كه اين اوقات به طبع رسيد و ارشاد العوام از تاليفات اوست در بمبئى و غيرها مكرر مطبوع
افتاد و هكذا فصل الخطاب در علم حديث )).
الـحـاصـل او در غـالب فنون , كتابها ساخته است و رسائل پرداخته وى از ايل قاجاراست من قبائل
الترك و مردم در حق وى بر دو طرف افراط و تفريط مى روند او در سال يكهزارو دويست و هشتاد
و هشت به ملك كرمان درگذشت )) ((194))
.
از اين نويسنده دوازده رساله تفسيرى به جا مانده است كه به صورت اجمال معرفى مى شوند:.
1ـ تفسير سوره حجرات .
در يـك مـجلد به زبان عربى به شيوه ادبى , روايى و كلامى است چاپ اول اين تفسير بنا به نگارش مـرحـوم خـانـبـابـامـشار در سال 1371 و چاپ دوم در 1381 در مجموعه تفسيرهاى وى منتشر
گرديده است .
روش تفسيرى :.
دانشمند متتبع و كتابشناس معروف جناب آقاى اشكورى در ((التراث العربى )) درمورد اين تفسير
مـى نگارند: ((در تفسير سوره حجرات از بواطن معانى اين سوره شريفه سخن مى گويد و پيرامون
عـلـوم قرآنى و معارف آن بحث و گفتگو دارد و شواهدى نيز ازاحاديث اهل بيت (ع ) نيز مى آورد
بـى آنـكـه بـه اقوال مفسرين گذشته توجهى داشته باشدپس هرآيه اى را با عناوين : قرائت , ظاهر,
بـاطن آيه تفسير مى كند فراغت از تاليف آن , درتاريخ پنجشنبه 27 ربيع الاول سال 1286 ه ق ) رخ
داده است )).
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه و سلام على عباده انى علقت على كتاب اللّه المجيد فى سالف الزمان تعليقات على
نحوالاجمال )).
اين تفسير در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم تحت كد 5782 مى باشد كه در فهرست نسخه هاى خطى
آن كتابخانه معرفى گرديده است كه تحرير آن به تاريخ 1328 ه ق مى باشد )) ((195))
.
2ـ تفسير تقويم اللسان .
تفسير تقويم اللسان در يك جلد به زبان عربى و شيوه ى روايى و كلامى شامل معارف مختلف قرآن در يك مقدمه و ده باب و يك خاتمه قرار دارد و اين رساله در 1354در كرمان طبع گرديده است
.
3ـ تفسير قرآن .
ايـن اثـر در يـك مجلد شامل بخشى از آيات قرآن مجيد مى باشد مؤلف در اين اثر به تفسير و تاويل بـعـضـى از مشكلات و متشابهات قرآن پرداخته و در شناخت بواطن بطون آيات قرآن كريم ژرف
كاوى كرده است مجموع اين اثر در چهارده هزار سطر طبع گرديده است .
4ـ تفسير بسمله .
اين تفسير پيرامون بسم اللّه الرحمن الرحيم به زبان عربى مى باشد كه نسخه اصلى آن در كتابخانه آل ابراهيمى در كرمان محفوظ مى باشد.
5ـ تفسير رسالت .
ايـن تفسير پيرامون آيه ((و ما ارسلنا من رسول و لا نبى )) در يك مجلد به زبان فارسى مى باشد و در سال 1386 طبع گرديده است .
6ـ تفسير آيه نسخ .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ما ننسخ من آية او ننسهانات بخير منها او مثلها )) در يك مجلد به زبان فارسى در 1386 ه ق چاپ گرديده است .
7ـ تفسير ميزان .
ايـن رساله پيرامون آيه ((يوم كان مقداره خمسين الف سنة )) در يك مجلد به زبان عربى در سال 1261 ه ق چاپ سنگى شده است .
8ـ تفسير عروج .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنه )) در يك مجلد به زبان عربى مى باشد اين اثر هم به چاپ سنگى رسيده است .
9ـ اعجاز قرآن كريم .
اين رساله پيرامون اعجاز قرآن به زبان عربى پيرامون وجوه اعجاز آن و اقوال متقدمين مى باشد كه در سال 1354 به چاپ رسيده و به زبان عربى است .
10ـ تفسير آيه امانت و نور.
اين رساله پيرامون آيه شريفه ((انا عرضنا الامانة على السموات و الارض فابين ان يحملنها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا)) مى باشد.
11ـ تفسير سوره اخلاص .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
تفاسير سيد على خان نقوى .
(م 1286 ه ق ). مـؤلـف مـحـتـرم آنـهـا سيد رجبعلى خان بهادر حسنى حسينى نقوى بهكرى دهلوى لاهورى از
بـزرگـان جـگروان (ايالت پنجاب ) و يكى از اعيان تفسيرى شيعه در هندوستان در قرن سيزدهم
هجرى مى باشد.
مؤلف عاليقدر كه از متكلمين شيعه در هندوستان مى باشد داراى دو اثر قرآنى وتفسيرى مى باشد:
.
1ـ كشف الغطا.
نـام كـامـل تـفـسير او ((كشف الغطا فى تفسير سوره هل اتى )) مى باشد كه مؤلف محترم در مقام
تطبيق سوره هل اتى با واقعه كربلا روش بسيار غريبى را پيموده است .
آغاز آن :.
((الحمدللّه على افضاله و الصلاة على رسوله محمد و آله )).
اين تفسير در سال 1266 در لاهور به چاپ رسيده است 2ـ سر اكبر.
تـفـسـيـر دوم او بـه نـام ((سـر الاكـبـر)) اين تفسير در يك مجلد به زبان فارسى پيرامون سوره
((والـفجر)) مى باشد و در آن تفسير نيز شيوه ى تفسيرى كشف الغطا را به كار برده است به سبك
كـلامـى با شهادت اباعبداللّه حسين (ع ) تطبيق داده است اين تفسير در1267 ه ق در لاهور چاپ
سنگى گرديده است ((185)).
***.
تفسير مجد الاشراف شريفى .
(م 1286 ه ق ). مؤلف آن عالم محترم مرحوم ميرزا ابوالقاسم بن محمد بن حسين ذهبى شيرازى ملقب به ((ميرزا
بابا)) يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى و متولى بقعه مباركه شاه چراغ در شيراز مى باشد
.
نـام تفسير او ((آيات الولايه )) به زبان فارسى حاوى تفسير 1001 آيه مى باشد كه ازآن ميان 300 آيه
به اتفاق مفسرين پيرامون اهل بيت عصمت (ع ) مى باشد جلد اول اين تفسير تا سوره انبيا آمده است
و در سال 1323 ه ق در دو مجلد به چاپ رسيده است .
آثار و تاليفات :.
1 ـ ترجمه تفسير منسوب به امام حسن عسكرى (ع ).
2 ـ السبع المثانى كه به منزله جلد هفتم مثنوى مولوى است .
3 ـ قوائم الانوار و طلالع الاسرار در عرفان و آداب سير و سلوك .
4 ـ قواطع الاوهام فى نبذ من مسائل الحلال و الحرام .
5 ـ مـعـالـم التاويل و التبيان فى شرح اسرار خطب امير البيان منسوب به حضرت على (ع ) كه به
سـال 1281 هـ ق به هنگام مراجعت از زيارت امام رضا (ع ) در تهران و درظرف دو سال انجام شده
است و نسخه اى از آن پيش نويسنده محترم ريحانة الادب مرحوم مدرس موجود مى باشد ((186))
.
وفات او:.
بنا به نگارش مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى در الكرام البررة در سال 1286 ه ق درآبادى مورچه خار,
رخ داده اسـت سپس در اصفهان به امانت سپرده شده تا پس از مدتى به مشهد مقدس حمل و در
صحن جديد در ايوان طلا مدفون گرديده است ((187))
.
***.
جواهر القران فى علوم الفرقان سيد محمود حسينى .
(چاپ 1287 ه ق ). مـؤلـف آن مـحمود بن محمد علوى فاطمى حسنى حسينى حافظ تبريزى يكى ازاعيان تفسيرى
قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
اين تفسير در 208 صفحه قرار گرفته است و يكى از نخستين كتابهائى است كه توسط مطبعه ى نو
بنياد در تبريز به زيور طبع آراسته شده است ((188))
ضرورت داردپيرامون تاليف و مؤلف , تحقيق
بيشترى صورت پذيرد.
***.
تفسير مرادى شيرازى .
(م 1287 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جليل القدر شيخ محمدحسين بن على مراد شيرازى يكى از اعلام قرن سيزدهم
هجرى مى باشد و فراغت از تفسير به سال 1281 ه صورت پذيرفته است .
اين تفسير پيرامون سوره مباركه الجمعه مى باشد.
آغاز آن :.
((الحمدللّه رب العالمين مالك يوم الدين خالق السموات و الارضين جاعل الملائكة المقربين )).
در آغاز آن مؤلف اسم و نسب خود را ذكر كرده است و از آن به عنوان شرح , تعبيرآورده است آنچه
بـه ذهـن خـود رسـيده يا از اساتيد خود مانند خاتم الحكما حكيم ملاعلى نورى و استاد اسماعيل
خواجوئى شنيده است به ثبت رسانده است و فراغت از آن 1281ه ق بوده است نسخه اى از آن پيش
حاج ميرزا باقر آقا قاضى تبريزى جد قاضى هامى باشد)) ((189))
.
اين كتاب علوم قرآنى اخير در 1289 به خط احمد بن ابى القاسم مازندرانى تحريرو تحت كد 5804
در فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى قم معرفى گرديده است ((190))
.
***.
جامع التبيان شيخ على سليم مازندرانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن شيخ على بن محمد مازندرانى معروف به ((سليم )) يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم
هجرى مى باشد.
تـفـسير او كه به نام ((مقاليد البيان و جامع التبيان )) موسوم مى باشد پيرامون مبدا ومعاد و آنچه
دانستن بين اين دو براى اعتقاد به نبوت , امامت و احوال انبيا و اوصياضرورت دارد, مى باشد او در
پايان سفرى به مشهد انجام و منتخباتى از اشعارش را بر آن افزوده است .
ايـن تـفـسـيـر داراى يـك مقدمه و چند مقاله و خاتمه مى باشد و در چهارم صفر 1288ه ق پايان
پذيرفته است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى ابـدع صنايع الاشيا, سپاس و ستايش دور از اندازه و قياس مخصوص بارگاه
خداوندى است كه خلقت موجودات را بدون سابقه انجام داده است )).
انجام آن :.
((خداوندا! آفريدگارا! مرا يار حسين شهيد و وسيله كار امام غريب خراسان نما!)) ((191))
.
***.
الفرقان الكريم محمد باقر اصفهانى .
(حدود 1288 ه ق ). مـؤلـف آن عالم بارع ملا محمد باقر بن محمد محسن اصفهانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
قمرى مى باشد.
اسـاس ايـن تـفـسير به صورت مزجى بسيار مختصر و نوشته هاى پراكنده ايست كه حاج كريم خان
كـرمـانى در حاشيه نسخه اى از قرآن نگاشته است و مؤلف ما آنها را بااختصار در اين كتاب تنظيم
نموده است نسخه حاضر تا اواخر سوره بقره آمده است وگويا بيش از اين نگاشته نشده است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى انـزل الـفـرقـان عـلـى عـبده ليكون للعالمين نذيرا و الشكر للّه الذى ارسل
رسوله بالهدى و دين الحق شاهدا و مبشرا)).
آثار و تاليفات :.
در همين بخش , تعدادى از تاليفات او آمده است از آن ميان :.
1ـ رساله ى رضاع ـ در اركان و شرائط و احكام شير دادن كه در سال 1272 به نگارش در آمده است .
2ـ الاستصحاب : رساله استدلالى در موضوع استصحاب بر پايه اخبار و احاديث به روش شيخيه نه
بر اساس و پايه هاى عقلى اين رساله نيز در سال 1272 نوشته شده است آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه رب الـعـالـمـيـن ان قـاعـدة الاستصحاب لما كانت من القواعد التى افادها الائمة
الاطياب ))((192)).
***.
تفسير بواطن الايات صدر الواعظين .
(تاليف 1288 ه ق ). مـؤلـف آن شيخ محمد جواد واعظ مشهور به صدر الواعظين و سيف الشريعة يكى از اعلام تفسير,
وعظ و پند و اندرز قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
مـوضـوع تـفـسير فوق , اخلاق در قرآن پيرامون مطالب تفسيرى و تاريخى به زبان فارسى مى باشد
تـفـسير فوق بنا به اظهارات مؤلف محترم كتابخانه بزرگ آقا كريم , حاوى مطالب گوناگون و به
صـورت مـجـالس جداگانه و مستقلى است و در هر مجلس نخست آيه قرآن عنوان مى شود و در
پيرامون معانى ظاهرى و حقيقى آن سخن مى رود سپس مطالبى درباره ى اخلاق به صورت پند و
انـدرز بـيان مى گردد آنگاه دنباله ى بحث به نبردخونين كربلا و عاشوراى 61 ه ق و شهادت امام
حـسين (ع ) كشيده مى شود و در هرمجلس درباره يكى از رويدادهاى جانگداز آن واقعه دردناك ,
اشاره مى شود و مجلس بدين سان پايان مى پذيرد در پايان يكى از مجالس , تاريخ بيستم 1288 ه ق
آمـده است نسخه ى خطى از اين اثر به خط مولف با حواشى وى در كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى
درشهر قم نگهدارى مى شود )) ((193))
.
***.
رسائل تفسيرى دوازده گانه كرمانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن حاج محمد كريم خان بن ابراهيم خان قاجار كرمانى يكى از نويسندگان و اعيان تفسيرى
قرن سيزدهم هجرى از گروه شيخيه مى باشد.
وى كـه از شـاگـردان مـرحـوم شـيخ احمد احسائى و سيدكاظم رشتى مى باشد داراى مريدان و
عـلاقـه مندانى است كه به كريمخانى معروف مى باشند كه نوعا در كرمان و دربرخى ديگر از بلاد
ايران , متفرق مى باشند.
حـاج مـحـمـدكريم خان داراى تاليفات و آثار قلمى متعددى مى باشد كه يكى ازمعروف ترين آنها
((ارشاد العوام )) در عقيده و كلام و ((دارالجهادية )) و ((فصل الخطاب )) و((دقائق العلاج و طريق
النجاة )) مى باشد ضمنا آثار قرآنى نيز دارد كه يكى از آنها معرفى مى شود.
گفتار صاحب الاثار و الماثر:.
مرحوم اعتمادالسلطنه وزير مطبوعات اواخر دوره ناصرى معاصر و هم نژادمؤلف در كتاب ((الاثار و الماثر)) در حق وى مى نويسد:.
((حـاج مـحـمـدكريمخان كرمانى از كبرا علما عصر, معدود بود و در جميع فنون عقليه و نقليه ,
دعوى استادى مى نمود از جماعت شيخيه بعد از فوت سيد كاظم رشتى گروهى بروى گرويدند
و او را ركـن چهارم از اركان اصول عقائد خود گرفتند سيد على محمد باب , عليه اللعنة و العذاب
در تـلـفـيقات مضحكه خود كه نامش را ((بيان )) گذارده وسفاهت خويشتن را برهان نهاده اين
دانشمند فرزانه را فريفتن خواسته است كه درشانش گفته ((ان الكريم كان فى الكرمان كريما))
زمانى كه اين عالم جليل به تهران آمد به كلمه (دستور) اعليحضرت همايونى رساله اى در رد باب
نگاشت كه اين اوقات به طبع رسيد و ارشاد العوام از تاليفات اوست در بمبئى و غيرها مكرر مطبوع
افتاد و هكذا فصل الخطاب در علم حديث )).
الـحـاصـل او در غـالب فنون , كتابها ساخته است و رسائل پرداخته وى از ايل قاجاراست من قبائل
الترك و مردم در حق وى بر دو طرف افراط و تفريط مى روند او در سال يكهزارو دويست و هشتاد
و هشت به ملك كرمان درگذشت )) ((194))
.
از اين نويسنده دوازده رساله تفسيرى به جا مانده است كه به صورت اجمال معرفى مى شوند:.
1ـ تفسير سوره حجرات .
در يـك مـجلد به زبان عربى به شيوه ادبى , روايى و كلامى است چاپ اول اين تفسير بنا به نگارش مـرحـوم خـانـبـابـامـشار در سال 1371 و چاپ دوم در 1381 در مجموعه تفسيرهاى وى منتشر
گرديده است .
روش تفسيرى :.
دانشمند متتبع و كتابشناس معروف جناب آقاى اشكورى در ((التراث العربى )) درمورد اين تفسير
مـى نگارند: ((در تفسير سوره حجرات از بواطن معانى اين سوره شريفه سخن مى گويد و پيرامون
عـلـوم قرآنى و معارف آن بحث و گفتگو دارد و شواهدى نيز ازاحاديث اهل بيت (ع ) نيز مى آورد
بـى آنـكـه بـه اقوال مفسرين گذشته توجهى داشته باشدپس هرآيه اى را با عناوين : قرائت , ظاهر,
بـاطن آيه تفسير مى كند فراغت از تاليف آن , درتاريخ پنجشنبه 27 ربيع الاول سال 1286 ه ق ) رخ
داده است )).
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه و سلام على عباده انى علقت على كتاب اللّه المجيد فى سالف الزمان تعليقات على
نحوالاجمال )).
اين تفسير در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم تحت كد 5782 مى باشد كه در فهرست نسخه هاى خطى
آن كتابخانه معرفى گرديده است كه تحرير آن به تاريخ 1328 ه ق مى باشد )) ((195))
.
2ـ تفسير تقويم اللسان .
تفسير تقويم اللسان در يك جلد به زبان عربى و شيوه ى روايى و كلامى شامل معارف مختلف قرآن در يك مقدمه و ده باب و يك خاتمه قرار دارد و اين رساله در 1354در كرمان طبع گرديده است
.
3ـ تفسير قرآن .
ايـن اثـر در يـك مجلد شامل بخشى از آيات قرآن مجيد مى باشد مؤلف در اين اثر به تفسير و تاويل بـعـضـى از مشكلات و متشابهات قرآن پرداخته و در شناخت بواطن بطون آيات قرآن كريم ژرف
كاوى كرده است مجموع اين اثر در چهارده هزار سطر طبع گرديده است .
4ـ تفسير بسمله .
اين تفسير پيرامون بسم اللّه الرحمن الرحيم به زبان عربى مى باشد كه نسخه اصلى آن در كتابخانه آل ابراهيمى در كرمان محفوظ مى باشد.
5ـ تفسير رسالت .
ايـن تفسير پيرامون آيه ((و ما ارسلنا من رسول و لا نبى )) در يك مجلد به زبان فارسى مى باشد و در سال 1386 طبع گرديده است .
6ـ تفسير آيه نسخ .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ما ننسخ من آية او ننسهانات بخير منها او مثلها )) در يك مجلد به زبان فارسى در 1386 ه ق چاپ گرديده است .
7ـ تفسير ميزان .
ايـن رساله پيرامون آيه ((يوم كان مقداره خمسين الف سنة )) در يك مجلد به زبان عربى در سال 1261 ه ق چاپ سنگى شده است .
8ـ تفسير عروج .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنه )) در يك مجلد به زبان عربى مى باشد اين اثر هم به چاپ سنگى رسيده است .
9ـ اعجاز قرآن كريم .
اين رساله پيرامون اعجاز قرآن به زبان عربى پيرامون وجوه اعجاز آن و اقوال متقدمين مى باشد كه در سال 1354 به چاپ رسيده و به زبان عربى است .
10ـ تفسير آيه امانت و نور.
اين رساله پيرامون آيه شريفه ((انا عرضنا الامانة على السموات و الارض فابين ان يحملنها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا)) مى باشد.
11ـ تفسير سوره اخلاص .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
مؤلف عاليقدر كه از متكلمين شيعه در هندوستان مى باشد داراى دو اثر قرآنى وتفسيرى مى باشد: .
1ـ كشف الغطا.
نـام كـامـل تـفـسير او ((كشف الغطا فى تفسير سوره هل اتى )) مى باشد كه مؤلف محترم در مقام تطبيق سوره هل اتى با واقعه كربلا روش بسيار غريبى را پيموده است .
آغاز آن :.
((الحمدللّه على افضاله و الصلاة على رسوله محمد و آله )). اين تفسير در سال 1266 در لاهور به چاپ رسيده است 2ـ سر اكبر.
تـفـسـيـر دوم او بـه نـام ((سـر الاكـبـر)) اين تفسير در يك مجلد به زبان فارسى پيرامون سوره ((والـفجر)) مى باشد و در آن تفسير نيز شيوه ى تفسيرى كشف الغطا را به كار برده است به سبك كـلامـى با شهادت اباعبداللّه حسين (ع ) تطبيق داده است اين تفسير در1267 ه ق در لاهور چاپ سنگى گرديده است ((185)). ***.
تفسير مجد الاشراف شريفى .
(م 1286 ه ق ). مؤلف آن عالم محترم مرحوم ميرزا ابوالقاسم بن محمد بن حسين ذهبى شيرازى ملقب به ((ميرزا
بابا)) يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى و متولى بقعه مباركه شاه چراغ در شيراز مى باشد
.
نـام تفسير او ((آيات الولايه )) به زبان فارسى حاوى تفسير 1001 آيه مى باشد كه ازآن ميان 300 آيه
به اتفاق مفسرين پيرامون اهل بيت عصمت (ع ) مى باشد جلد اول اين تفسير تا سوره انبيا آمده است
و در سال 1323 ه ق در دو مجلد به چاپ رسيده است .
آثار و تاليفات :.
1 ـ ترجمه تفسير منسوب به امام حسن عسكرى (ع ).
2 ـ السبع المثانى كه به منزله جلد هفتم مثنوى مولوى است .
3 ـ قوائم الانوار و طلالع الاسرار در عرفان و آداب سير و سلوك .
4 ـ قواطع الاوهام فى نبذ من مسائل الحلال و الحرام .
5 ـ مـعـالـم التاويل و التبيان فى شرح اسرار خطب امير البيان منسوب به حضرت على (ع ) كه به
سـال 1281 هـ ق به هنگام مراجعت از زيارت امام رضا (ع ) در تهران و درظرف دو سال انجام شده
است و نسخه اى از آن پيش نويسنده محترم ريحانة الادب مرحوم مدرس موجود مى باشد ((186))
.
وفات او:.
بنا به نگارش مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى در الكرام البررة در سال 1286 ه ق درآبادى مورچه خار,
رخ داده اسـت سپس در اصفهان به امانت سپرده شده تا پس از مدتى به مشهد مقدس حمل و در
صحن جديد در ايوان طلا مدفون گرديده است ((187))
.
***.
جواهر القران فى علوم الفرقان سيد محمود حسينى .
(چاپ 1287 ه ق ). مـؤلـف آن مـحمود بن محمد علوى فاطمى حسنى حسينى حافظ تبريزى يكى ازاعيان تفسيرى
قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
اين تفسير در 208 صفحه قرار گرفته است و يكى از نخستين كتابهائى است كه توسط مطبعه ى نو
بنياد در تبريز به زيور طبع آراسته شده است ((188))
ضرورت داردپيرامون تاليف و مؤلف , تحقيق
بيشترى صورت پذيرد.
***.
تفسير مرادى شيرازى .
(م 1287 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جليل القدر شيخ محمدحسين بن على مراد شيرازى يكى از اعلام قرن سيزدهم
هجرى مى باشد و فراغت از تفسير به سال 1281 ه صورت پذيرفته است .
اين تفسير پيرامون سوره مباركه الجمعه مى باشد.
آغاز آن :.
((الحمدللّه رب العالمين مالك يوم الدين خالق السموات و الارضين جاعل الملائكة المقربين )).
در آغاز آن مؤلف اسم و نسب خود را ذكر كرده است و از آن به عنوان شرح , تعبيرآورده است آنچه
بـه ذهـن خـود رسـيده يا از اساتيد خود مانند خاتم الحكما حكيم ملاعلى نورى و استاد اسماعيل
خواجوئى شنيده است به ثبت رسانده است و فراغت از آن 1281ه ق بوده است نسخه اى از آن پيش
حاج ميرزا باقر آقا قاضى تبريزى جد قاضى هامى باشد)) ((189))
.
اين كتاب علوم قرآنى اخير در 1289 به خط احمد بن ابى القاسم مازندرانى تحريرو تحت كد 5804
در فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى قم معرفى گرديده است ((190))
.
***.
جامع التبيان شيخ على سليم مازندرانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن شيخ على بن محمد مازندرانى معروف به ((سليم )) يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم
هجرى مى باشد.
تـفـسير او كه به نام ((مقاليد البيان و جامع التبيان )) موسوم مى باشد پيرامون مبدا ومعاد و آنچه
دانستن بين اين دو براى اعتقاد به نبوت , امامت و احوال انبيا و اوصياضرورت دارد, مى باشد او در
پايان سفرى به مشهد انجام و منتخباتى از اشعارش را بر آن افزوده است .
ايـن تـفـسـيـر داراى يـك مقدمه و چند مقاله و خاتمه مى باشد و در چهارم صفر 1288ه ق پايان
پذيرفته است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى ابـدع صنايع الاشيا, سپاس و ستايش دور از اندازه و قياس مخصوص بارگاه
خداوندى است كه خلقت موجودات را بدون سابقه انجام داده است )).
انجام آن :.
((خداوندا! آفريدگارا! مرا يار حسين شهيد و وسيله كار امام غريب خراسان نما!)) ((191))
.
***.
الفرقان الكريم محمد باقر اصفهانى .
(حدود 1288 ه ق ). مـؤلـف آن عالم بارع ملا محمد باقر بن محمد محسن اصفهانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
قمرى مى باشد.
اسـاس ايـن تـفـسير به صورت مزجى بسيار مختصر و نوشته هاى پراكنده ايست كه حاج كريم خان
كـرمـانى در حاشيه نسخه اى از قرآن نگاشته است و مؤلف ما آنها را بااختصار در اين كتاب تنظيم
نموده است نسخه حاضر تا اواخر سوره بقره آمده است وگويا بيش از اين نگاشته نشده است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى انـزل الـفـرقـان عـلـى عـبده ليكون للعالمين نذيرا و الشكر للّه الذى ارسل
رسوله بالهدى و دين الحق شاهدا و مبشرا)).
آثار و تاليفات :.
در همين بخش , تعدادى از تاليفات او آمده است از آن ميان :.
1ـ رساله ى رضاع ـ در اركان و شرائط و احكام شير دادن كه در سال 1272 به نگارش در آمده است .
2ـ الاستصحاب : رساله استدلالى در موضوع استصحاب بر پايه اخبار و احاديث به روش شيخيه نه
بر اساس و پايه هاى عقلى اين رساله نيز در سال 1272 نوشته شده است آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه رب الـعـالـمـيـن ان قـاعـدة الاستصحاب لما كانت من القواعد التى افادها الائمة
الاطياب ))((192)).
***.
تفسير بواطن الايات صدر الواعظين .
(تاليف 1288 ه ق ). مـؤلـف آن شيخ محمد جواد واعظ مشهور به صدر الواعظين و سيف الشريعة يكى از اعلام تفسير,
وعظ و پند و اندرز قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
مـوضـوع تـفـسير فوق , اخلاق در قرآن پيرامون مطالب تفسيرى و تاريخى به زبان فارسى مى باشد
تـفـسير فوق بنا به اظهارات مؤلف محترم كتابخانه بزرگ آقا كريم , حاوى مطالب گوناگون و به
صـورت مـجـالس جداگانه و مستقلى است و در هر مجلس نخست آيه قرآن عنوان مى شود و در
پيرامون معانى ظاهرى و حقيقى آن سخن مى رود سپس مطالبى درباره ى اخلاق به صورت پند و
انـدرز بـيان مى گردد آنگاه دنباله ى بحث به نبردخونين كربلا و عاشوراى 61 ه ق و شهادت امام
حـسين (ع ) كشيده مى شود و در هرمجلس درباره يكى از رويدادهاى جانگداز آن واقعه دردناك ,
اشاره مى شود و مجلس بدين سان پايان مى پذيرد در پايان يكى از مجالس , تاريخ بيستم 1288 ه ق
آمـده است نسخه ى خطى از اين اثر به خط مولف با حواشى وى در كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى
درشهر قم نگهدارى مى شود )) ((193))
.
***.
رسائل تفسيرى دوازده گانه كرمانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن حاج محمد كريم خان بن ابراهيم خان قاجار كرمانى يكى از نويسندگان و اعيان تفسيرى
قرن سيزدهم هجرى از گروه شيخيه مى باشد.
وى كـه از شـاگـردان مـرحـوم شـيخ احمد احسائى و سيدكاظم رشتى مى باشد داراى مريدان و
عـلاقـه مندانى است كه به كريمخانى معروف مى باشند كه نوعا در كرمان و دربرخى ديگر از بلاد
ايران , متفرق مى باشند.
حـاج مـحـمـدكريم خان داراى تاليفات و آثار قلمى متعددى مى باشد كه يكى ازمعروف ترين آنها
((ارشاد العوام )) در عقيده و كلام و ((دارالجهادية )) و ((فصل الخطاب )) و((دقائق العلاج و طريق
النجاة )) مى باشد ضمنا آثار قرآنى نيز دارد كه يكى از آنها معرفى مى شود.
گفتار صاحب الاثار و الماثر:.
مرحوم اعتمادالسلطنه وزير مطبوعات اواخر دوره ناصرى معاصر و هم نژادمؤلف در كتاب ((الاثار و الماثر)) در حق وى مى نويسد:.
((حـاج مـحـمـدكريمخان كرمانى از كبرا علما عصر, معدود بود و در جميع فنون عقليه و نقليه ,
دعوى استادى مى نمود از جماعت شيخيه بعد از فوت سيد كاظم رشتى گروهى بروى گرويدند
و او را ركـن چهارم از اركان اصول عقائد خود گرفتند سيد على محمد باب , عليه اللعنة و العذاب
در تـلـفـيقات مضحكه خود كه نامش را ((بيان )) گذارده وسفاهت خويشتن را برهان نهاده اين
دانشمند فرزانه را فريفتن خواسته است كه درشانش گفته ((ان الكريم كان فى الكرمان كريما))
زمانى كه اين عالم جليل به تهران آمد به كلمه (دستور) اعليحضرت همايونى رساله اى در رد باب
نگاشت كه اين اوقات به طبع رسيد و ارشاد العوام از تاليفات اوست در بمبئى و غيرها مكرر مطبوع
افتاد و هكذا فصل الخطاب در علم حديث )).
الـحـاصـل او در غـالب فنون , كتابها ساخته است و رسائل پرداخته وى از ايل قاجاراست من قبائل
الترك و مردم در حق وى بر دو طرف افراط و تفريط مى روند او در سال يكهزارو دويست و هشتاد
و هشت به ملك كرمان درگذشت )) ((194))
.
از اين نويسنده دوازده رساله تفسيرى به جا مانده است كه به صورت اجمال معرفى مى شوند:.
1ـ تفسير سوره حجرات .
در يـك مـجلد به زبان عربى به شيوه ادبى , روايى و كلامى است چاپ اول اين تفسير بنا به نگارش مـرحـوم خـانـبـابـامـشار در سال 1371 و چاپ دوم در 1381 در مجموعه تفسيرهاى وى منتشر
گرديده است .
روش تفسيرى :.
دانشمند متتبع و كتابشناس معروف جناب آقاى اشكورى در ((التراث العربى )) درمورد اين تفسير
مـى نگارند: ((در تفسير سوره حجرات از بواطن معانى اين سوره شريفه سخن مى گويد و پيرامون
عـلـوم قرآنى و معارف آن بحث و گفتگو دارد و شواهدى نيز ازاحاديث اهل بيت (ع ) نيز مى آورد
بـى آنـكـه بـه اقوال مفسرين گذشته توجهى داشته باشدپس هرآيه اى را با عناوين : قرائت , ظاهر,
بـاطن آيه تفسير مى كند فراغت از تاليف آن , درتاريخ پنجشنبه 27 ربيع الاول سال 1286 ه ق ) رخ
داده است )).
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه و سلام على عباده انى علقت على كتاب اللّه المجيد فى سالف الزمان تعليقات على
نحوالاجمال )).
اين تفسير در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم تحت كد 5782 مى باشد كه در فهرست نسخه هاى خطى
آن كتابخانه معرفى گرديده است كه تحرير آن به تاريخ 1328 ه ق مى باشد )) ((195))
.
2ـ تفسير تقويم اللسان .
تفسير تقويم اللسان در يك جلد به زبان عربى و شيوه ى روايى و كلامى شامل معارف مختلف قرآن در يك مقدمه و ده باب و يك خاتمه قرار دارد و اين رساله در 1354در كرمان طبع گرديده است
.
3ـ تفسير قرآن .
ايـن اثـر در يـك مجلد شامل بخشى از آيات قرآن مجيد مى باشد مؤلف در اين اثر به تفسير و تاويل بـعـضـى از مشكلات و متشابهات قرآن پرداخته و در شناخت بواطن بطون آيات قرآن كريم ژرف
كاوى كرده است مجموع اين اثر در چهارده هزار سطر طبع گرديده است .
4ـ تفسير بسمله .
اين تفسير پيرامون بسم اللّه الرحمن الرحيم به زبان عربى مى باشد كه نسخه اصلى آن در كتابخانه آل ابراهيمى در كرمان محفوظ مى باشد.
5ـ تفسير رسالت .
ايـن تفسير پيرامون آيه ((و ما ارسلنا من رسول و لا نبى )) در يك مجلد به زبان فارسى مى باشد و در سال 1386 طبع گرديده است .
6ـ تفسير آيه نسخ .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ما ننسخ من آية او ننسهانات بخير منها او مثلها )) در يك مجلد به زبان فارسى در 1386 ه ق چاپ گرديده است .
7ـ تفسير ميزان .
ايـن رساله پيرامون آيه ((يوم كان مقداره خمسين الف سنة )) در يك مجلد به زبان عربى در سال 1261 ه ق چاپ سنگى شده است .
8ـ تفسير عروج .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنه )) در يك مجلد به زبان عربى مى باشد اين اثر هم به چاپ سنگى رسيده است .
9ـ اعجاز قرآن كريم .
اين رساله پيرامون اعجاز قرآن به زبان عربى پيرامون وجوه اعجاز آن و اقوال متقدمين مى باشد كه در سال 1354 به چاپ رسيده و به زبان عربى است .
10ـ تفسير آيه امانت و نور.
اين رساله پيرامون آيه شريفه ((انا عرضنا الامانة على السموات و الارض فابين ان يحملنها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا)) مى باشد.
11ـ تفسير سوره اخلاص .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
نـام تفسير او ((آيات الولايه )) به زبان فارسى حاوى تفسير 1001 آيه مى باشد كه ازآن ميان 300 آيه به اتفاق مفسرين پيرامون اهل بيت عصمت (ع ) مى باشد جلد اول اين تفسير تا سوره انبيا آمده است و در سال 1323 ه ق در دو مجلد به چاپ رسيده است .
آثار و تاليفات :.
1 ـ ترجمه تفسير منسوب به امام حسن عسكرى (ع ). 2 ـ السبع المثانى كه به منزله جلد هفتم مثنوى مولوى است .
3 ـ قوائم الانوار و طلالع الاسرار در عرفان و آداب سير و سلوك .
4 ـ قواطع الاوهام فى نبذ من مسائل الحلال و الحرام .
5 ـ مـعـالـم التاويل و التبيان فى شرح اسرار خطب امير البيان منسوب به حضرت على (ع ) كه به سـال 1281 هـ ق به هنگام مراجعت از زيارت امام رضا (ع ) در تهران و درظرف دو سال انجام شده است و نسخه اى از آن پيش نويسنده محترم ريحانة الادب مرحوم مدرس موجود مى باشد ((186))
.
وفات او:.
بنا به نگارش مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى در الكرام البررة در سال 1286 ه ق درآبادى مورچه خار,
رخ داده اسـت سپس در اصفهان به امانت سپرده شده تا پس از مدتى به مشهد مقدس حمل و در
صحن جديد در ايوان طلا مدفون گرديده است ((187))
.
***.
جواهر القران فى علوم الفرقان سيد محمود حسينى .
(چاپ 1287 ه ق ). مـؤلـف آن مـحمود بن محمد علوى فاطمى حسنى حسينى حافظ تبريزى يكى ازاعيان تفسيرى
قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
اين تفسير در 208 صفحه قرار گرفته است و يكى از نخستين كتابهائى است كه توسط مطبعه ى نو
بنياد در تبريز به زيور طبع آراسته شده است ((188))
ضرورت داردپيرامون تاليف و مؤلف , تحقيق
بيشترى صورت پذيرد.
***.
تفسير مرادى شيرازى .
(م 1287 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جليل القدر شيخ محمدحسين بن على مراد شيرازى يكى از اعلام قرن سيزدهم
هجرى مى باشد و فراغت از تفسير به سال 1281 ه صورت پذيرفته است .
اين تفسير پيرامون سوره مباركه الجمعه مى باشد.
آغاز آن :.
((الحمدللّه رب العالمين مالك يوم الدين خالق السموات و الارضين جاعل الملائكة المقربين )).
در آغاز آن مؤلف اسم و نسب خود را ذكر كرده است و از آن به عنوان شرح , تعبيرآورده است آنچه
بـه ذهـن خـود رسـيده يا از اساتيد خود مانند خاتم الحكما حكيم ملاعلى نورى و استاد اسماعيل
خواجوئى شنيده است به ثبت رسانده است و فراغت از آن 1281ه ق بوده است نسخه اى از آن پيش
حاج ميرزا باقر آقا قاضى تبريزى جد قاضى هامى باشد)) ((189))
.
اين كتاب علوم قرآنى اخير در 1289 به خط احمد بن ابى القاسم مازندرانى تحريرو تحت كد 5804
در فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى قم معرفى گرديده است ((190))
.
***.
جامع التبيان شيخ على سليم مازندرانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن شيخ على بن محمد مازندرانى معروف به ((سليم )) يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم
هجرى مى باشد.
تـفـسير او كه به نام ((مقاليد البيان و جامع التبيان )) موسوم مى باشد پيرامون مبدا ومعاد و آنچه
دانستن بين اين دو براى اعتقاد به نبوت , امامت و احوال انبيا و اوصياضرورت دارد, مى باشد او در
پايان سفرى به مشهد انجام و منتخباتى از اشعارش را بر آن افزوده است .
ايـن تـفـسـيـر داراى يـك مقدمه و چند مقاله و خاتمه مى باشد و در چهارم صفر 1288ه ق پايان
پذيرفته است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى ابـدع صنايع الاشيا, سپاس و ستايش دور از اندازه و قياس مخصوص بارگاه
خداوندى است كه خلقت موجودات را بدون سابقه انجام داده است )).
انجام آن :.
((خداوندا! آفريدگارا! مرا يار حسين شهيد و وسيله كار امام غريب خراسان نما!)) ((191))
.
***.
الفرقان الكريم محمد باقر اصفهانى .
(حدود 1288 ه ق ). مـؤلـف آن عالم بارع ملا محمد باقر بن محمد محسن اصفهانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
قمرى مى باشد.
اسـاس ايـن تـفـسير به صورت مزجى بسيار مختصر و نوشته هاى پراكنده ايست كه حاج كريم خان
كـرمـانى در حاشيه نسخه اى از قرآن نگاشته است و مؤلف ما آنها را بااختصار در اين كتاب تنظيم
نموده است نسخه حاضر تا اواخر سوره بقره آمده است وگويا بيش از اين نگاشته نشده است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى انـزل الـفـرقـان عـلـى عـبده ليكون للعالمين نذيرا و الشكر للّه الذى ارسل
رسوله بالهدى و دين الحق شاهدا و مبشرا)).
آثار و تاليفات :.
در همين بخش , تعدادى از تاليفات او آمده است از آن ميان :.
1ـ رساله ى رضاع ـ در اركان و شرائط و احكام شير دادن كه در سال 1272 به نگارش در آمده است .
2ـ الاستصحاب : رساله استدلالى در موضوع استصحاب بر پايه اخبار و احاديث به روش شيخيه نه
بر اساس و پايه هاى عقلى اين رساله نيز در سال 1272 نوشته شده است آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه رب الـعـالـمـيـن ان قـاعـدة الاستصحاب لما كانت من القواعد التى افادها الائمة
الاطياب ))((192)).
***.
تفسير بواطن الايات صدر الواعظين .
(تاليف 1288 ه ق ). مـؤلـف آن شيخ محمد جواد واعظ مشهور به صدر الواعظين و سيف الشريعة يكى از اعلام تفسير,
وعظ و پند و اندرز قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
مـوضـوع تـفـسير فوق , اخلاق در قرآن پيرامون مطالب تفسيرى و تاريخى به زبان فارسى مى باشد
تـفـسير فوق بنا به اظهارات مؤلف محترم كتابخانه بزرگ آقا كريم , حاوى مطالب گوناگون و به
صـورت مـجـالس جداگانه و مستقلى است و در هر مجلس نخست آيه قرآن عنوان مى شود و در
پيرامون معانى ظاهرى و حقيقى آن سخن مى رود سپس مطالبى درباره ى اخلاق به صورت پند و
انـدرز بـيان مى گردد آنگاه دنباله ى بحث به نبردخونين كربلا و عاشوراى 61 ه ق و شهادت امام
حـسين (ع ) كشيده مى شود و در هرمجلس درباره يكى از رويدادهاى جانگداز آن واقعه دردناك ,
اشاره مى شود و مجلس بدين سان پايان مى پذيرد در پايان يكى از مجالس , تاريخ بيستم 1288 ه ق
آمـده است نسخه ى خطى از اين اثر به خط مولف با حواشى وى در كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى
درشهر قم نگهدارى مى شود )) ((193))
.
***.
رسائل تفسيرى دوازده گانه كرمانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن حاج محمد كريم خان بن ابراهيم خان قاجار كرمانى يكى از نويسندگان و اعيان تفسيرى
قرن سيزدهم هجرى از گروه شيخيه مى باشد.
وى كـه از شـاگـردان مـرحـوم شـيخ احمد احسائى و سيدكاظم رشتى مى باشد داراى مريدان و
عـلاقـه مندانى است كه به كريمخانى معروف مى باشند كه نوعا در كرمان و دربرخى ديگر از بلاد
ايران , متفرق مى باشند.
حـاج مـحـمـدكريم خان داراى تاليفات و آثار قلمى متعددى مى باشد كه يكى ازمعروف ترين آنها
((ارشاد العوام )) در عقيده و كلام و ((دارالجهادية )) و ((فصل الخطاب )) و((دقائق العلاج و طريق
النجاة )) مى باشد ضمنا آثار قرآنى نيز دارد كه يكى از آنها معرفى مى شود.
گفتار صاحب الاثار و الماثر:.
مرحوم اعتمادالسلطنه وزير مطبوعات اواخر دوره ناصرى معاصر و هم نژادمؤلف در كتاب ((الاثار و الماثر)) در حق وى مى نويسد:.
((حـاج مـحـمـدكريمخان كرمانى از كبرا علما عصر, معدود بود و در جميع فنون عقليه و نقليه ,
دعوى استادى مى نمود از جماعت شيخيه بعد از فوت سيد كاظم رشتى گروهى بروى گرويدند
و او را ركـن چهارم از اركان اصول عقائد خود گرفتند سيد على محمد باب , عليه اللعنة و العذاب
در تـلـفـيقات مضحكه خود كه نامش را ((بيان )) گذارده وسفاهت خويشتن را برهان نهاده اين
دانشمند فرزانه را فريفتن خواسته است كه درشانش گفته ((ان الكريم كان فى الكرمان كريما))
زمانى كه اين عالم جليل به تهران آمد به كلمه (دستور) اعليحضرت همايونى رساله اى در رد باب
نگاشت كه اين اوقات به طبع رسيد و ارشاد العوام از تاليفات اوست در بمبئى و غيرها مكرر مطبوع
افتاد و هكذا فصل الخطاب در علم حديث )).
الـحـاصـل او در غـالب فنون , كتابها ساخته است و رسائل پرداخته وى از ايل قاجاراست من قبائل
الترك و مردم در حق وى بر دو طرف افراط و تفريط مى روند او در سال يكهزارو دويست و هشتاد
و هشت به ملك كرمان درگذشت )) ((194))
.
از اين نويسنده دوازده رساله تفسيرى به جا مانده است كه به صورت اجمال معرفى مى شوند:.
1ـ تفسير سوره حجرات .
در يـك مـجلد به زبان عربى به شيوه ادبى , روايى و كلامى است چاپ اول اين تفسير بنا به نگارش مـرحـوم خـانـبـابـامـشار در سال 1371 و چاپ دوم در 1381 در مجموعه تفسيرهاى وى منتشر
گرديده است .
روش تفسيرى :.
دانشمند متتبع و كتابشناس معروف جناب آقاى اشكورى در ((التراث العربى )) درمورد اين تفسير
مـى نگارند: ((در تفسير سوره حجرات از بواطن معانى اين سوره شريفه سخن مى گويد و پيرامون
عـلـوم قرآنى و معارف آن بحث و گفتگو دارد و شواهدى نيز ازاحاديث اهل بيت (ع ) نيز مى آورد
بـى آنـكـه بـه اقوال مفسرين گذشته توجهى داشته باشدپس هرآيه اى را با عناوين : قرائت , ظاهر,
بـاطن آيه تفسير مى كند فراغت از تاليف آن , درتاريخ پنجشنبه 27 ربيع الاول سال 1286 ه ق ) رخ
داده است )).
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه و سلام على عباده انى علقت على كتاب اللّه المجيد فى سالف الزمان تعليقات على
نحوالاجمال )).
اين تفسير در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم تحت كد 5782 مى باشد كه در فهرست نسخه هاى خطى
آن كتابخانه معرفى گرديده است كه تحرير آن به تاريخ 1328 ه ق مى باشد )) ((195))
.
2ـ تفسير تقويم اللسان .
تفسير تقويم اللسان در يك جلد به زبان عربى و شيوه ى روايى و كلامى شامل معارف مختلف قرآن در يك مقدمه و ده باب و يك خاتمه قرار دارد و اين رساله در 1354در كرمان طبع گرديده است
.
3ـ تفسير قرآن .
ايـن اثـر در يـك مجلد شامل بخشى از آيات قرآن مجيد مى باشد مؤلف در اين اثر به تفسير و تاويل بـعـضـى از مشكلات و متشابهات قرآن پرداخته و در شناخت بواطن بطون آيات قرآن كريم ژرف
كاوى كرده است مجموع اين اثر در چهارده هزار سطر طبع گرديده است .
4ـ تفسير بسمله .
اين تفسير پيرامون بسم اللّه الرحمن الرحيم به زبان عربى مى باشد كه نسخه اصلى آن در كتابخانه آل ابراهيمى در كرمان محفوظ مى باشد.
5ـ تفسير رسالت .
ايـن تفسير پيرامون آيه ((و ما ارسلنا من رسول و لا نبى )) در يك مجلد به زبان فارسى مى باشد و در سال 1386 طبع گرديده است .
6ـ تفسير آيه نسخ .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ما ننسخ من آية او ننسهانات بخير منها او مثلها )) در يك مجلد به زبان فارسى در 1386 ه ق چاپ گرديده است .
7ـ تفسير ميزان .
ايـن رساله پيرامون آيه ((يوم كان مقداره خمسين الف سنة )) در يك مجلد به زبان عربى در سال 1261 ه ق چاپ سنگى شده است .
8ـ تفسير عروج .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنه )) در يك مجلد به زبان عربى مى باشد اين اثر هم به چاپ سنگى رسيده است .
9ـ اعجاز قرآن كريم .
اين رساله پيرامون اعجاز قرآن به زبان عربى پيرامون وجوه اعجاز آن و اقوال متقدمين مى باشد كه در سال 1354 به چاپ رسيده و به زبان عربى است .
10ـ تفسير آيه امانت و نور.
اين رساله پيرامون آيه شريفه ((انا عرضنا الامانة على السموات و الارض فابين ان يحملنها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا)) مى باشد.
11ـ تفسير سوره اخلاص .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
***.
جواهر القران فى علوم الفرقان سيد محمود حسينى .
(چاپ 1287 ه ق ). مـؤلـف آن مـحمود بن محمد علوى فاطمى حسنى حسينى حافظ تبريزى يكى ازاعيان تفسيرى
قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
اين تفسير در 208 صفحه قرار گرفته است و يكى از نخستين كتابهائى است كه توسط مطبعه ى نو
بنياد در تبريز به زيور طبع آراسته شده است ((188))
ضرورت داردپيرامون تاليف و مؤلف , تحقيق
بيشترى صورت پذيرد.
***.
تفسير مرادى شيرازى .
(م 1287 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جليل القدر شيخ محمدحسين بن على مراد شيرازى يكى از اعلام قرن سيزدهم
هجرى مى باشد و فراغت از تفسير به سال 1281 ه صورت پذيرفته است .
اين تفسير پيرامون سوره مباركه الجمعه مى باشد.
آغاز آن :.
((الحمدللّه رب العالمين مالك يوم الدين خالق السموات و الارضين جاعل الملائكة المقربين )).
در آغاز آن مؤلف اسم و نسب خود را ذكر كرده است و از آن به عنوان شرح , تعبيرآورده است آنچه
بـه ذهـن خـود رسـيده يا از اساتيد خود مانند خاتم الحكما حكيم ملاعلى نورى و استاد اسماعيل
خواجوئى شنيده است به ثبت رسانده است و فراغت از آن 1281ه ق بوده است نسخه اى از آن پيش
حاج ميرزا باقر آقا قاضى تبريزى جد قاضى هامى باشد)) ((189))
.
اين كتاب علوم قرآنى اخير در 1289 به خط احمد بن ابى القاسم مازندرانى تحريرو تحت كد 5804
در فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى قم معرفى گرديده است ((190))
.
***.
جامع التبيان شيخ على سليم مازندرانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن شيخ على بن محمد مازندرانى معروف به ((سليم )) يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم
هجرى مى باشد.
تـفـسير او كه به نام ((مقاليد البيان و جامع التبيان )) موسوم مى باشد پيرامون مبدا ومعاد و آنچه
دانستن بين اين دو براى اعتقاد به نبوت , امامت و احوال انبيا و اوصياضرورت دارد, مى باشد او در
پايان سفرى به مشهد انجام و منتخباتى از اشعارش را بر آن افزوده است .
ايـن تـفـسـيـر داراى يـك مقدمه و چند مقاله و خاتمه مى باشد و در چهارم صفر 1288ه ق پايان
پذيرفته است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى ابـدع صنايع الاشيا, سپاس و ستايش دور از اندازه و قياس مخصوص بارگاه
خداوندى است كه خلقت موجودات را بدون سابقه انجام داده است )).
انجام آن :.
((خداوندا! آفريدگارا! مرا يار حسين شهيد و وسيله كار امام غريب خراسان نما!)) ((191))
.
***.
الفرقان الكريم محمد باقر اصفهانى .
(حدود 1288 ه ق ). مـؤلـف آن عالم بارع ملا محمد باقر بن محمد محسن اصفهانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
قمرى مى باشد.
اسـاس ايـن تـفـسير به صورت مزجى بسيار مختصر و نوشته هاى پراكنده ايست كه حاج كريم خان
كـرمـانى در حاشيه نسخه اى از قرآن نگاشته است و مؤلف ما آنها را بااختصار در اين كتاب تنظيم
نموده است نسخه حاضر تا اواخر سوره بقره آمده است وگويا بيش از اين نگاشته نشده است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى انـزل الـفـرقـان عـلـى عـبده ليكون للعالمين نذيرا و الشكر للّه الذى ارسل
رسوله بالهدى و دين الحق شاهدا و مبشرا)).
آثار و تاليفات :.
در همين بخش , تعدادى از تاليفات او آمده است از آن ميان :.
1ـ رساله ى رضاع ـ در اركان و شرائط و احكام شير دادن كه در سال 1272 به نگارش در آمده است .
2ـ الاستصحاب : رساله استدلالى در موضوع استصحاب بر پايه اخبار و احاديث به روش شيخيه نه
بر اساس و پايه هاى عقلى اين رساله نيز در سال 1272 نوشته شده است آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه رب الـعـالـمـيـن ان قـاعـدة الاستصحاب لما كانت من القواعد التى افادها الائمة
الاطياب ))((192)).
***.
تفسير بواطن الايات صدر الواعظين .
(تاليف 1288 ه ق ). مـؤلـف آن شيخ محمد جواد واعظ مشهور به صدر الواعظين و سيف الشريعة يكى از اعلام تفسير,
وعظ و پند و اندرز قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
مـوضـوع تـفـسير فوق , اخلاق در قرآن پيرامون مطالب تفسيرى و تاريخى به زبان فارسى مى باشد
تـفـسير فوق بنا به اظهارات مؤلف محترم كتابخانه بزرگ آقا كريم , حاوى مطالب گوناگون و به
صـورت مـجـالس جداگانه و مستقلى است و در هر مجلس نخست آيه قرآن عنوان مى شود و در
پيرامون معانى ظاهرى و حقيقى آن سخن مى رود سپس مطالبى درباره ى اخلاق به صورت پند و
انـدرز بـيان مى گردد آنگاه دنباله ى بحث به نبردخونين كربلا و عاشوراى 61 ه ق و شهادت امام
حـسين (ع ) كشيده مى شود و در هرمجلس درباره يكى از رويدادهاى جانگداز آن واقعه دردناك ,
اشاره مى شود و مجلس بدين سان پايان مى پذيرد در پايان يكى از مجالس , تاريخ بيستم 1288 ه ق
آمـده است نسخه ى خطى از اين اثر به خط مولف با حواشى وى در كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى
درشهر قم نگهدارى مى شود )) ((193))
.
***.
رسائل تفسيرى دوازده گانه كرمانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن حاج محمد كريم خان بن ابراهيم خان قاجار كرمانى يكى از نويسندگان و اعيان تفسيرى
قرن سيزدهم هجرى از گروه شيخيه مى باشد.
وى كـه از شـاگـردان مـرحـوم شـيخ احمد احسائى و سيدكاظم رشتى مى باشد داراى مريدان و
عـلاقـه مندانى است كه به كريمخانى معروف مى باشند كه نوعا در كرمان و دربرخى ديگر از بلاد
ايران , متفرق مى باشند.
حـاج مـحـمـدكريم خان داراى تاليفات و آثار قلمى متعددى مى باشد كه يكى ازمعروف ترين آنها
((ارشاد العوام )) در عقيده و كلام و ((دارالجهادية )) و ((فصل الخطاب )) و((دقائق العلاج و طريق
النجاة )) مى باشد ضمنا آثار قرآنى نيز دارد كه يكى از آنها معرفى مى شود.
گفتار صاحب الاثار و الماثر:.
مرحوم اعتمادالسلطنه وزير مطبوعات اواخر دوره ناصرى معاصر و هم نژادمؤلف در كتاب ((الاثار و الماثر)) در حق وى مى نويسد:.
((حـاج مـحـمـدكريمخان كرمانى از كبرا علما عصر, معدود بود و در جميع فنون عقليه و نقليه ,
دعوى استادى مى نمود از جماعت شيخيه بعد از فوت سيد كاظم رشتى گروهى بروى گرويدند
و او را ركـن چهارم از اركان اصول عقائد خود گرفتند سيد على محمد باب , عليه اللعنة و العذاب
در تـلـفـيقات مضحكه خود كه نامش را ((بيان )) گذارده وسفاهت خويشتن را برهان نهاده اين
دانشمند فرزانه را فريفتن خواسته است كه درشانش گفته ((ان الكريم كان فى الكرمان كريما))
زمانى كه اين عالم جليل به تهران آمد به كلمه (دستور) اعليحضرت همايونى رساله اى در رد باب
نگاشت كه اين اوقات به طبع رسيد و ارشاد العوام از تاليفات اوست در بمبئى و غيرها مكرر مطبوع
افتاد و هكذا فصل الخطاب در علم حديث )).
الـحـاصـل او در غـالب فنون , كتابها ساخته است و رسائل پرداخته وى از ايل قاجاراست من قبائل
الترك و مردم در حق وى بر دو طرف افراط و تفريط مى روند او در سال يكهزارو دويست و هشتاد
و هشت به ملك كرمان درگذشت )) ((194))
.
از اين نويسنده دوازده رساله تفسيرى به جا مانده است كه به صورت اجمال معرفى مى شوند:.
1ـ تفسير سوره حجرات .
در يـك مـجلد به زبان عربى به شيوه ادبى , روايى و كلامى است چاپ اول اين تفسير بنا به نگارش مـرحـوم خـانـبـابـامـشار در سال 1371 و چاپ دوم در 1381 در مجموعه تفسيرهاى وى منتشر
گرديده است .
روش تفسيرى :.
دانشمند متتبع و كتابشناس معروف جناب آقاى اشكورى در ((التراث العربى )) درمورد اين تفسير
مـى نگارند: ((در تفسير سوره حجرات از بواطن معانى اين سوره شريفه سخن مى گويد و پيرامون
عـلـوم قرآنى و معارف آن بحث و گفتگو دارد و شواهدى نيز ازاحاديث اهل بيت (ع ) نيز مى آورد
بـى آنـكـه بـه اقوال مفسرين گذشته توجهى داشته باشدپس هرآيه اى را با عناوين : قرائت , ظاهر,
بـاطن آيه تفسير مى كند فراغت از تاليف آن , درتاريخ پنجشنبه 27 ربيع الاول سال 1286 ه ق ) رخ
داده است )).
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه و سلام على عباده انى علقت على كتاب اللّه المجيد فى سالف الزمان تعليقات على
نحوالاجمال )).
اين تفسير در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم تحت كد 5782 مى باشد كه در فهرست نسخه هاى خطى
آن كتابخانه معرفى گرديده است كه تحرير آن به تاريخ 1328 ه ق مى باشد )) ((195))
.
2ـ تفسير تقويم اللسان .
تفسير تقويم اللسان در يك جلد به زبان عربى و شيوه ى روايى و كلامى شامل معارف مختلف قرآن در يك مقدمه و ده باب و يك خاتمه قرار دارد و اين رساله در 1354در كرمان طبع گرديده است
.
3ـ تفسير قرآن .
ايـن اثـر در يـك مجلد شامل بخشى از آيات قرآن مجيد مى باشد مؤلف در اين اثر به تفسير و تاويل بـعـضـى از مشكلات و متشابهات قرآن پرداخته و در شناخت بواطن بطون آيات قرآن كريم ژرف
كاوى كرده است مجموع اين اثر در چهارده هزار سطر طبع گرديده است .
4ـ تفسير بسمله .
اين تفسير پيرامون بسم اللّه الرحمن الرحيم به زبان عربى مى باشد كه نسخه اصلى آن در كتابخانه آل ابراهيمى در كرمان محفوظ مى باشد.
5ـ تفسير رسالت .
ايـن تفسير پيرامون آيه ((و ما ارسلنا من رسول و لا نبى )) در يك مجلد به زبان فارسى مى باشد و در سال 1386 طبع گرديده است .
6ـ تفسير آيه نسخ .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ما ننسخ من آية او ننسهانات بخير منها او مثلها )) در يك مجلد به زبان فارسى در 1386 ه ق چاپ گرديده است .
7ـ تفسير ميزان .
ايـن رساله پيرامون آيه ((يوم كان مقداره خمسين الف سنة )) در يك مجلد به زبان عربى در سال 1261 ه ق چاپ سنگى شده است .
8ـ تفسير عروج .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنه )) در يك مجلد به زبان عربى مى باشد اين اثر هم به چاپ سنگى رسيده است .
9ـ اعجاز قرآن كريم .
اين رساله پيرامون اعجاز قرآن به زبان عربى پيرامون وجوه اعجاز آن و اقوال متقدمين مى باشد كه در سال 1354 به چاپ رسيده و به زبان عربى است .
10ـ تفسير آيه امانت و نور.
اين رساله پيرامون آيه شريفه ((انا عرضنا الامانة على السموات و الارض فابين ان يحملنها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا)) مى باشد.
11ـ تفسير سوره اخلاص .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
اين تفسير در 208 صفحه قرار گرفته است و يكى از نخستين كتابهائى است كه توسط مطبعه ى نو بنياد در تبريز به زيور طبع آراسته شده است ((188))
ضرورت داردپيرامون تاليف و مؤلف , تحقيق
بيشترى صورت پذيرد.
***.
تفسير مرادى شيرازى .
(م 1287 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جليل القدر شيخ محمدحسين بن على مراد شيرازى يكى از اعلام قرن سيزدهم
هجرى مى باشد و فراغت از تفسير به سال 1281 ه صورت پذيرفته است .
اين تفسير پيرامون سوره مباركه الجمعه مى باشد.
آغاز آن :.
((الحمدللّه رب العالمين مالك يوم الدين خالق السموات و الارضين جاعل الملائكة المقربين )).
در آغاز آن مؤلف اسم و نسب خود را ذكر كرده است و از آن به عنوان شرح , تعبيرآورده است آنچه
بـه ذهـن خـود رسـيده يا از اساتيد خود مانند خاتم الحكما حكيم ملاعلى نورى و استاد اسماعيل
خواجوئى شنيده است به ثبت رسانده است و فراغت از آن 1281ه ق بوده است نسخه اى از آن پيش
حاج ميرزا باقر آقا قاضى تبريزى جد قاضى هامى باشد)) ((189))
.
اين كتاب علوم قرآنى اخير در 1289 به خط احمد بن ابى القاسم مازندرانى تحريرو تحت كد 5804
در فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى قم معرفى گرديده است ((190))
.
***.
جامع التبيان شيخ على سليم مازندرانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن شيخ على بن محمد مازندرانى معروف به ((سليم )) يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم
هجرى مى باشد.
تـفـسير او كه به نام ((مقاليد البيان و جامع التبيان )) موسوم مى باشد پيرامون مبدا ومعاد و آنچه
دانستن بين اين دو براى اعتقاد به نبوت , امامت و احوال انبيا و اوصياضرورت دارد, مى باشد او در
پايان سفرى به مشهد انجام و منتخباتى از اشعارش را بر آن افزوده است .
ايـن تـفـسـيـر داراى يـك مقدمه و چند مقاله و خاتمه مى باشد و در چهارم صفر 1288ه ق پايان
پذيرفته است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى ابـدع صنايع الاشيا, سپاس و ستايش دور از اندازه و قياس مخصوص بارگاه
خداوندى است كه خلقت موجودات را بدون سابقه انجام داده است )).
انجام آن :.
((خداوندا! آفريدگارا! مرا يار حسين شهيد و وسيله كار امام غريب خراسان نما!)) ((191))
.
***.
الفرقان الكريم محمد باقر اصفهانى .
(حدود 1288 ه ق ). مـؤلـف آن عالم بارع ملا محمد باقر بن محمد محسن اصفهانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
قمرى مى باشد.
اسـاس ايـن تـفـسير به صورت مزجى بسيار مختصر و نوشته هاى پراكنده ايست كه حاج كريم خان
كـرمـانى در حاشيه نسخه اى از قرآن نگاشته است و مؤلف ما آنها را بااختصار در اين كتاب تنظيم
نموده است نسخه حاضر تا اواخر سوره بقره آمده است وگويا بيش از اين نگاشته نشده است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى انـزل الـفـرقـان عـلـى عـبده ليكون للعالمين نذيرا و الشكر للّه الذى ارسل
رسوله بالهدى و دين الحق شاهدا و مبشرا)).
آثار و تاليفات :.
در همين بخش , تعدادى از تاليفات او آمده است از آن ميان :.
1ـ رساله ى رضاع ـ در اركان و شرائط و احكام شير دادن كه در سال 1272 به نگارش در آمده است .
2ـ الاستصحاب : رساله استدلالى در موضوع استصحاب بر پايه اخبار و احاديث به روش شيخيه نه
بر اساس و پايه هاى عقلى اين رساله نيز در سال 1272 نوشته شده است آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه رب الـعـالـمـيـن ان قـاعـدة الاستصحاب لما كانت من القواعد التى افادها الائمة
الاطياب ))((192)).
***.
تفسير بواطن الايات صدر الواعظين .
(تاليف 1288 ه ق ). مـؤلـف آن شيخ محمد جواد واعظ مشهور به صدر الواعظين و سيف الشريعة يكى از اعلام تفسير,
وعظ و پند و اندرز قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
مـوضـوع تـفـسير فوق , اخلاق در قرآن پيرامون مطالب تفسيرى و تاريخى به زبان فارسى مى باشد
تـفـسير فوق بنا به اظهارات مؤلف محترم كتابخانه بزرگ آقا كريم , حاوى مطالب گوناگون و به
صـورت مـجـالس جداگانه و مستقلى است و در هر مجلس نخست آيه قرآن عنوان مى شود و در
پيرامون معانى ظاهرى و حقيقى آن سخن مى رود سپس مطالبى درباره ى اخلاق به صورت پند و
انـدرز بـيان مى گردد آنگاه دنباله ى بحث به نبردخونين كربلا و عاشوراى 61 ه ق و شهادت امام
حـسين (ع ) كشيده مى شود و در هرمجلس درباره يكى از رويدادهاى جانگداز آن واقعه دردناك ,
اشاره مى شود و مجلس بدين سان پايان مى پذيرد در پايان يكى از مجالس , تاريخ بيستم 1288 ه ق
آمـده است نسخه ى خطى از اين اثر به خط مولف با حواشى وى در كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى
درشهر قم نگهدارى مى شود )) ((193))
.
***.
رسائل تفسيرى دوازده گانه كرمانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن حاج محمد كريم خان بن ابراهيم خان قاجار كرمانى يكى از نويسندگان و اعيان تفسيرى
قرن سيزدهم هجرى از گروه شيخيه مى باشد.
وى كـه از شـاگـردان مـرحـوم شـيخ احمد احسائى و سيدكاظم رشتى مى باشد داراى مريدان و
عـلاقـه مندانى است كه به كريمخانى معروف مى باشند كه نوعا در كرمان و دربرخى ديگر از بلاد
ايران , متفرق مى باشند.
حـاج مـحـمـدكريم خان داراى تاليفات و آثار قلمى متعددى مى باشد كه يكى ازمعروف ترين آنها
((ارشاد العوام )) در عقيده و كلام و ((دارالجهادية )) و ((فصل الخطاب )) و((دقائق العلاج و طريق
النجاة )) مى باشد ضمنا آثار قرآنى نيز دارد كه يكى از آنها معرفى مى شود.
گفتار صاحب الاثار و الماثر:.
مرحوم اعتمادالسلطنه وزير مطبوعات اواخر دوره ناصرى معاصر و هم نژادمؤلف در كتاب ((الاثار و الماثر)) در حق وى مى نويسد:.
((حـاج مـحـمـدكريمخان كرمانى از كبرا علما عصر, معدود بود و در جميع فنون عقليه و نقليه ,
دعوى استادى مى نمود از جماعت شيخيه بعد از فوت سيد كاظم رشتى گروهى بروى گرويدند
و او را ركـن چهارم از اركان اصول عقائد خود گرفتند سيد على محمد باب , عليه اللعنة و العذاب
در تـلـفـيقات مضحكه خود كه نامش را ((بيان )) گذارده وسفاهت خويشتن را برهان نهاده اين
دانشمند فرزانه را فريفتن خواسته است كه درشانش گفته ((ان الكريم كان فى الكرمان كريما))
زمانى كه اين عالم جليل به تهران آمد به كلمه (دستور) اعليحضرت همايونى رساله اى در رد باب
نگاشت كه اين اوقات به طبع رسيد و ارشاد العوام از تاليفات اوست در بمبئى و غيرها مكرر مطبوع
افتاد و هكذا فصل الخطاب در علم حديث )).
الـحـاصـل او در غـالب فنون , كتابها ساخته است و رسائل پرداخته وى از ايل قاجاراست من قبائل
الترك و مردم در حق وى بر دو طرف افراط و تفريط مى روند او در سال يكهزارو دويست و هشتاد
و هشت به ملك كرمان درگذشت )) ((194))
.
از اين نويسنده دوازده رساله تفسيرى به جا مانده است كه به صورت اجمال معرفى مى شوند:.
1ـ تفسير سوره حجرات .
در يـك مـجلد به زبان عربى به شيوه ادبى , روايى و كلامى است چاپ اول اين تفسير بنا به نگارش مـرحـوم خـانـبـابـامـشار در سال 1371 و چاپ دوم در 1381 در مجموعه تفسيرهاى وى منتشر
گرديده است .
روش تفسيرى :.
دانشمند متتبع و كتابشناس معروف جناب آقاى اشكورى در ((التراث العربى )) درمورد اين تفسير
مـى نگارند: ((در تفسير سوره حجرات از بواطن معانى اين سوره شريفه سخن مى گويد و پيرامون
عـلـوم قرآنى و معارف آن بحث و گفتگو دارد و شواهدى نيز ازاحاديث اهل بيت (ع ) نيز مى آورد
بـى آنـكـه بـه اقوال مفسرين گذشته توجهى داشته باشدپس هرآيه اى را با عناوين : قرائت , ظاهر,
بـاطن آيه تفسير مى كند فراغت از تاليف آن , درتاريخ پنجشنبه 27 ربيع الاول سال 1286 ه ق ) رخ
داده است )).
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه و سلام على عباده انى علقت على كتاب اللّه المجيد فى سالف الزمان تعليقات على
نحوالاجمال )).
اين تفسير در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم تحت كد 5782 مى باشد كه در فهرست نسخه هاى خطى
آن كتابخانه معرفى گرديده است كه تحرير آن به تاريخ 1328 ه ق مى باشد )) ((195))
.
2ـ تفسير تقويم اللسان .
تفسير تقويم اللسان در يك جلد به زبان عربى و شيوه ى روايى و كلامى شامل معارف مختلف قرآن در يك مقدمه و ده باب و يك خاتمه قرار دارد و اين رساله در 1354در كرمان طبع گرديده است
.
3ـ تفسير قرآن .
ايـن اثـر در يـك مجلد شامل بخشى از آيات قرآن مجيد مى باشد مؤلف در اين اثر به تفسير و تاويل بـعـضـى از مشكلات و متشابهات قرآن پرداخته و در شناخت بواطن بطون آيات قرآن كريم ژرف
كاوى كرده است مجموع اين اثر در چهارده هزار سطر طبع گرديده است .
4ـ تفسير بسمله .
اين تفسير پيرامون بسم اللّه الرحمن الرحيم به زبان عربى مى باشد كه نسخه اصلى آن در كتابخانه آل ابراهيمى در كرمان محفوظ مى باشد.
5ـ تفسير رسالت .
ايـن تفسير پيرامون آيه ((و ما ارسلنا من رسول و لا نبى )) در يك مجلد به زبان فارسى مى باشد و در سال 1386 طبع گرديده است .
6ـ تفسير آيه نسخ .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ما ننسخ من آية او ننسهانات بخير منها او مثلها )) در يك مجلد به زبان فارسى در 1386 ه ق چاپ گرديده است .
7ـ تفسير ميزان .
ايـن رساله پيرامون آيه ((يوم كان مقداره خمسين الف سنة )) در يك مجلد به زبان عربى در سال 1261 ه ق چاپ سنگى شده است .
8ـ تفسير عروج .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنه )) در يك مجلد به زبان عربى مى باشد اين اثر هم به چاپ سنگى رسيده است .
9ـ اعجاز قرآن كريم .
اين رساله پيرامون اعجاز قرآن به زبان عربى پيرامون وجوه اعجاز آن و اقوال متقدمين مى باشد كه در سال 1354 به چاپ رسيده و به زبان عربى است .
10ـ تفسير آيه امانت و نور.
اين رساله پيرامون آيه شريفه ((انا عرضنا الامانة على السموات و الارض فابين ان يحملنها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا)) مى باشد.
11ـ تفسير سوره اخلاص .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
(م 1287 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جليل القدر شيخ محمدحسين بن على مراد شيرازى يكى از اعلام قرن سيزدهم
هجرى مى باشد و فراغت از تفسير به سال 1281 ه صورت پذيرفته است .
اين تفسير پيرامون سوره مباركه الجمعه مى باشد.
آغاز آن :.
((الحمدللّه رب العالمين مالك يوم الدين خالق السموات و الارضين جاعل الملائكة المقربين )).
در آغاز آن مؤلف اسم و نسب خود را ذكر كرده است و از آن به عنوان شرح , تعبيرآورده است آنچه
بـه ذهـن خـود رسـيده يا از اساتيد خود مانند خاتم الحكما حكيم ملاعلى نورى و استاد اسماعيل
خواجوئى شنيده است به ثبت رسانده است و فراغت از آن 1281ه ق بوده است نسخه اى از آن پيش
حاج ميرزا باقر آقا قاضى تبريزى جد قاضى هامى باشد)) ((189))
.
اين كتاب علوم قرآنى اخير در 1289 به خط احمد بن ابى القاسم مازندرانى تحريرو تحت كد 5804
در فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى قم معرفى گرديده است ((190))
.
***.
جامع التبيان شيخ على سليم مازندرانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن شيخ على بن محمد مازندرانى معروف به ((سليم )) يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم
هجرى مى باشد.
تـفـسير او كه به نام ((مقاليد البيان و جامع التبيان )) موسوم مى باشد پيرامون مبدا ومعاد و آنچه
دانستن بين اين دو براى اعتقاد به نبوت , امامت و احوال انبيا و اوصياضرورت دارد, مى باشد او در
پايان سفرى به مشهد انجام و منتخباتى از اشعارش را بر آن افزوده است .
ايـن تـفـسـيـر داراى يـك مقدمه و چند مقاله و خاتمه مى باشد و در چهارم صفر 1288ه ق پايان
پذيرفته است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى ابـدع صنايع الاشيا, سپاس و ستايش دور از اندازه و قياس مخصوص بارگاه
خداوندى است كه خلقت موجودات را بدون سابقه انجام داده است )).
انجام آن :.
((خداوندا! آفريدگارا! مرا يار حسين شهيد و وسيله كار امام غريب خراسان نما!)) ((191))
.
***.
الفرقان الكريم محمد باقر اصفهانى .
(حدود 1288 ه ق ). مـؤلـف آن عالم بارع ملا محمد باقر بن محمد محسن اصفهانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
قمرى مى باشد.
اسـاس ايـن تـفـسير به صورت مزجى بسيار مختصر و نوشته هاى پراكنده ايست كه حاج كريم خان
كـرمـانى در حاشيه نسخه اى از قرآن نگاشته است و مؤلف ما آنها را بااختصار در اين كتاب تنظيم
نموده است نسخه حاضر تا اواخر سوره بقره آمده است وگويا بيش از اين نگاشته نشده است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى انـزل الـفـرقـان عـلـى عـبده ليكون للعالمين نذيرا و الشكر للّه الذى ارسل
رسوله بالهدى و دين الحق شاهدا و مبشرا)).
آثار و تاليفات :.
در همين بخش , تعدادى از تاليفات او آمده است از آن ميان :.
1ـ رساله ى رضاع ـ در اركان و شرائط و احكام شير دادن كه در سال 1272 به نگارش در آمده است .
2ـ الاستصحاب : رساله استدلالى در موضوع استصحاب بر پايه اخبار و احاديث به روش شيخيه نه
بر اساس و پايه هاى عقلى اين رساله نيز در سال 1272 نوشته شده است آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه رب الـعـالـمـيـن ان قـاعـدة الاستصحاب لما كانت من القواعد التى افادها الائمة
الاطياب ))((192)).
***.
تفسير بواطن الايات صدر الواعظين .
(تاليف 1288 ه ق ). مـؤلـف آن شيخ محمد جواد واعظ مشهور به صدر الواعظين و سيف الشريعة يكى از اعلام تفسير,
وعظ و پند و اندرز قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
مـوضـوع تـفـسير فوق , اخلاق در قرآن پيرامون مطالب تفسيرى و تاريخى به زبان فارسى مى باشد
تـفـسير فوق بنا به اظهارات مؤلف محترم كتابخانه بزرگ آقا كريم , حاوى مطالب گوناگون و به
صـورت مـجـالس جداگانه و مستقلى است و در هر مجلس نخست آيه قرآن عنوان مى شود و در
پيرامون معانى ظاهرى و حقيقى آن سخن مى رود سپس مطالبى درباره ى اخلاق به صورت پند و
انـدرز بـيان مى گردد آنگاه دنباله ى بحث به نبردخونين كربلا و عاشوراى 61 ه ق و شهادت امام
حـسين (ع ) كشيده مى شود و در هرمجلس درباره يكى از رويدادهاى جانگداز آن واقعه دردناك ,
اشاره مى شود و مجلس بدين سان پايان مى پذيرد در پايان يكى از مجالس , تاريخ بيستم 1288 ه ق
آمـده است نسخه ى خطى از اين اثر به خط مولف با حواشى وى در كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى
درشهر قم نگهدارى مى شود )) ((193))
.
***.
رسائل تفسيرى دوازده گانه كرمانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن حاج محمد كريم خان بن ابراهيم خان قاجار كرمانى يكى از نويسندگان و اعيان تفسيرى
قرن سيزدهم هجرى از گروه شيخيه مى باشد.
وى كـه از شـاگـردان مـرحـوم شـيخ احمد احسائى و سيدكاظم رشتى مى باشد داراى مريدان و
عـلاقـه مندانى است كه به كريمخانى معروف مى باشند كه نوعا در كرمان و دربرخى ديگر از بلاد
ايران , متفرق مى باشند.
حـاج مـحـمـدكريم خان داراى تاليفات و آثار قلمى متعددى مى باشد كه يكى ازمعروف ترين آنها
((ارشاد العوام )) در عقيده و كلام و ((دارالجهادية )) و ((فصل الخطاب )) و((دقائق العلاج و طريق
النجاة )) مى باشد ضمنا آثار قرآنى نيز دارد كه يكى از آنها معرفى مى شود.
گفتار صاحب الاثار و الماثر:.
مرحوم اعتمادالسلطنه وزير مطبوعات اواخر دوره ناصرى معاصر و هم نژادمؤلف در كتاب ((الاثار و الماثر)) در حق وى مى نويسد:.
((حـاج مـحـمـدكريمخان كرمانى از كبرا علما عصر, معدود بود و در جميع فنون عقليه و نقليه ,
دعوى استادى مى نمود از جماعت شيخيه بعد از فوت سيد كاظم رشتى گروهى بروى گرويدند
و او را ركـن چهارم از اركان اصول عقائد خود گرفتند سيد على محمد باب , عليه اللعنة و العذاب
در تـلـفـيقات مضحكه خود كه نامش را ((بيان )) گذارده وسفاهت خويشتن را برهان نهاده اين
دانشمند فرزانه را فريفتن خواسته است كه درشانش گفته ((ان الكريم كان فى الكرمان كريما))
زمانى كه اين عالم جليل به تهران آمد به كلمه (دستور) اعليحضرت همايونى رساله اى در رد باب
نگاشت كه اين اوقات به طبع رسيد و ارشاد العوام از تاليفات اوست در بمبئى و غيرها مكرر مطبوع
افتاد و هكذا فصل الخطاب در علم حديث )).
الـحـاصـل او در غـالب فنون , كتابها ساخته است و رسائل پرداخته وى از ايل قاجاراست من قبائل
الترك و مردم در حق وى بر دو طرف افراط و تفريط مى روند او در سال يكهزارو دويست و هشتاد
و هشت به ملك كرمان درگذشت )) ((194))
.
از اين نويسنده دوازده رساله تفسيرى به جا مانده است كه به صورت اجمال معرفى مى شوند:.
1ـ تفسير سوره حجرات .
در يـك مـجلد به زبان عربى به شيوه ادبى , روايى و كلامى است چاپ اول اين تفسير بنا به نگارش مـرحـوم خـانـبـابـامـشار در سال 1371 و چاپ دوم در 1381 در مجموعه تفسيرهاى وى منتشر
گرديده است .
روش تفسيرى :.
دانشمند متتبع و كتابشناس معروف جناب آقاى اشكورى در ((التراث العربى )) درمورد اين تفسير
مـى نگارند: ((در تفسير سوره حجرات از بواطن معانى اين سوره شريفه سخن مى گويد و پيرامون
عـلـوم قرآنى و معارف آن بحث و گفتگو دارد و شواهدى نيز ازاحاديث اهل بيت (ع ) نيز مى آورد
بـى آنـكـه بـه اقوال مفسرين گذشته توجهى داشته باشدپس هرآيه اى را با عناوين : قرائت , ظاهر,
بـاطن آيه تفسير مى كند فراغت از تاليف آن , درتاريخ پنجشنبه 27 ربيع الاول سال 1286 ه ق ) رخ
داده است )).
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه و سلام على عباده انى علقت على كتاب اللّه المجيد فى سالف الزمان تعليقات على
نحوالاجمال )).
اين تفسير در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم تحت كد 5782 مى باشد كه در فهرست نسخه هاى خطى
آن كتابخانه معرفى گرديده است كه تحرير آن به تاريخ 1328 ه ق مى باشد )) ((195))
.
2ـ تفسير تقويم اللسان .
تفسير تقويم اللسان در يك جلد به زبان عربى و شيوه ى روايى و كلامى شامل معارف مختلف قرآن در يك مقدمه و ده باب و يك خاتمه قرار دارد و اين رساله در 1354در كرمان طبع گرديده است
.
3ـ تفسير قرآن .
ايـن اثـر در يـك مجلد شامل بخشى از آيات قرآن مجيد مى باشد مؤلف در اين اثر به تفسير و تاويل بـعـضـى از مشكلات و متشابهات قرآن پرداخته و در شناخت بواطن بطون آيات قرآن كريم ژرف
كاوى كرده است مجموع اين اثر در چهارده هزار سطر طبع گرديده است .
4ـ تفسير بسمله .
اين تفسير پيرامون بسم اللّه الرحمن الرحيم به زبان عربى مى باشد كه نسخه اصلى آن در كتابخانه آل ابراهيمى در كرمان محفوظ مى باشد.
5ـ تفسير رسالت .
ايـن تفسير پيرامون آيه ((و ما ارسلنا من رسول و لا نبى )) در يك مجلد به زبان فارسى مى باشد و در سال 1386 طبع گرديده است .
6ـ تفسير آيه نسخ .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ما ننسخ من آية او ننسهانات بخير منها او مثلها )) در يك مجلد به زبان فارسى در 1386 ه ق چاپ گرديده است .
7ـ تفسير ميزان .
ايـن رساله پيرامون آيه ((يوم كان مقداره خمسين الف سنة )) در يك مجلد به زبان عربى در سال 1261 ه ق چاپ سنگى شده است .
8ـ تفسير عروج .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنه )) در يك مجلد به زبان عربى مى باشد اين اثر هم به چاپ سنگى رسيده است .
9ـ اعجاز قرآن كريم .
اين رساله پيرامون اعجاز قرآن به زبان عربى پيرامون وجوه اعجاز آن و اقوال متقدمين مى باشد كه در سال 1354 به چاپ رسيده و به زبان عربى است .
10ـ تفسير آيه امانت و نور.
اين رساله پيرامون آيه شريفه ((انا عرضنا الامانة على السموات و الارض فابين ان يحملنها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا)) مى باشد.
11ـ تفسير سوره اخلاص .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
اين كتاب علوم قرآنى اخير در 1289 به خط احمد بن ابى القاسم مازندرانى تحريرو تحت كد 5804 در فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى قم معرفى گرديده است ((190))
.
***.
جامع التبيان شيخ على سليم مازندرانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن شيخ على بن محمد مازندرانى معروف به ((سليم )) يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم
هجرى مى باشد.
تـفـسير او كه به نام ((مقاليد البيان و جامع التبيان )) موسوم مى باشد پيرامون مبدا ومعاد و آنچه
دانستن بين اين دو براى اعتقاد به نبوت , امامت و احوال انبيا و اوصياضرورت دارد, مى باشد او در
پايان سفرى به مشهد انجام و منتخباتى از اشعارش را بر آن افزوده است .
ايـن تـفـسـيـر داراى يـك مقدمه و چند مقاله و خاتمه مى باشد و در چهارم صفر 1288ه ق پايان
پذيرفته است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى ابـدع صنايع الاشيا, سپاس و ستايش دور از اندازه و قياس مخصوص بارگاه
خداوندى است كه خلقت موجودات را بدون سابقه انجام داده است )).
انجام آن :.
((خداوندا! آفريدگارا! مرا يار حسين شهيد و وسيله كار امام غريب خراسان نما!)) ((191))
.
***.
الفرقان الكريم محمد باقر اصفهانى .
(حدود 1288 ه ق ). مـؤلـف آن عالم بارع ملا محمد باقر بن محمد محسن اصفهانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
قمرى مى باشد.
اسـاس ايـن تـفـسير به صورت مزجى بسيار مختصر و نوشته هاى پراكنده ايست كه حاج كريم خان
كـرمـانى در حاشيه نسخه اى از قرآن نگاشته است و مؤلف ما آنها را بااختصار در اين كتاب تنظيم
نموده است نسخه حاضر تا اواخر سوره بقره آمده است وگويا بيش از اين نگاشته نشده است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى انـزل الـفـرقـان عـلـى عـبده ليكون للعالمين نذيرا و الشكر للّه الذى ارسل
رسوله بالهدى و دين الحق شاهدا و مبشرا)).
آثار و تاليفات :.
در همين بخش , تعدادى از تاليفات او آمده است از آن ميان :.
1ـ رساله ى رضاع ـ در اركان و شرائط و احكام شير دادن كه در سال 1272 به نگارش در آمده است .
2ـ الاستصحاب : رساله استدلالى در موضوع استصحاب بر پايه اخبار و احاديث به روش شيخيه نه
بر اساس و پايه هاى عقلى اين رساله نيز در سال 1272 نوشته شده است آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه رب الـعـالـمـيـن ان قـاعـدة الاستصحاب لما كانت من القواعد التى افادها الائمة
الاطياب ))((192)).
***.
تفسير بواطن الايات صدر الواعظين .
(تاليف 1288 ه ق ). مـؤلـف آن شيخ محمد جواد واعظ مشهور به صدر الواعظين و سيف الشريعة يكى از اعلام تفسير,
وعظ و پند و اندرز قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
مـوضـوع تـفـسير فوق , اخلاق در قرآن پيرامون مطالب تفسيرى و تاريخى به زبان فارسى مى باشد
تـفـسير فوق بنا به اظهارات مؤلف محترم كتابخانه بزرگ آقا كريم , حاوى مطالب گوناگون و به
صـورت مـجـالس جداگانه و مستقلى است و در هر مجلس نخست آيه قرآن عنوان مى شود و در
پيرامون معانى ظاهرى و حقيقى آن سخن مى رود سپس مطالبى درباره ى اخلاق به صورت پند و
انـدرز بـيان مى گردد آنگاه دنباله ى بحث به نبردخونين كربلا و عاشوراى 61 ه ق و شهادت امام
حـسين (ع ) كشيده مى شود و در هرمجلس درباره يكى از رويدادهاى جانگداز آن واقعه دردناك ,
اشاره مى شود و مجلس بدين سان پايان مى پذيرد در پايان يكى از مجالس , تاريخ بيستم 1288 ه ق
آمـده است نسخه ى خطى از اين اثر به خط مولف با حواشى وى در كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى
درشهر قم نگهدارى مى شود )) ((193))
.
***.
رسائل تفسيرى دوازده گانه كرمانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن حاج محمد كريم خان بن ابراهيم خان قاجار كرمانى يكى از نويسندگان و اعيان تفسيرى
قرن سيزدهم هجرى از گروه شيخيه مى باشد.
وى كـه از شـاگـردان مـرحـوم شـيخ احمد احسائى و سيدكاظم رشتى مى باشد داراى مريدان و
عـلاقـه مندانى است كه به كريمخانى معروف مى باشند كه نوعا در كرمان و دربرخى ديگر از بلاد
ايران , متفرق مى باشند.
حـاج مـحـمـدكريم خان داراى تاليفات و آثار قلمى متعددى مى باشد كه يكى ازمعروف ترين آنها
((ارشاد العوام )) در عقيده و كلام و ((دارالجهادية )) و ((فصل الخطاب )) و((دقائق العلاج و طريق
النجاة )) مى باشد ضمنا آثار قرآنى نيز دارد كه يكى از آنها معرفى مى شود.
گفتار صاحب الاثار و الماثر:.
مرحوم اعتمادالسلطنه وزير مطبوعات اواخر دوره ناصرى معاصر و هم نژادمؤلف در كتاب ((الاثار و الماثر)) در حق وى مى نويسد:.
((حـاج مـحـمـدكريمخان كرمانى از كبرا علما عصر, معدود بود و در جميع فنون عقليه و نقليه ,
دعوى استادى مى نمود از جماعت شيخيه بعد از فوت سيد كاظم رشتى گروهى بروى گرويدند
و او را ركـن چهارم از اركان اصول عقائد خود گرفتند سيد على محمد باب , عليه اللعنة و العذاب
در تـلـفـيقات مضحكه خود كه نامش را ((بيان )) گذارده وسفاهت خويشتن را برهان نهاده اين
دانشمند فرزانه را فريفتن خواسته است كه درشانش گفته ((ان الكريم كان فى الكرمان كريما))
زمانى كه اين عالم جليل به تهران آمد به كلمه (دستور) اعليحضرت همايونى رساله اى در رد باب
نگاشت كه اين اوقات به طبع رسيد و ارشاد العوام از تاليفات اوست در بمبئى و غيرها مكرر مطبوع
افتاد و هكذا فصل الخطاب در علم حديث )).
الـحـاصـل او در غـالب فنون , كتابها ساخته است و رسائل پرداخته وى از ايل قاجاراست من قبائل
الترك و مردم در حق وى بر دو طرف افراط و تفريط مى روند او در سال يكهزارو دويست و هشتاد
و هشت به ملك كرمان درگذشت )) ((194))
.
از اين نويسنده دوازده رساله تفسيرى به جا مانده است كه به صورت اجمال معرفى مى شوند:.
1ـ تفسير سوره حجرات .
در يـك مـجلد به زبان عربى به شيوه ادبى , روايى و كلامى است چاپ اول اين تفسير بنا به نگارش مـرحـوم خـانـبـابـامـشار در سال 1371 و چاپ دوم در 1381 در مجموعه تفسيرهاى وى منتشر
گرديده است .
روش تفسيرى :.
دانشمند متتبع و كتابشناس معروف جناب آقاى اشكورى در ((التراث العربى )) درمورد اين تفسير
مـى نگارند: ((در تفسير سوره حجرات از بواطن معانى اين سوره شريفه سخن مى گويد و پيرامون
عـلـوم قرآنى و معارف آن بحث و گفتگو دارد و شواهدى نيز ازاحاديث اهل بيت (ع ) نيز مى آورد
بـى آنـكـه بـه اقوال مفسرين گذشته توجهى داشته باشدپس هرآيه اى را با عناوين : قرائت , ظاهر,
بـاطن آيه تفسير مى كند فراغت از تاليف آن , درتاريخ پنجشنبه 27 ربيع الاول سال 1286 ه ق ) رخ
داده است )).
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه و سلام على عباده انى علقت على كتاب اللّه المجيد فى سالف الزمان تعليقات على
نحوالاجمال )).
اين تفسير در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم تحت كد 5782 مى باشد كه در فهرست نسخه هاى خطى
آن كتابخانه معرفى گرديده است كه تحرير آن به تاريخ 1328 ه ق مى باشد )) ((195))
.
2ـ تفسير تقويم اللسان .
تفسير تقويم اللسان در يك جلد به زبان عربى و شيوه ى روايى و كلامى شامل معارف مختلف قرآن در يك مقدمه و ده باب و يك خاتمه قرار دارد و اين رساله در 1354در كرمان طبع گرديده است
.
3ـ تفسير قرآن .
ايـن اثـر در يـك مجلد شامل بخشى از آيات قرآن مجيد مى باشد مؤلف در اين اثر به تفسير و تاويل بـعـضـى از مشكلات و متشابهات قرآن پرداخته و در شناخت بواطن بطون آيات قرآن كريم ژرف
كاوى كرده است مجموع اين اثر در چهارده هزار سطر طبع گرديده است .
4ـ تفسير بسمله .
اين تفسير پيرامون بسم اللّه الرحمن الرحيم به زبان عربى مى باشد كه نسخه اصلى آن در كتابخانه آل ابراهيمى در كرمان محفوظ مى باشد.
5ـ تفسير رسالت .
ايـن تفسير پيرامون آيه ((و ما ارسلنا من رسول و لا نبى )) در يك مجلد به زبان فارسى مى باشد و در سال 1386 طبع گرديده است .
6ـ تفسير آيه نسخ .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ما ننسخ من آية او ننسهانات بخير منها او مثلها )) در يك مجلد به زبان فارسى در 1386 ه ق چاپ گرديده است .
7ـ تفسير ميزان .
ايـن رساله پيرامون آيه ((يوم كان مقداره خمسين الف سنة )) در يك مجلد به زبان عربى در سال 1261 ه ق چاپ سنگى شده است .
8ـ تفسير عروج .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنه )) در يك مجلد به زبان عربى مى باشد اين اثر هم به چاپ سنگى رسيده است .
9ـ اعجاز قرآن كريم .
اين رساله پيرامون اعجاز قرآن به زبان عربى پيرامون وجوه اعجاز آن و اقوال متقدمين مى باشد كه در سال 1354 به چاپ رسيده و به زبان عربى است .
10ـ تفسير آيه امانت و نور.
اين رساله پيرامون آيه شريفه ((انا عرضنا الامانة على السموات و الارض فابين ان يحملنها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا)) مى باشد.
11ـ تفسير سوره اخلاص .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن شيخ على بن محمد مازندرانى معروف به ((سليم )) يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم
هجرى مى باشد.
تـفـسير او كه به نام ((مقاليد البيان و جامع التبيان )) موسوم مى باشد پيرامون مبدا ومعاد و آنچه
دانستن بين اين دو براى اعتقاد به نبوت , امامت و احوال انبيا و اوصياضرورت دارد, مى باشد او در
پايان سفرى به مشهد انجام و منتخباتى از اشعارش را بر آن افزوده است .
ايـن تـفـسـيـر داراى يـك مقدمه و چند مقاله و خاتمه مى باشد و در چهارم صفر 1288ه ق پايان
پذيرفته است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى ابـدع صنايع الاشيا, سپاس و ستايش دور از اندازه و قياس مخصوص بارگاه
خداوندى است كه خلقت موجودات را بدون سابقه انجام داده است )).
انجام آن :.
((خداوندا! آفريدگارا! مرا يار حسين شهيد و وسيله كار امام غريب خراسان نما!)) ((191))
.
***.
الفرقان الكريم محمد باقر اصفهانى .
(حدود 1288 ه ق ). مـؤلـف آن عالم بارع ملا محمد باقر بن محمد محسن اصفهانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
قمرى مى باشد.
اسـاس ايـن تـفـسير به صورت مزجى بسيار مختصر و نوشته هاى پراكنده ايست كه حاج كريم خان
كـرمـانى در حاشيه نسخه اى از قرآن نگاشته است و مؤلف ما آنها را بااختصار در اين كتاب تنظيم
نموده است نسخه حاضر تا اواخر سوره بقره آمده است وگويا بيش از اين نگاشته نشده است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى انـزل الـفـرقـان عـلـى عـبده ليكون للعالمين نذيرا و الشكر للّه الذى ارسل
رسوله بالهدى و دين الحق شاهدا و مبشرا)).
آثار و تاليفات :.
در همين بخش , تعدادى از تاليفات او آمده است از آن ميان :.
1ـ رساله ى رضاع ـ در اركان و شرائط و احكام شير دادن كه در سال 1272 به نگارش در آمده است .
2ـ الاستصحاب : رساله استدلالى در موضوع استصحاب بر پايه اخبار و احاديث به روش شيخيه نه
بر اساس و پايه هاى عقلى اين رساله نيز در سال 1272 نوشته شده است آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه رب الـعـالـمـيـن ان قـاعـدة الاستصحاب لما كانت من القواعد التى افادها الائمة
الاطياب ))((192)).
***.
تفسير بواطن الايات صدر الواعظين .
(تاليف 1288 ه ق ). مـؤلـف آن شيخ محمد جواد واعظ مشهور به صدر الواعظين و سيف الشريعة يكى از اعلام تفسير,
وعظ و پند و اندرز قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
مـوضـوع تـفـسير فوق , اخلاق در قرآن پيرامون مطالب تفسيرى و تاريخى به زبان فارسى مى باشد
تـفـسير فوق بنا به اظهارات مؤلف محترم كتابخانه بزرگ آقا كريم , حاوى مطالب گوناگون و به
صـورت مـجـالس جداگانه و مستقلى است و در هر مجلس نخست آيه قرآن عنوان مى شود و در
پيرامون معانى ظاهرى و حقيقى آن سخن مى رود سپس مطالبى درباره ى اخلاق به صورت پند و
انـدرز بـيان مى گردد آنگاه دنباله ى بحث به نبردخونين كربلا و عاشوراى 61 ه ق و شهادت امام
حـسين (ع ) كشيده مى شود و در هرمجلس درباره يكى از رويدادهاى جانگداز آن واقعه دردناك ,
اشاره مى شود و مجلس بدين سان پايان مى پذيرد در پايان يكى از مجالس , تاريخ بيستم 1288 ه ق
آمـده است نسخه ى خطى از اين اثر به خط مولف با حواشى وى در كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى
درشهر قم نگهدارى مى شود )) ((193))
.
***.
رسائل تفسيرى دوازده گانه كرمانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن حاج محمد كريم خان بن ابراهيم خان قاجار كرمانى يكى از نويسندگان و اعيان تفسيرى
قرن سيزدهم هجرى از گروه شيخيه مى باشد.
وى كـه از شـاگـردان مـرحـوم شـيخ احمد احسائى و سيدكاظم رشتى مى باشد داراى مريدان و
عـلاقـه مندانى است كه به كريمخانى معروف مى باشند كه نوعا در كرمان و دربرخى ديگر از بلاد
ايران , متفرق مى باشند.
حـاج مـحـمـدكريم خان داراى تاليفات و آثار قلمى متعددى مى باشد كه يكى ازمعروف ترين آنها
((ارشاد العوام )) در عقيده و كلام و ((دارالجهادية )) و ((فصل الخطاب )) و((دقائق العلاج و طريق
النجاة )) مى باشد ضمنا آثار قرآنى نيز دارد كه يكى از آنها معرفى مى شود.
گفتار صاحب الاثار و الماثر:.
مرحوم اعتمادالسلطنه وزير مطبوعات اواخر دوره ناصرى معاصر و هم نژادمؤلف در كتاب ((الاثار و الماثر)) در حق وى مى نويسد:.
((حـاج مـحـمـدكريمخان كرمانى از كبرا علما عصر, معدود بود و در جميع فنون عقليه و نقليه ,
دعوى استادى مى نمود از جماعت شيخيه بعد از فوت سيد كاظم رشتى گروهى بروى گرويدند
و او را ركـن چهارم از اركان اصول عقائد خود گرفتند سيد على محمد باب , عليه اللعنة و العذاب
در تـلـفـيقات مضحكه خود كه نامش را ((بيان )) گذارده وسفاهت خويشتن را برهان نهاده اين
دانشمند فرزانه را فريفتن خواسته است كه درشانش گفته ((ان الكريم كان فى الكرمان كريما))
زمانى كه اين عالم جليل به تهران آمد به كلمه (دستور) اعليحضرت همايونى رساله اى در رد باب
نگاشت كه اين اوقات به طبع رسيد و ارشاد العوام از تاليفات اوست در بمبئى و غيرها مكرر مطبوع
افتاد و هكذا فصل الخطاب در علم حديث )).
الـحـاصـل او در غـالب فنون , كتابها ساخته است و رسائل پرداخته وى از ايل قاجاراست من قبائل
الترك و مردم در حق وى بر دو طرف افراط و تفريط مى روند او در سال يكهزارو دويست و هشتاد
و هشت به ملك كرمان درگذشت )) ((194))
.
از اين نويسنده دوازده رساله تفسيرى به جا مانده است كه به صورت اجمال معرفى مى شوند:.
1ـ تفسير سوره حجرات .
در يـك مـجلد به زبان عربى به شيوه ادبى , روايى و كلامى است چاپ اول اين تفسير بنا به نگارش مـرحـوم خـانـبـابـامـشار در سال 1371 و چاپ دوم در 1381 در مجموعه تفسيرهاى وى منتشر
گرديده است .
روش تفسيرى :.
دانشمند متتبع و كتابشناس معروف جناب آقاى اشكورى در ((التراث العربى )) درمورد اين تفسير
مـى نگارند: ((در تفسير سوره حجرات از بواطن معانى اين سوره شريفه سخن مى گويد و پيرامون
عـلـوم قرآنى و معارف آن بحث و گفتگو دارد و شواهدى نيز ازاحاديث اهل بيت (ع ) نيز مى آورد
بـى آنـكـه بـه اقوال مفسرين گذشته توجهى داشته باشدپس هرآيه اى را با عناوين : قرائت , ظاهر,
بـاطن آيه تفسير مى كند فراغت از تاليف آن , درتاريخ پنجشنبه 27 ربيع الاول سال 1286 ه ق ) رخ
داده است )).
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه و سلام على عباده انى علقت على كتاب اللّه المجيد فى سالف الزمان تعليقات على
نحوالاجمال )).
اين تفسير در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم تحت كد 5782 مى باشد كه در فهرست نسخه هاى خطى
آن كتابخانه معرفى گرديده است كه تحرير آن به تاريخ 1328 ه ق مى باشد )) ((195))
.
2ـ تفسير تقويم اللسان .
تفسير تقويم اللسان در يك جلد به زبان عربى و شيوه ى روايى و كلامى شامل معارف مختلف قرآن در يك مقدمه و ده باب و يك خاتمه قرار دارد و اين رساله در 1354در كرمان طبع گرديده است
.
3ـ تفسير قرآن .
ايـن اثـر در يـك مجلد شامل بخشى از آيات قرآن مجيد مى باشد مؤلف در اين اثر به تفسير و تاويل بـعـضـى از مشكلات و متشابهات قرآن پرداخته و در شناخت بواطن بطون آيات قرآن كريم ژرف
كاوى كرده است مجموع اين اثر در چهارده هزار سطر طبع گرديده است .
4ـ تفسير بسمله .
اين تفسير پيرامون بسم اللّه الرحمن الرحيم به زبان عربى مى باشد كه نسخه اصلى آن در كتابخانه آل ابراهيمى در كرمان محفوظ مى باشد.
5ـ تفسير رسالت .
ايـن تفسير پيرامون آيه ((و ما ارسلنا من رسول و لا نبى )) در يك مجلد به زبان فارسى مى باشد و در سال 1386 طبع گرديده است .
6ـ تفسير آيه نسخ .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ما ننسخ من آية او ننسهانات بخير منها او مثلها )) در يك مجلد به زبان فارسى در 1386 ه ق چاپ گرديده است .
7ـ تفسير ميزان .
ايـن رساله پيرامون آيه ((يوم كان مقداره خمسين الف سنة )) در يك مجلد به زبان عربى در سال 1261 ه ق چاپ سنگى شده است .
8ـ تفسير عروج .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنه )) در يك مجلد به زبان عربى مى باشد اين اثر هم به چاپ سنگى رسيده است .
9ـ اعجاز قرآن كريم .
اين رساله پيرامون اعجاز قرآن به زبان عربى پيرامون وجوه اعجاز آن و اقوال متقدمين مى باشد كه در سال 1354 به چاپ رسيده و به زبان عربى است .
10ـ تفسير آيه امانت و نور.
اين رساله پيرامون آيه شريفه ((انا عرضنا الامانة على السموات و الارض فابين ان يحملنها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا)) مى باشد.
11ـ تفسير سوره اخلاص .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
***.
الفرقان الكريم محمد باقر اصفهانى .
(حدود 1288 ه ق ). مـؤلـف آن عالم بارع ملا محمد باقر بن محمد محسن اصفهانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
قمرى مى باشد.
اسـاس ايـن تـفـسير به صورت مزجى بسيار مختصر و نوشته هاى پراكنده ايست كه حاج كريم خان
كـرمـانى در حاشيه نسخه اى از قرآن نگاشته است و مؤلف ما آنها را بااختصار در اين كتاب تنظيم
نموده است نسخه حاضر تا اواخر سوره بقره آمده است وگويا بيش از اين نگاشته نشده است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى انـزل الـفـرقـان عـلـى عـبده ليكون للعالمين نذيرا و الشكر للّه الذى ارسل
رسوله بالهدى و دين الحق شاهدا و مبشرا)).
آثار و تاليفات :.
در همين بخش , تعدادى از تاليفات او آمده است از آن ميان :.
1ـ رساله ى رضاع ـ در اركان و شرائط و احكام شير دادن كه در سال 1272 به نگارش در آمده است .
2ـ الاستصحاب : رساله استدلالى در موضوع استصحاب بر پايه اخبار و احاديث به روش شيخيه نه
بر اساس و پايه هاى عقلى اين رساله نيز در سال 1272 نوشته شده است آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه رب الـعـالـمـيـن ان قـاعـدة الاستصحاب لما كانت من القواعد التى افادها الائمة
الاطياب ))((192)).
***.
تفسير بواطن الايات صدر الواعظين .
(تاليف 1288 ه ق ). مـؤلـف آن شيخ محمد جواد واعظ مشهور به صدر الواعظين و سيف الشريعة يكى از اعلام تفسير,
وعظ و پند و اندرز قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
مـوضـوع تـفـسير فوق , اخلاق در قرآن پيرامون مطالب تفسيرى و تاريخى به زبان فارسى مى باشد
تـفـسير فوق بنا به اظهارات مؤلف محترم كتابخانه بزرگ آقا كريم , حاوى مطالب گوناگون و به
صـورت مـجـالس جداگانه و مستقلى است و در هر مجلس نخست آيه قرآن عنوان مى شود و در
پيرامون معانى ظاهرى و حقيقى آن سخن مى رود سپس مطالبى درباره ى اخلاق به صورت پند و
انـدرز بـيان مى گردد آنگاه دنباله ى بحث به نبردخونين كربلا و عاشوراى 61 ه ق و شهادت امام
حـسين (ع ) كشيده مى شود و در هرمجلس درباره يكى از رويدادهاى جانگداز آن واقعه دردناك ,
اشاره مى شود و مجلس بدين سان پايان مى پذيرد در پايان يكى از مجالس , تاريخ بيستم 1288 ه ق
آمـده است نسخه ى خطى از اين اثر به خط مولف با حواشى وى در كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى
درشهر قم نگهدارى مى شود )) ((193))
.
***.
رسائل تفسيرى دوازده گانه كرمانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن حاج محمد كريم خان بن ابراهيم خان قاجار كرمانى يكى از نويسندگان و اعيان تفسيرى
قرن سيزدهم هجرى از گروه شيخيه مى باشد.
وى كـه از شـاگـردان مـرحـوم شـيخ احمد احسائى و سيدكاظم رشتى مى باشد داراى مريدان و
عـلاقـه مندانى است كه به كريمخانى معروف مى باشند كه نوعا در كرمان و دربرخى ديگر از بلاد
ايران , متفرق مى باشند.
حـاج مـحـمـدكريم خان داراى تاليفات و آثار قلمى متعددى مى باشد كه يكى ازمعروف ترين آنها
((ارشاد العوام )) در عقيده و كلام و ((دارالجهادية )) و ((فصل الخطاب )) و((دقائق العلاج و طريق
النجاة )) مى باشد ضمنا آثار قرآنى نيز دارد كه يكى از آنها معرفى مى شود.
گفتار صاحب الاثار و الماثر:.
مرحوم اعتمادالسلطنه وزير مطبوعات اواخر دوره ناصرى معاصر و هم نژادمؤلف در كتاب ((الاثار و الماثر)) در حق وى مى نويسد:.
((حـاج مـحـمـدكريمخان كرمانى از كبرا علما عصر, معدود بود و در جميع فنون عقليه و نقليه ,
دعوى استادى مى نمود از جماعت شيخيه بعد از فوت سيد كاظم رشتى گروهى بروى گرويدند
و او را ركـن چهارم از اركان اصول عقائد خود گرفتند سيد على محمد باب , عليه اللعنة و العذاب
در تـلـفـيقات مضحكه خود كه نامش را ((بيان )) گذارده وسفاهت خويشتن را برهان نهاده اين
دانشمند فرزانه را فريفتن خواسته است كه درشانش گفته ((ان الكريم كان فى الكرمان كريما))
زمانى كه اين عالم جليل به تهران آمد به كلمه (دستور) اعليحضرت همايونى رساله اى در رد باب
نگاشت كه اين اوقات به طبع رسيد و ارشاد العوام از تاليفات اوست در بمبئى و غيرها مكرر مطبوع
افتاد و هكذا فصل الخطاب در علم حديث )).
الـحـاصـل او در غـالب فنون , كتابها ساخته است و رسائل پرداخته وى از ايل قاجاراست من قبائل
الترك و مردم در حق وى بر دو طرف افراط و تفريط مى روند او در سال يكهزارو دويست و هشتاد
و هشت به ملك كرمان درگذشت )) ((194))
.
از اين نويسنده دوازده رساله تفسيرى به جا مانده است كه به صورت اجمال معرفى مى شوند:.
1ـ تفسير سوره حجرات .
در يـك مـجلد به زبان عربى به شيوه ادبى , روايى و كلامى است چاپ اول اين تفسير بنا به نگارش مـرحـوم خـانـبـابـامـشار در سال 1371 و چاپ دوم در 1381 در مجموعه تفسيرهاى وى منتشر
گرديده است .
روش تفسيرى :.
دانشمند متتبع و كتابشناس معروف جناب آقاى اشكورى در ((التراث العربى )) درمورد اين تفسير
مـى نگارند: ((در تفسير سوره حجرات از بواطن معانى اين سوره شريفه سخن مى گويد و پيرامون
عـلـوم قرآنى و معارف آن بحث و گفتگو دارد و شواهدى نيز ازاحاديث اهل بيت (ع ) نيز مى آورد
بـى آنـكـه بـه اقوال مفسرين گذشته توجهى داشته باشدپس هرآيه اى را با عناوين : قرائت , ظاهر,
بـاطن آيه تفسير مى كند فراغت از تاليف آن , درتاريخ پنجشنبه 27 ربيع الاول سال 1286 ه ق ) رخ
داده است )).
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه و سلام على عباده انى علقت على كتاب اللّه المجيد فى سالف الزمان تعليقات على
نحوالاجمال )).
اين تفسير در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم تحت كد 5782 مى باشد كه در فهرست نسخه هاى خطى
آن كتابخانه معرفى گرديده است كه تحرير آن به تاريخ 1328 ه ق مى باشد )) ((195))
.
2ـ تفسير تقويم اللسان .
تفسير تقويم اللسان در يك جلد به زبان عربى و شيوه ى روايى و كلامى شامل معارف مختلف قرآن در يك مقدمه و ده باب و يك خاتمه قرار دارد و اين رساله در 1354در كرمان طبع گرديده است
.
3ـ تفسير قرآن .
ايـن اثـر در يـك مجلد شامل بخشى از آيات قرآن مجيد مى باشد مؤلف در اين اثر به تفسير و تاويل بـعـضـى از مشكلات و متشابهات قرآن پرداخته و در شناخت بواطن بطون آيات قرآن كريم ژرف
كاوى كرده است مجموع اين اثر در چهارده هزار سطر طبع گرديده است .
4ـ تفسير بسمله .
اين تفسير پيرامون بسم اللّه الرحمن الرحيم به زبان عربى مى باشد كه نسخه اصلى آن در كتابخانه آل ابراهيمى در كرمان محفوظ مى باشد.
5ـ تفسير رسالت .
ايـن تفسير پيرامون آيه ((و ما ارسلنا من رسول و لا نبى )) در يك مجلد به زبان فارسى مى باشد و در سال 1386 طبع گرديده است .
6ـ تفسير آيه نسخ .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ما ننسخ من آية او ننسهانات بخير منها او مثلها )) در يك مجلد به زبان فارسى در 1386 ه ق چاپ گرديده است .
7ـ تفسير ميزان .
ايـن رساله پيرامون آيه ((يوم كان مقداره خمسين الف سنة )) در يك مجلد به زبان عربى در سال 1261 ه ق چاپ سنگى شده است .
8ـ تفسير عروج .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنه )) در يك مجلد به زبان عربى مى باشد اين اثر هم به چاپ سنگى رسيده است .
9ـ اعجاز قرآن كريم .
اين رساله پيرامون اعجاز قرآن به زبان عربى پيرامون وجوه اعجاز آن و اقوال متقدمين مى باشد كه در سال 1354 به چاپ رسيده و به زبان عربى است .
10ـ تفسير آيه امانت و نور.
اين رساله پيرامون آيه شريفه ((انا عرضنا الامانة على السموات و الارض فابين ان يحملنها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا)) مى باشد.
11ـ تفسير سوره اخلاص .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
اسـاس ايـن تـفـسير به صورت مزجى بسيار مختصر و نوشته هاى پراكنده ايست كه حاج كريم خان كـرمـانى در حاشيه نسخه اى از قرآن نگاشته است و مؤلف ما آنها را بااختصار در اين كتاب تنظيم نموده است نسخه حاضر تا اواخر سوره بقره آمده است وگويا بيش از اين نگاشته نشده است .
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه الـذى انـزل الـفـرقـان عـلـى عـبده ليكون للعالمين نذيرا و الشكر للّه الذى ارسل رسوله بالهدى و دين الحق شاهدا و مبشرا)). آثار و تاليفات :.
در همين بخش , تعدادى از تاليفات او آمده است از آن ميان :.
1ـ رساله ى رضاع ـ در اركان و شرائط و احكام شير دادن كه در سال 1272 به نگارش در آمده است .
2ـ الاستصحاب : رساله استدلالى در موضوع استصحاب بر پايه اخبار و احاديث به روش شيخيه نه بر اساس و پايه هاى عقلى اين رساله نيز در سال 1272 نوشته شده است آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه رب الـعـالـمـيـن ان قـاعـدة الاستصحاب لما كانت من القواعد التى افادها الائمة الاطياب ))((192)). ***.
تفسير بواطن الايات صدر الواعظين .
(تاليف 1288 ه ق ). مـؤلـف آن شيخ محمد جواد واعظ مشهور به صدر الواعظين و سيف الشريعة يكى از اعلام تفسير,
وعظ و پند و اندرز قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
مـوضـوع تـفـسير فوق , اخلاق در قرآن پيرامون مطالب تفسيرى و تاريخى به زبان فارسى مى باشد
تـفـسير فوق بنا به اظهارات مؤلف محترم كتابخانه بزرگ آقا كريم , حاوى مطالب گوناگون و به
صـورت مـجـالس جداگانه و مستقلى است و در هر مجلس نخست آيه قرآن عنوان مى شود و در
پيرامون معانى ظاهرى و حقيقى آن سخن مى رود سپس مطالبى درباره ى اخلاق به صورت پند و
انـدرز بـيان مى گردد آنگاه دنباله ى بحث به نبردخونين كربلا و عاشوراى 61 ه ق و شهادت امام
حـسين (ع ) كشيده مى شود و در هرمجلس درباره يكى از رويدادهاى جانگداز آن واقعه دردناك ,
اشاره مى شود و مجلس بدين سان پايان مى پذيرد در پايان يكى از مجالس , تاريخ بيستم 1288 ه ق
آمـده است نسخه ى خطى از اين اثر به خط مولف با حواشى وى در كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى
درشهر قم نگهدارى مى شود )) ((193))
.
***.
رسائل تفسيرى دوازده گانه كرمانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن حاج محمد كريم خان بن ابراهيم خان قاجار كرمانى يكى از نويسندگان و اعيان تفسيرى
قرن سيزدهم هجرى از گروه شيخيه مى باشد.
وى كـه از شـاگـردان مـرحـوم شـيخ احمد احسائى و سيدكاظم رشتى مى باشد داراى مريدان و
عـلاقـه مندانى است كه به كريمخانى معروف مى باشند كه نوعا در كرمان و دربرخى ديگر از بلاد
ايران , متفرق مى باشند.
حـاج مـحـمـدكريم خان داراى تاليفات و آثار قلمى متعددى مى باشد كه يكى ازمعروف ترين آنها
((ارشاد العوام )) در عقيده و كلام و ((دارالجهادية )) و ((فصل الخطاب )) و((دقائق العلاج و طريق
النجاة )) مى باشد ضمنا آثار قرآنى نيز دارد كه يكى از آنها معرفى مى شود.
گفتار صاحب الاثار و الماثر:.
مرحوم اعتمادالسلطنه وزير مطبوعات اواخر دوره ناصرى معاصر و هم نژادمؤلف در كتاب ((الاثار و الماثر)) در حق وى مى نويسد:.
((حـاج مـحـمـدكريمخان كرمانى از كبرا علما عصر, معدود بود و در جميع فنون عقليه و نقليه ,
دعوى استادى مى نمود از جماعت شيخيه بعد از فوت سيد كاظم رشتى گروهى بروى گرويدند
و او را ركـن چهارم از اركان اصول عقائد خود گرفتند سيد على محمد باب , عليه اللعنة و العذاب
در تـلـفـيقات مضحكه خود كه نامش را ((بيان )) گذارده وسفاهت خويشتن را برهان نهاده اين
دانشمند فرزانه را فريفتن خواسته است كه درشانش گفته ((ان الكريم كان فى الكرمان كريما))
زمانى كه اين عالم جليل به تهران آمد به كلمه (دستور) اعليحضرت همايونى رساله اى در رد باب
نگاشت كه اين اوقات به طبع رسيد و ارشاد العوام از تاليفات اوست در بمبئى و غيرها مكرر مطبوع
افتاد و هكذا فصل الخطاب در علم حديث )).
الـحـاصـل او در غـالب فنون , كتابها ساخته است و رسائل پرداخته وى از ايل قاجاراست من قبائل
الترك و مردم در حق وى بر دو طرف افراط و تفريط مى روند او در سال يكهزارو دويست و هشتاد
و هشت به ملك كرمان درگذشت )) ((194))
.
از اين نويسنده دوازده رساله تفسيرى به جا مانده است كه به صورت اجمال معرفى مى شوند:.
1ـ تفسير سوره حجرات .
در يـك مـجلد به زبان عربى به شيوه ادبى , روايى و كلامى است چاپ اول اين تفسير بنا به نگارش مـرحـوم خـانـبـابـامـشار در سال 1371 و چاپ دوم در 1381 در مجموعه تفسيرهاى وى منتشر
گرديده است .
روش تفسيرى :.
دانشمند متتبع و كتابشناس معروف جناب آقاى اشكورى در ((التراث العربى )) درمورد اين تفسير
مـى نگارند: ((در تفسير سوره حجرات از بواطن معانى اين سوره شريفه سخن مى گويد و پيرامون
عـلـوم قرآنى و معارف آن بحث و گفتگو دارد و شواهدى نيز ازاحاديث اهل بيت (ع ) نيز مى آورد
بـى آنـكـه بـه اقوال مفسرين گذشته توجهى داشته باشدپس هرآيه اى را با عناوين : قرائت , ظاهر,
بـاطن آيه تفسير مى كند فراغت از تاليف آن , درتاريخ پنجشنبه 27 ربيع الاول سال 1286 ه ق ) رخ
داده است )).
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه و سلام على عباده انى علقت على كتاب اللّه المجيد فى سالف الزمان تعليقات على
نحوالاجمال )).
اين تفسير در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم تحت كد 5782 مى باشد كه در فهرست نسخه هاى خطى
آن كتابخانه معرفى گرديده است كه تحرير آن به تاريخ 1328 ه ق مى باشد )) ((195))
.
2ـ تفسير تقويم اللسان .
تفسير تقويم اللسان در يك جلد به زبان عربى و شيوه ى روايى و كلامى شامل معارف مختلف قرآن در يك مقدمه و ده باب و يك خاتمه قرار دارد و اين رساله در 1354در كرمان طبع گرديده است
.
3ـ تفسير قرآن .
ايـن اثـر در يـك مجلد شامل بخشى از آيات قرآن مجيد مى باشد مؤلف در اين اثر به تفسير و تاويل بـعـضـى از مشكلات و متشابهات قرآن پرداخته و در شناخت بواطن بطون آيات قرآن كريم ژرف
كاوى كرده است مجموع اين اثر در چهارده هزار سطر طبع گرديده است .
4ـ تفسير بسمله .
اين تفسير پيرامون بسم اللّه الرحمن الرحيم به زبان عربى مى باشد كه نسخه اصلى آن در كتابخانه آل ابراهيمى در كرمان محفوظ مى باشد.
5ـ تفسير رسالت .
ايـن تفسير پيرامون آيه ((و ما ارسلنا من رسول و لا نبى )) در يك مجلد به زبان فارسى مى باشد و در سال 1386 طبع گرديده است .
6ـ تفسير آيه نسخ .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ما ننسخ من آية او ننسهانات بخير منها او مثلها )) در يك مجلد به زبان فارسى در 1386 ه ق چاپ گرديده است .
7ـ تفسير ميزان .
ايـن رساله پيرامون آيه ((يوم كان مقداره خمسين الف سنة )) در يك مجلد به زبان عربى در سال 1261 ه ق چاپ سنگى شده است .
8ـ تفسير عروج .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنه )) در يك مجلد به زبان عربى مى باشد اين اثر هم به چاپ سنگى رسيده است .
9ـ اعجاز قرآن كريم .
اين رساله پيرامون اعجاز قرآن به زبان عربى پيرامون وجوه اعجاز آن و اقوال متقدمين مى باشد كه در سال 1354 به چاپ رسيده و به زبان عربى است .
10ـ تفسير آيه امانت و نور.
اين رساله پيرامون آيه شريفه ((انا عرضنا الامانة على السموات و الارض فابين ان يحملنها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا)) مى باشد.
11ـ تفسير سوره اخلاص .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
مـوضـوع تـفـسير فوق , اخلاق در قرآن پيرامون مطالب تفسيرى و تاريخى به زبان فارسى مى باشد تـفـسير فوق بنا به اظهارات مؤلف محترم كتابخانه بزرگ آقا كريم , حاوى مطالب گوناگون و به صـورت مـجـالس جداگانه و مستقلى است و در هر مجلس نخست آيه قرآن عنوان مى شود و در پيرامون معانى ظاهرى و حقيقى آن سخن مى رود سپس مطالبى درباره ى اخلاق به صورت پند و انـدرز بـيان مى گردد آنگاه دنباله ى بحث به نبردخونين كربلا و عاشوراى 61 ه ق و شهادت امام حـسين (ع ) كشيده مى شود و در هرمجلس درباره يكى از رويدادهاى جانگداز آن واقعه دردناك , اشاره مى شود و مجلس بدين سان پايان مى پذيرد در پايان يكى از مجالس , تاريخ بيستم 1288 ه ق آمـده است نسخه ى خطى از اين اثر به خط مولف با حواشى وى در كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى درشهر قم نگهدارى مى شود )) ((193))
.
***.
رسائل تفسيرى دوازده گانه كرمانى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن حاج محمد كريم خان بن ابراهيم خان قاجار كرمانى يكى از نويسندگان و اعيان تفسيرى
قرن سيزدهم هجرى از گروه شيخيه مى باشد.
وى كـه از شـاگـردان مـرحـوم شـيخ احمد احسائى و سيدكاظم رشتى مى باشد داراى مريدان و
عـلاقـه مندانى است كه به كريمخانى معروف مى باشند كه نوعا در كرمان و دربرخى ديگر از بلاد
ايران , متفرق مى باشند.
حـاج مـحـمـدكريم خان داراى تاليفات و آثار قلمى متعددى مى باشد كه يكى ازمعروف ترين آنها
((ارشاد العوام )) در عقيده و كلام و ((دارالجهادية )) و ((فصل الخطاب )) و((دقائق العلاج و طريق
النجاة )) مى باشد ضمنا آثار قرآنى نيز دارد كه يكى از آنها معرفى مى شود.
گفتار صاحب الاثار و الماثر:.
مرحوم اعتمادالسلطنه وزير مطبوعات اواخر دوره ناصرى معاصر و هم نژادمؤلف در كتاب ((الاثار و الماثر)) در حق وى مى نويسد:.
((حـاج مـحـمـدكريمخان كرمانى از كبرا علما عصر, معدود بود و در جميع فنون عقليه و نقليه ,
دعوى استادى مى نمود از جماعت شيخيه بعد از فوت سيد كاظم رشتى گروهى بروى گرويدند
و او را ركـن چهارم از اركان اصول عقائد خود گرفتند سيد على محمد باب , عليه اللعنة و العذاب
در تـلـفـيقات مضحكه خود كه نامش را ((بيان )) گذارده وسفاهت خويشتن را برهان نهاده اين
دانشمند فرزانه را فريفتن خواسته است كه درشانش گفته ((ان الكريم كان فى الكرمان كريما))
زمانى كه اين عالم جليل به تهران آمد به كلمه (دستور) اعليحضرت همايونى رساله اى در رد باب
نگاشت كه اين اوقات به طبع رسيد و ارشاد العوام از تاليفات اوست در بمبئى و غيرها مكرر مطبوع
افتاد و هكذا فصل الخطاب در علم حديث )).
الـحـاصـل او در غـالب فنون , كتابها ساخته است و رسائل پرداخته وى از ايل قاجاراست من قبائل
الترك و مردم در حق وى بر دو طرف افراط و تفريط مى روند او در سال يكهزارو دويست و هشتاد
و هشت به ملك كرمان درگذشت )) ((194))
.
از اين نويسنده دوازده رساله تفسيرى به جا مانده است كه به صورت اجمال معرفى مى شوند:.
1ـ تفسير سوره حجرات .
در يـك مـجلد به زبان عربى به شيوه ادبى , روايى و كلامى است چاپ اول اين تفسير بنا به نگارش مـرحـوم خـانـبـابـامـشار در سال 1371 و چاپ دوم در 1381 در مجموعه تفسيرهاى وى منتشر
گرديده است .
روش تفسيرى :.
دانشمند متتبع و كتابشناس معروف جناب آقاى اشكورى در ((التراث العربى )) درمورد اين تفسير
مـى نگارند: ((در تفسير سوره حجرات از بواطن معانى اين سوره شريفه سخن مى گويد و پيرامون
عـلـوم قرآنى و معارف آن بحث و گفتگو دارد و شواهدى نيز ازاحاديث اهل بيت (ع ) نيز مى آورد
بـى آنـكـه بـه اقوال مفسرين گذشته توجهى داشته باشدپس هرآيه اى را با عناوين : قرائت , ظاهر,
بـاطن آيه تفسير مى كند فراغت از تاليف آن , درتاريخ پنجشنبه 27 ربيع الاول سال 1286 ه ق ) رخ
داده است )).
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه و سلام على عباده انى علقت على كتاب اللّه المجيد فى سالف الزمان تعليقات على
نحوالاجمال )).
اين تفسير در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم تحت كد 5782 مى باشد كه در فهرست نسخه هاى خطى
آن كتابخانه معرفى گرديده است كه تحرير آن به تاريخ 1328 ه ق مى باشد )) ((195))
.
2ـ تفسير تقويم اللسان .
تفسير تقويم اللسان در يك جلد به زبان عربى و شيوه ى روايى و كلامى شامل معارف مختلف قرآن در يك مقدمه و ده باب و يك خاتمه قرار دارد و اين رساله در 1354در كرمان طبع گرديده است
.
3ـ تفسير قرآن .
ايـن اثـر در يـك مجلد شامل بخشى از آيات قرآن مجيد مى باشد مؤلف در اين اثر به تفسير و تاويل بـعـضـى از مشكلات و متشابهات قرآن پرداخته و در شناخت بواطن بطون آيات قرآن كريم ژرف
كاوى كرده است مجموع اين اثر در چهارده هزار سطر طبع گرديده است .
4ـ تفسير بسمله .
اين تفسير پيرامون بسم اللّه الرحمن الرحيم به زبان عربى مى باشد كه نسخه اصلى آن در كتابخانه آل ابراهيمى در كرمان محفوظ مى باشد.
5ـ تفسير رسالت .
ايـن تفسير پيرامون آيه ((و ما ارسلنا من رسول و لا نبى )) در يك مجلد به زبان فارسى مى باشد و در سال 1386 طبع گرديده است .
6ـ تفسير آيه نسخ .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ما ننسخ من آية او ننسهانات بخير منها او مثلها )) در يك مجلد به زبان فارسى در 1386 ه ق چاپ گرديده است .
7ـ تفسير ميزان .
ايـن رساله پيرامون آيه ((يوم كان مقداره خمسين الف سنة )) در يك مجلد به زبان عربى در سال 1261 ه ق چاپ سنگى شده است .
8ـ تفسير عروج .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنه )) در يك مجلد به زبان عربى مى باشد اين اثر هم به چاپ سنگى رسيده است .
9ـ اعجاز قرآن كريم .
اين رساله پيرامون اعجاز قرآن به زبان عربى پيرامون وجوه اعجاز آن و اقوال متقدمين مى باشد كه در سال 1354 به چاپ رسيده و به زبان عربى است .
10ـ تفسير آيه امانت و نور.
اين رساله پيرامون آيه شريفه ((انا عرضنا الامانة على السموات و الارض فابين ان يحملنها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا)) مى باشد.
11ـ تفسير سوره اخلاص .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن حاج محمد كريم خان بن ابراهيم خان قاجار كرمانى يكى از نويسندگان و اعيان تفسيرى
قرن سيزدهم هجرى از گروه شيخيه مى باشد.
وى كـه از شـاگـردان مـرحـوم شـيخ احمد احسائى و سيدكاظم رشتى مى باشد داراى مريدان و
عـلاقـه مندانى است كه به كريمخانى معروف مى باشند كه نوعا در كرمان و دربرخى ديگر از بلاد
ايران , متفرق مى باشند.
حـاج مـحـمـدكريم خان داراى تاليفات و آثار قلمى متعددى مى باشد كه يكى ازمعروف ترين آنها
((ارشاد العوام )) در عقيده و كلام و ((دارالجهادية )) و ((فصل الخطاب )) و((دقائق العلاج و طريق
النجاة )) مى باشد ضمنا آثار قرآنى نيز دارد كه يكى از آنها معرفى مى شود.
گفتار صاحب الاثار و الماثر:.
مرحوم اعتمادالسلطنه وزير مطبوعات اواخر دوره ناصرى معاصر و هم نژادمؤلف در كتاب ((الاثار و الماثر)) در حق وى مى نويسد:.
((حـاج مـحـمـدكريمخان كرمانى از كبرا علما عصر, معدود بود و در جميع فنون عقليه و نقليه ,
دعوى استادى مى نمود از جماعت شيخيه بعد از فوت سيد كاظم رشتى گروهى بروى گرويدند
و او را ركـن چهارم از اركان اصول عقائد خود گرفتند سيد على محمد باب , عليه اللعنة و العذاب
در تـلـفـيقات مضحكه خود كه نامش را ((بيان )) گذارده وسفاهت خويشتن را برهان نهاده اين
دانشمند فرزانه را فريفتن خواسته است كه درشانش گفته ((ان الكريم كان فى الكرمان كريما))
زمانى كه اين عالم جليل به تهران آمد به كلمه (دستور) اعليحضرت همايونى رساله اى در رد باب
نگاشت كه اين اوقات به طبع رسيد و ارشاد العوام از تاليفات اوست در بمبئى و غيرها مكرر مطبوع
افتاد و هكذا فصل الخطاب در علم حديث )).
الـحـاصـل او در غـالب فنون , كتابها ساخته است و رسائل پرداخته وى از ايل قاجاراست من قبائل
الترك و مردم در حق وى بر دو طرف افراط و تفريط مى روند او در سال يكهزارو دويست و هشتاد
و هشت به ملك كرمان درگذشت )) ((194))
.
از اين نويسنده دوازده رساله تفسيرى به جا مانده است كه به صورت اجمال معرفى مى شوند:.
1ـ تفسير سوره حجرات .
در يـك مـجلد به زبان عربى به شيوه ادبى , روايى و كلامى است چاپ اول اين تفسير بنا به نگارش مـرحـوم خـانـبـابـامـشار در سال 1371 و چاپ دوم در 1381 در مجموعه تفسيرهاى وى منتشر
گرديده است .
روش تفسيرى :.
دانشمند متتبع و كتابشناس معروف جناب آقاى اشكورى در ((التراث العربى )) درمورد اين تفسير
مـى نگارند: ((در تفسير سوره حجرات از بواطن معانى اين سوره شريفه سخن مى گويد و پيرامون
عـلـوم قرآنى و معارف آن بحث و گفتگو دارد و شواهدى نيز ازاحاديث اهل بيت (ع ) نيز مى آورد
بـى آنـكـه بـه اقوال مفسرين گذشته توجهى داشته باشدپس هرآيه اى را با عناوين : قرائت , ظاهر,
بـاطن آيه تفسير مى كند فراغت از تاليف آن , درتاريخ پنجشنبه 27 ربيع الاول سال 1286 ه ق ) رخ
داده است )).
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه و سلام على عباده انى علقت على كتاب اللّه المجيد فى سالف الزمان تعليقات على
نحوالاجمال )).
اين تفسير در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم تحت كد 5782 مى باشد كه در فهرست نسخه هاى خطى
آن كتابخانه معرفى گرديده است كه تحرير آن به تاريخ 1328 ه ق مى باشد )) ((195))
.
2ـ تفسير تقويم اللسان .
تفسير تقويم اللسان در يك جلد به زبان عربى و شيوه ى روايى و كلامى شامل معارف مختلف قرآن در يك مقدمه و ده باب و يك خاتمه قرار دارد و اين رساله در 1354در كرمان طبع گرديده است
.
3ـ تفسير قرآن .
ايـن اثـر در يـك مجلد شامل بخشى از آيات قرآن مجيد مى باشد مؤلف در اين اثر به تفسير و تاويل بـعـضـى از مشكلات و متشابهات قرآن پرداخته و در شناخت بواطن بطون آيات قرآن كريم ژرف
كاوى كرده است مجموع اين اثر در چهارده هزار سطر طبع گرديده است .
4ـ تفسير بسمله .
اين تفسير پيرامون بسم اللّه الرحمن الرحيم به زبان عربى مى باشد كه نسخه اصلى آن در كتابخانه آل ابراهيمى در كرمان محفوظ مى باشد.
5ـ تفسير رسالت .
ايـن تفسير پيرامون آيه ((و ما ارسلنا من رسول و لا نبى )) در يك مجلد به زبان فارسى مى باشد و در سال 1386 طبع گرديده است .
6ـ تفسير آيه نسخ .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ما ننسخ من آية او ننسهانات بخير منها او مثلها )) در يك مجلد به زبان فارسى در 1386 ه ق چاپ گرديده است .
7ـ تفسير ميزان .
ايـن رساله پيرامون آيه ((يوم كان مقداره خمسين الف سنة )) در يك مجلد به زبان عربى در سال 1261 ه ق چاپ سنگى شده است .
8ـ تفسير عروج .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنه )) در يك مجلد به زبان عربى مى باشد اين اثر هم به چاپ سنگى رسيده است .
9ـ اعجاز قرآن كريم .
اين رساله پيرامون اعجاز قرآن به زبان عربى پيرامون وجوه اعجاز آن و اقوال متقدمين مى باشد كه در سال 1354 به چاپ رسيده و به زبان عربى است .
10ـ تفسير آيه امانت و نور.
اين رساله پيرامون آيه شريفه ((انا عرضنا الامانة على السموات و الارض فابين ان يحملنها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا)) مى باشد.
11ـ تفسير سوره اخلاص .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
مرحوم اعتمادالسلطنه وزير مطبوعات اواخر دوره ناصرى معاصر و هم نژادمؤلف در كتاب ((الاثار و الماثر)) در حق وى مى نويسد:.
((حـاج مـحـمـدكريمخان كرمانى از كبرا علما عصر, معدود بود و در جميع فنون عقليه و نقليه ,
دعوى استادى مى نمود از جماعت شيخيه بعد از فوت سيد كاظم رشتى گروهى بروى گرويدند
و او را ركـن چهارم از اركان اصول عقائد خود گرفتند سيد على محمد باب , عليه اللعنة و العذاب
در تـلـفـيقات مضحكه خود كه نامش را ((بيان )) گذارده وسفاهت خويشتن را برهان نهاده اين
دانشمند فرزانه را فريفتن خواسته است كه درشانش گفته ((ان الكريم كان فى الكرمان كريما))
زمانى كه اين عالم جليل به تهران آمد به كلمه (دستور) اعليحضرت همايونى رساله اى در رد باب
نگاشت كه اين اوقات به طبع رسيد و ارشاد العوام از تاليفات اوست در بمبئى و غيرها مكرر مطبوع
افتاد و هكذا فصل الخطاب در علم حديث )).
الـحـاصـل او در غـالب فنون , كتابها ساخته است و رسائل پرداخته وى از ايل قاجاراست من قبائل
الترك و مردم در حق وى بر دو طرف افراط و تفريط مى روند او در سال يكهزارو دويست و هشتاد
و هشت به ملك كرمان درگذشت )) ((194))
.
از اين نويسنده دوازده رساله تفسيرى به جا مانده است كه به صورت اجمال معرفى مى شوند:.
1ـ تفسير سوره حجرات .
در يـك مـجلد به زبان عربى به شيوه ادبى , روايى و كلامى است چاپ اول اين تفسير بنا به نگارش مـرحـوم خـانـبـابـامـشار در سال 1371 و چاپ دوم در 1381 در مجموعه تفسيرهاى وى منتشر
گرديده است .
روش تفسيرى :.
دانشمند متتبع و كتابشناس معروف جناب آقاى اشكورى در ((التراث العربى )) درمورد اين تفسير
مـى نگارند: ((در تفسير سوره حجرات از بواطن معانى اين سوره شريفه سخن مى گويد و پيرامون
عـلـوم قرآنى و معارف آن بحث و گفتگو دارد و شواهدى نيز ازاحاديث اهل بيت (ع ) نيز مى آورد
بـى آنـكـه بـه اقوال مفسرين گذشته توجهى داشته باشدپس هرآيه اى را با عناوين : قرائت , ظاهر,
بـاطن آيه تفسير مى كند فراغت از تاليف آن , درتاريخ پنجشنبه 27 ربيع الاول سال 1286 ه ق ) رخ
داده است )).
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه و سلام على عباده انى علقت على كتاب اللّه المجيد فى سالف الزمان تعليقات على
نحوالاجمال )).
اين تفسير در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم تحت كد 5782 مى باشد كه در فهرست نسخه هاى خطى
آن كتابخانه معرفى گرديده است كه تحرير آن به تاريخ 1328 ه ق مى باشد )) ((195))
.
2ـ تفسير تقويم اللسان .
تفسير تقويم اللسان در يك جلد به زبان عربى و شيوه ى روايى و كلامى شامل معارف مختلف قرآن در يك مقدمه و ده باب و يك خاتمه قرار دارد و اين رساله در 1354در كرمان طبع گرديده است
.
3ـ تفسير قرآن .
ايـن اثـر در يـك مجلد شامل بخشى از آيات قرآن مجيد مى باشد مؤلف در اين اثر به تفسير و تاويل بـعـضـى از مشكلات و متشابهات قرآن پرداخته و در شناخت بواطن بطون آيات قرآن كريم ژرف
كاوى كرده است مجموع اين اثر در چهارده هزار سطر طبع گرديده است .
4ـ تفسير بسمله .
اين تفسير پيرامون بسم اللّه الرحمن الرحيم به زبان عربى مى باشد كه نسخه اصلى آن در كتابخانه آل ابراهيمى در كرمان محفوظ مى باشد.
5ـ تفسير رسالت .
ايـن تفسير پيرامون آيه ((و ما ارسلنا من رسول و لا نبى )) در يك مجلد به زبان فارسى مى باشد و در سال 1386 طبع گرديده است .
6ـ تفسير آيه نسخ .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ما ننسخ من آية او ننسهانات بخير منها او مثلها )) در يك مجلد به زبان فارسى در 1386 ه ق چاپ گرديده است .
7ـ تفسير ميزان .
ايـن رساله پيرامون آيه ((يوم كان مقداره خمسين الف سنة )) در يك مجلد به زبان عربى در سال 1261 ه ق چاپ سنگى شده است .
8ـ تفسير عروج .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنه )) در يك مجلد به زبان عربى مى باشد اين اثر هم به چاپ سنگى رسيده است .
9ـ اعجاز قرآن كريم .
اين رساله پيرامون اعجاز قرآن به زبان عربى پيرامون وجوه اعجاز آن و اقوال متقدمين مى باشد كه در سال 1354 به چاپ رسيده و به زبان عربى است .
10ـ تفسير آيه امانت و نور.
اين رساله پيرامون آيه شريفه ((انا عرضنا الامانة على السموات و الارض فابين ان يحملنها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا)) مى باشد.
11ـ تفسير سوره اخلاص .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
از اين نويسنده دوازده رساله تفسيرى به جا مانده است كه به صورت اجمال معرفى مى شوند:.
1ـ تفسير سوره حجرات .
در يـك مـجلد به زبان عربى به شيوه ادبى , روايى و كلامى است چاپ اول اين تفسير بنا به نگارش مـرحـوم خـانـبـابـامـشار در سال 1371 و چاپ دوم در 1381 در مجموعه تفسيرهاى وى منتشر
گرديده است .
روش تفسيرى :.
دانشمند متتبع و كتابشناس معروف جناب آقاى اشكورى در ((التراث العربى )) درمورد اين تفسير
مـى نگارند: ((در تفسير سوره حجرات از بواطن معانى اين سوره شريفه سخن مى گويد و پيرامون
عـلـوم قرآنى و معارف آن بحث و گفتگو دارد و شواهدى نيز ازاحاديث اهل بيت (ع ) نيز مى آورد
بـى آنـكـه بـه اقوال مفسرين گذشته توجهى داشته باشدپس هرآيه اى را با عناوين : قرائت , ظاهر,
بـاطن آيه تفسير مى كند فراغت از تاليف آن , درتاريخ پنجشنبه 27 ربيع الاول سال 1286 ه ق ) رخ
داده است )).
آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه و سلام على عباده انى علقت على كتاب اللّه المجيد فى سالف الزمان تعليقات على
نحوالاجمال )).
اين تفسير در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم تحت كد 5782 مى باشد كه در فهرست نسخه هاى خطى
آن كتابخانه معرفى گرديده است كه تحرير آن به تاريخ 1328 ه ق مى باشد )) ((195))
.
2ـ تفسير تقويم اللسان .
تفسير تقويم اللسان در يك جلد به زبان عربى و شيوه ى روايى و كلامى شامل معارف مختلف قرآن در يك مقدمه و ده باب و يك خاتمه قرار دارد و اين رساله در 1354در كرمان طبع گرديده است
.
3ـ تفسير قرآن .
ايـن اثـر در يـك مجلد شامل بخشى از آيات قرآن مجيد مى باشد مؤلف در اين اثر به تفسير و تاويل بـعـضـى از مشكلات و متشابهات قرآن پرداخته و در شناخت بواطن بطون آيات قرآن كريم ژرف
كاوى كرده است مجموع اين اثر در چهارده هزار سطر طبع گرديده است .
4ـ تفسير بسمله .
اين تفسير پيرامون بسم اللّه الرحمن الرحيم به زبان عربى مى باشد كه نسخه اصلى آن در كتابخانه آل ابراهيمى در كرمان محفوظ مى باشد.
5ـ تفسير رسالت .
ايـن تفسير پيرامون آيه ((و ما ارسلنا من رسول و لا نبى )) در يك مجلد به زبان فارسى مى باشد و در سال 1386 طبع گرديده است .
6ـ تفسير آيه نسخ .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ما ننسخ من آية او ننسهانات بخير منها او مثلها )) در يك مجلد به زبان فارسى در 1386 ه ق چاپ گرديده است .
7ـ تفسير ميزان .
ايـن رساله پيرامون آيه ((يوم كان مقداره خمسين الف سنة )) در يك مجلد به زبان عربى در سال 1261 ه ق چاپ سنگى شده است .
8ـ تفسير عروج .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنه )) در يك مجلد به زبان عربى مى باشد اين اثر هم به چاپ سنگى رسيده است .
9ـ اعجاز قرآن كريم .
اين رساله پيرامون اعجاز قرآن به زبان عربى پيرامون وجوه اعجاز آن و اقوال متقدمين مى باشد كه در سال 1354 به چاپ رسيده و به زبان عربى است .
10ـ تفسير آيه امانت و نور.
اين رساله پيرامون آيه شريفه ((انا عرضنا الامانة على السموات و الارض فابين ان يحملنها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا)) مى باشد.
11ـ تفسير سوره اخلاص .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
روش تفسيرى :.
دانشمند متتبع و كتابشناس معروف جناب آقاى اشكورى در ((التراث العربى )) درمورد اين تفسير مـى نگارند: ((در تفسير سوره حجرات از بواطن معانى اين سوره شريفه سخن مى گويد و پيرامون عـلـوم قرآنى و معارف آن بحث و گفتگو دارد و شواهدى نيز ازاحاديث اهل بيت (ع ) نيز مى آورد بـى آنـكـه بـه اقوال مفسرين گذشته توجهى داشته باشدپس هرآيه اى را با عناوين : قرائت , ظاهر, بـاطن آيه تفسير مى كند فراغت از تاليف آن , درتاريخ پنجشنبه 27 ربيع الاول سال 1286 ه ق ) رخ داده است )). آغاز آن :.
((الـحـمـدللّه و سلام على عباده انى علقت على كتاب اللّه المجيد فى سالف الزمان تعليقات على نحوالاجمال )). اين تفسير در كتابخانه آية اللّه مرعشى قم تحت كد 5782 مى باشد كه در فهرست نسخه هاى خطى آن كتابخانه معرفى گرديده است كه تحرير آن به تاريخ 1328 ه ق مى باشد )) ((195))
.
2ـ تفسير تقويم اللسان .
تفسير تقويم اللسان در يك جلد به زبان عربى و شيوه ى روايى و كلامى شامل معارف مختلف قرآن در يك مقدمه و ده باب و يك خاتمه قرار دارد و اين رساله در 1354در كرمان طبع گرديده است
.
3ـ تفسير قرآن .
ايـن اثـر در يـك مجلد شامل بخشى از آيات قرآن مجيد مى باشد مؤلف در اين اثر به تفسير و تاويل بـعـضـى از مشكلات و متشابهات قرآن پرداخته و در شناخت بواطن بطون آيات قرآن كريم ژرف
كاوى كرده است مجموع اين اثر در چهارده هزار سطر طبع گرديده است .
4ـ تفسير بسمله .
اين تفسير پيرامون بسم اللّه الرحمن الرحيم به زبان عربى مى باشد كه نسخه اصلى آن در كتابخانه آل ابراهيمى در كرمان محفوظ مى باشد.
5ـ تفسير رسالت .
ايـن تفسير پيرامون آيه ((و ما ارسلنا من رسول و لا نبى )) در يك مجلد به زبان فارسى مى باشد و در سال 1386 طبع گرديده است .
6ـ تفسير آيه نسخ .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ما ننسخ من آية او ننسهانات بخير منها او مثلها )) در يك مجلد به زبان فارسى در 1386 ه ق چاپ گرديده است .
7ـ تفسير ميزان .
ايـن رساله پيرامون آيه ((يوم كان مقداره خمسين الف سنة )) در يك مجلد به زبان عربى در سال 1261 ه ق چاپ سنگى شده است .
8ـ تفسير عروج .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنه )) در يك مجلد به زبان عربى مى باشد اين اثر هم به چاپ سنگى رسيده است .
9ـ اعجاز قرآن كريم .
اين رساله پيرامون اعجاز قرآن به زبان عربى پيرامون وجوه اعجاز آن و اقوال متقدمين مى باشد كه در سال 1354 به چاپ رسيده و به زبان عربى است .
10ـ تفسير آيه امانت و نور.
اين رساله پيرامون آيه شريفه ((انا عرضنا الامانة على السموات و الارض فابين ان يحملنها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا)) مى باشد.
11ـ تفسير سوره اخلاص .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
تفسير تقويم اللسان در يك جلد به زبان عربى و شيوه ى روايى و كلامى شامل معارف مختلف قرآن در يك مقدمه و ده باب و يك خاتمه قرار دارد و اين رساله در 1354در كرمان طبع گرديده است
.
3ـ تفسير قرآن .
ايـن اثـر در يـك مجلد شامل بخشى از آيات قرآن مجيد مى باشد مؤلف در اين اثر به تفسير و تاويل بـعـضـى از مشكلات و متشابهات قرآن پرداخته و در شناخت بواطن بطون آيات قرآن كريم ژرف
كاوى كرده است مجموع اين اثر در چهارده هزار سطر طبع گرديده است .
4ـ تفسير بسمله .
اين تفسير پيرامون بسم اللّه الرحمن الرحيم به زبان عربى مى باشد كه نسخه اصلى آن در كتابخانه آل ابراهيمى در كرمان محفوظ مى باشد.
5ـ تفسير رسالت .
ايـن تفسير پيرامون آيه ((و ما ارسلنا من رسول و لا نبى )) در يك مجلد به زبان فارسى مى باشد و در سال 1386 طبع گرديده است .
6ـ تفسير آيه نسخ .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ما ننسخ من آية او ننسهانات بخير منها او مثلها )) در يك مجلد به زبان فارسى در 1386 ه ق چاپ گرديده است .
7ـ تفسير ميزان .
ايـن رساله پيرامون آيه ((يوم كان مقداره خمسين الف سنة )) در يك مجلد به زبان عربى در سال 1261 ه ق چاپ سنگى شده است .
8ـ تفسير عروج .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنه )) در يك مجلد به زبان عربى مى باشد اين اثر هم به چاپ سنگى رسيده است .
9ـ اعجاز قرآن كريم .
اين رساله پيرامون اعجاز قرآن به زبان عربى پيرامون وجوه اعجاز آن و اقوال متقدمين مى باشد كه در سال 1354 به چاپ رسيده و به زبان عربى است .
10ـ تفسير آيه امانت و نور.
اين رساله پيرامون آيه شريفه ((انا عرضنا الامانة على السموات و الارض فابين ان يحملنها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا)) مى باشد.
11ـ تفسير سوره اخلاص .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
ايـن اثـر در يـك مجلد شامل بخشى از آيات قرآن مجيد مى باشد مؤلف در اين اثر به تفسير و تاويل بـعـضـى از مشكلات و متشابهات قرآن پرداخته و در شناخت بواطن بطون آيات قرآن كريم ژرف
كاوى كرده است مجموع اين اثر در چهارده هزار سطر طبع گرديده است .
4ـ تفسير بسمله .
اين تفسير پيرامون بسم اللّه الرحمن الرحيم به زبان عربى مى باشد كه نسخه اصلى آن در كتابخانه آل ابراهيمى در كرمان محفوظ مى باشد.
5ـ تفسير رسالت .
ايـن تفسير پيرامون آيه ((و ما ارسلنا من رسول و لا نبى )) در يك مجلد به زبان فارسى مى باشد و در سال 1386 طبع گرديده است .
6ـ تفسير آيه نسخ .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ما ننسخ من آية او ننسهانات بخير منها او مثلها )) در يك مجلد به زبان فارسى در 1386 ه ق چاپ گرديده است .
7ـ تفسير ميزان .
ايـن رساله پيرامون آيه ((يوم كان مقداره خمسين الف سنة )) در يك مجلد به زبان عربى در سال 1261 ه ق چاپ سنگى شده است .
8ـ تفسير عروج .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنه )) در يك مجلد به زبان عربى مى باشد اين اثر هم به چاپ سنگى رسيده است .
9ـ اعجاز قرآن كريم .
اين رساله پيرامون اعجاز قرآن به زبان عربى پيرامون وجوه اعجاز آن و اقوال متقدمين مى باشد كه در سال 1354 به چاپ رسيده و به زبان عربى است .
10ـ تفسير آيه امانت و نور.
اين رساله پيرامون آيه شريفه ((انا عرضنا الامانة على السموات و الارض فابين ان يحملنها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا)) مى باشد.
11ـ تفسير سوره اخلاص .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
اين تفسير پيرامون بسم اللّه الرحمن الرحيم به زبان عربى مى باشد كه نسخه اصلى آن در كتابخانه آل ابراهيمى در كرمان محفوظ مى باشد.
5ـ تفسير رسالت .
ايـن تفسير پيرامون آيه ((و ما ارسلنا من رسول و لا نبى )) در يك مجلد به زبان فارسى مى باشد و در سال 1386 طبع گرديده است .
6ـ تفسير آيه نسخ .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ما ننسخ من آية او ننسهانات بخير منها او مثلها )) در يك مجلد به زبان فارسى در 1386 ه ق چاپ گرديده است .
7ـ تفسير ميزان .
ايـن رساله پيرامون آيه ((يوم كان مقداره خمسين الف سنة )) در يك مجلد به زبان عربى در سال 1261 ه ق چاپ سنگى شده است .
8ـ تفسير عروج .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنه )) در يك مجلد به زبان عربى مى باشد اين اثر هم به چاپ سنگى رسيده است .
9ـ اعجاز قرآن كريم .
اين رساله پيرامون اعجاز قرآن به زبان عربى پيرامون وجوه اعجاز آن و اقوال متقدمين مى باشد كه در سال 1354 به چاپ رسيده و به زبان عربى است .
10ـ تفسير آيه امانت و نور.
اين رساله پيرامون آيه شريفه ((انا عرضنا الامانة على السموات و الارض فابين ان يحملنها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا)) مى باشد.
11ـ تفسير سوره اخلاص .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
ايـن تفسير پيرامون آيه ((و ما ارسلنا من رسول و لا نبى )) در يك مجلد به زبان فارسى مى باشد و در سال 1386 طبع گرديده است .
6ـ تفسير آيه نسخ .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ما ننسخ من آية او ننسهانات بخير منها او مثلها )) در يك مجلد به زبان فارسى در 1386 ه ق چاپ گرديده است .
7ـ تفسير ميزان .
ايـن رساله پيرامون آيه ((يوم كان مقداره خمسين الف سنة )) در يك مجلد به زبان عربى در سال 1261 ه ق چاپ سنگى شده است .
8ـ تفسير عروج .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنه )) در يك مجلد به زبان عربى مى باشد اين اثر هم به چاپ سنگى رسيده است .
9ـ اعجاز قرآن كريم .
اين رساله پيرامون اعجاز قرآن به زبان عربى پيرامون وجوه اعجاز آن و اقوال متقدمين مى باشد كه در سال 1354 به چاپ رسيده و به زبان عربى است .
10ـ تفسير آيه امانت و نور.
اين رساله پيرامون آيه شريفه ((انا عرضنا الامانة على السموات و الارض فابين ان يحملنها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا)) مى باشد.
11ـ تفسير سوره اخلاص .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ما ننسخ من آية او ننسهانات بخير منها او مثلها )) در يك مجلد به زبان فارسى در 1386 ه ق چاپ گرديده است .
7ـ تفسير ميزان .
ايـن رساله پيرامون آيه ((يوم كان مقداره خمسين الف سنة )) در يك مجلد به زبان عربى در سال 1261 ه ق چاپ سنگى شده است .
8ـ تفسير عروج .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنه )) در يك مجلد به زبان عربى مى باشد اين اثر هم به چاپ سنگى رسيده است .
9ـ اعجاز قرآن كريم .
اين رساله پيرامون اعجاز قرآن به زبان عربى پيرامون وجوه اعجاز آن و اقوال متقدمين مى باشد كه در سال 1354 به چاپ رسيده و به زبان عربى است .
10ـ تفسير آيه امانت و نور.
اين رساله پيرامون آيه شريفه ((انا عرضنا الامانة على السموات و الارض فابين ان يحملنها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا)) مى باشد.
11ـ تفسير سوره اخلاص .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
ايـن رساله پيرامون آيه ((يوم كان مقداره خمسين الف سنة )) در يك مجلد به زبان عربى در سال 1261 ه ق چاپ سنگى شده است .
8ـ تفسير عروج .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنه )) در يك مجلد به زبان عربى مى باشد اين اثر هم به چاپ سنگى رسيده است .
9ـ اعجاز قرآن كريم .
اين رساله پيرامون اعجاز قرآن به زبان عربى پيرامون وجوه اعجاز آن و اقوال متقدمين مى باشد كه در سال 1354 به چاپ رسيده و به زبان عربى است .
10ـ تفسير آيه امانت و نور.
اين رساله پيرامون آيه شريفه ((انا عرضنا الامانة على السموات و الارض فابين ان يحملنها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا)) مى باشد.
11ـ تفسير سوره اخلاص .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
ايـن رسـاله پيرامون آيه ((ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنه )) در يك مجلد به زبان عربى مى باشد اين اثر هم به چاپ سنگى رسيده است .
9ـ اعجاز قرآن كريم .
اين رساله پيرامون اعجاز قرآن به زبان عربى پيرامون وجوه اعجاز آن و اقوال متقدمين مى باشد كه در سال 1354 به چاپ رسيده و به زبان عربى است .
10ـ تفسير آيه امانت و نور.
اين رساله پيرامون آيه شريفه ((انا عرضنا الامانة على السموات و الارض فابين ان يحملنها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا)) مى باشد.
11ـ تفسير سوره اخلاص .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
اين رساله پيرامون اعجاز قرآن به زبان عربى پيرامون وجوه اعجاز آن و اقوال متقدمين مى باشد كه در سال 1354 به چاپ رسيده و به زبان عربى است .
10ـ تفسير آيه امانت و نور.
اين رساله پيرامون آيه شريفه ((انا عرضنا الامانة على السموات و الارض فابين ان يحملنها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا)) مى باشد.
11ـ تفسير سوره اخلاص .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
اين رساله پيرامون آيه شريفه ((انا عرضنا الامانة على السموات و الارض فابين ان يحملنها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولا)) مى باشد.
11ـ تفسير سوره اخلاص .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
و از آثار ديگر تفسيرى او ((تفسير سوره اخلاص )) مى باشد.
12ـ تفسير آية الكرسى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
و از ديگر آثار قرآنى او ((تفسير آية الكرسى )) مى باشد.
ايشان علاوه بر رساله هاى فوق الذكر, كتابى نيز به نام ((رسم الخط القرآن الكريم ))به سال 1261 ه
ق با ذوق خاص و شيوه زيبا, پيرامون علوم قرآن و سرفصل هاى آن تنظيم و ترتيب داده است .
مـجموع تفاسير ياد شده به سبك كلامى و استدلالى با بهره گيرى از روايات واحاديث ائمه اطهار
(ع ) انـجام گرفته است و از جمله آن تفسيرهاى جنجالى مى باشد كه ازنيمه ى اول قرن سيزدهم
هـجـرى بـه بـعـد شاهد آن بوده ايم كه بين دو جريان فكرى يعنى مكتب شيخى و متشرعه در بر
گـرفـتـه اسـت هـر كدام از فريقن به قرآن كريم و آيات موردنظر خويش و احاديث نبوى (ص ) و
روايـات ائمـه اطـهار در اثبات اعتقادات خويش استناد نموده و آن ديگرى در صدد دفاع از مكتب
خود بر آمده است .
مـفسران شيخى مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانى و روحانى برزخ , معراج ومقام امام (ع ) و
نـقـش رابط فقها و كيفيت خلقت آسمان و زمين و انسان و را با توسل به آيات و روايات مورد نظر
خـويـش , تـفسير و تاويل مى كند از تفاسير موافق شيخيه تفسيرغنايم العارفين و رسائل تفسيرى
سيد كاظم رشتى مى باشد و از تفاسير مخالف شيخيه دراين قرن تفاسير شهيد ثالث , تفسير مجمع
المطالب و منتهى المارب و تفسير صالحى برغانى را مى توان نام برد ((196))
.
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره
عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
مراكز نگهدارى :.
1ـ كـتـابـخـانـه وزيـرى يزد طبق معرفى فهرست آن جلد 2 صفحه 741 تحت شماره896 شماره عمومى 4009.
2ـ كتابخانه وزيرى يزد جلد 5 صفحه 1825 تحت شماره 3862 و شماره كتاب 27524.
3ـ فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى جلد 11 صفحه 575 شماره عمومى 6892 ((197))
.
***.
لوامع التنزيل لاهورى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
(م 1288 ه ق ). مؤلف آن سيد على بن ابى القاسم رضوى لاهورى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تكمله لوامع التنزيل .
اين تفسير تكميل اصل تفسير پدر مى باشد كه به قلم فرزندش بازنويسى شده است اصل تفسير در
چند مجلد قرار دارد و فرزندش نيز چند جلدى , بر آن افزوده است ((198))
.
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
***.
تفسير بحرالمعارف اشكورى .
(نگارش 1289 ه ق ). مؤلف آن احمدبن محمد كاظم اشكورى يكى از اعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج
ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار
پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
بـحرالمعارف كتاب تفسير گونه اى است در 20 مجلد كه در سال 1288 ه ق تاليف و آنرا بنام حاج ملاصالح برغانى ساخته است كه جلد يكم آن به نام ((اسرارالصلوة )) درتفسير سوره فاتحه و اسرار پنهانى نماز مى باشد.
جلد سوم به نام ((بحرالاسرار )) در پند و اندرز.
جلد چهارم به نام ((بحر المصيبة )) درباره رخداد كربلا و تطبيق آيات قرآنى درآن باره .
جلد پنجم به نام ((اسرار الحج )) درباره حج و اسرار و حكمت هاى آن .
مراكز نگهدارى :.
تهران : ملك شماره 1873 ج1 نگارش 1288 ه به خامه ى نگارنده .
تهران : ملك شماره 1874 ج4 نگارش 1289 ه به خامه ى نگارنده ((199))
.
***.
تفسير الانوار القدسيه گلپايگانى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
(م 1289 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم جـلـيل القدر شيخ زين العابدين گلپايگانى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
او از شاگردان شيخ محمدتقى صاحب حاشيه معالم و شريف العلما صاحب الفصول المهمه و شيخ
محمد حسن صاحب جواهر مى باشد.
تفسير او پيرامون آيه شريفه صلوات ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلوا عليه
و سـلموا تسليما)) مى باشد اين تفسير داراى يك مقدمه و هشت باب و هر باب داراى انوار حجب و
استار مى باشد كه چاپ آن در سال 1280 ه به انجام رسيده است .
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى آن را اثرى بديع مى شمارد نسخه اصل به خطمؤلف نزد فرزندش
عالم فاضل ميرزا مهدى معروف به ((آقازاده )) محفوظ است .
آثار و تاليفات :.
او عـلاوه بـر تفسير فوق , تاليفات ديگرى نيز دارد كه كتاب هاى روح البيان , النكاح و المتاجر از آن
نوع تاليفات فقهى او مى باشد.
محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسـيـر در فـهـرسـت كتابخانه ملك تهران ص 70 تحت شماره 3772 ارائه ومعرفى شده
است ((200))
.
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
***.
احسن التفاسير خشتى دوانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمد جعفر بن مولى عبدالصاحب خشتى دوانى يكى از اعلام تفسيرى قرن
سيزدهم هجرى مى باشد.
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده
است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل
نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه
فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان
ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام
)) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
احـسن التفاسير تفسير فارسى ماثورى است كه تنها به بازگوئى روايات اهل بيت (ع ) اكتفا نموده است شروع تاليف آن در سال 1288 ه ق , آغاز و در چند بخش تا آخرسوره فاتحه به صورت مفصل نوشته است آنگاه از تفسير تفصيلى عدول كرده است و به اختصار گرائيده و تفسير و ترجمه كوتاه فـارسـى نـوشـته است از آغاز تا پايان قرآن فراغت از ترجمه در سال 1290 رخ داده است به عنوان ترجمه قرآن مرحوم حاج آقا بزرگ مى افزايد خط او را همراه آن بخش هاى اول در يك مجلد ديده ام )) ((201))
.
و در جلد چهارم بخش ت / چ مى فرمايد: ترجمه قرآن با ذكر آيات سپس با ترجمه فارسى آن تاليف
مـولـى مـحمد جعفر بن عبدالصاحب دوانى خشتى است كه آنرا به ((احسن التفاسير فارسى خود
لاحق نموده است به ترتيبى كه در ج1 ص 286 ذكرنموديم ))((202)).
آن مـرحـوم باز در ((الكرام البرره )) شرح حال او را مى آورد و او را به عنوان ((عالم متبحر و مفسر
بـارع توصيف مى كند و احسن التفاسير او را نام مى برد و مى نويسد آنراپيش شيخ ابوالقاسم تهرانى
نـزيل مدرسه صدر درنجف ديدم والد محترم او نيز از علماى مصنف بود و كتابخانه نفيسى داشت
))((203)).
صاحب ادبيات فارسى مى نويسد:.
احـسـن الـتـفاسير تفسيرى كوتاه بر همه ى قرآن و يا بهتر بگويم ترجمه ى فارسى قرآن است و در
نجف كتابخانه شوشتريها موجود است ((204))
.
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
***.
تفسير ملاعلى زنجانى قارپوزآبادى .
(م 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالم ربانى و جليل القدر مرحوم حاج ملا على قزوينى قارپوزآبادى نزيل زنجان يكى از
اعلام بارز تفسيرى اماميه قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به
حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى
صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به
شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است
كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او
اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از
خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و
گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)).
مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در
ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش
گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان ,
قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه
هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده
شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
بيوگرافى اجمالى :.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى تحصيلات خود را نخست در نزد دانشمندان قزوين آغاز, و سپس به حـوزه علميه اصفهان مهاجرت نموده و به درس اساتيدى چون مرحوم شيخ محمد تقى اصفهانى صـاحـب ((هـداية المسترشدين )) حاضر شده و از معظم له اجازه ى اجتهاد گرفته است , آنگاه به شهر خود بازگشته است او همچنين محضر مرحوم ملا عبدالكريم ايروانى را نيز درك نموده است كـه در عـلـم اصول شهرت فراوان دارد ومدت مديدى از او درس آموخته است و ايروانى نيز به او اجازه اجتهاد داده و به صلاحيت او تصريح نموده است .
صـاحب كتاب ((علما معاصرين )) دراين باره مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى مدت پانزده سال از خـدمـت شـيخ محمد تقى و مدت 12 سال از محضر ملا عبدالكريم ايرواني استفاده نموده است و گويند كه مرحوم ايروانى فرمود: من اعلم اهل عصرم بعدملا علي قارپوزآبادى ))((205)). مـرحوم آية اللّه ملا على قزوينى آنگاه به زنجان معاودت نموده و در آنجا ماندگارشده است او در ايـن شـهـر به آموزش مردم و تبليغ و هدايت آنان مشغول , و كار تدريس ونويسندگى را در پيش گـرفـت و روز به روز به شهرت وى افزون شده و گروه هاى بسيارى از مردم و اهالى آذربايجان , قـفـقـاز, هـمـدان , قزوين و زنجان از او تقليد كرده و به فتاوايش عمل مى نمودند او در روز شنبه هشتم ماه محرم سال 1290 ه ق در زنجان وفات , و درهمانجا در بقعه ى مخصوص به خاك سپرده شد )) ((206))
.
مرحوم آية اللّه ملا على قزوينى بخاطر فضل و اجتهاد و علم فراوانش ملقب به ((فاضل قزوينى )) و
بخاطر كثرت اقامت در زنجان و خدمات فراوان علمى و اجتماعى درآن شهر, معروف به ملا على
زنـجـانى بود و از جهت ديگر چون محل تولدش نيز روستاى قارپوزآباد از توابع آبيك قزوين بوده ,
گاهى از معظم له به ملا على قارپوزآبادى نام برده شده است كه در بعضى از كتب تراجم و رجال
مانند اعيان الشيعه و الذريعه و علماى معاصرين به اين نام شناخته مى شود.
مـرحـوم مؤلف تا چهل يا چهل و چهار سالگى در قزوين اقامت نموده و مشغول وعظ و ارشاد مردم
بوده و سپس بنا بنا به نقل قدما و معتمدين روستاى قارپوزآباد,بخاطر مخالفت با خوانين منطقه و
تاييد نكردن كارهاى آنان در اثر فشار, به شهر زنجان مهاجرت نموده و منشا خدمات فراوانى در آن
شهر شد.
مـعظم له از جمله مراجعى بود كه عليه نظام ارباب و رعيتى (فئودالى ) فتوى داده وآن را مغاير با
قـانـون مـزارعـه مى دانسته و مى گفته كه : نظام ارباب و رعيت دينى است ورادين محمدى (ع )
چنانكه در كتاب (صيغ العقود) نيز به آن تصريح دارد.
خدمات او:.
1ـ تـاسيس حوزه علميه زنجان : قبل از مهاجرت مرحوم ملا على قزوينى به زنجان , اين شهر حوزه
عـلـمـيـه قابل توجهى نداشته است ليكن پس از مهاجرت معظم له به شهر زنجان , تاسيس حوزه
عـلـميه زنجان را در سرلوحه ى كارهاى خود قرار داده و باساختن مدرسه و مسجد چهلستون در
مركز شهر زنجان كه دومين مدرسه و مسجدمعروف زنجان است , اين خلا را پر نموده اند و پس از
تـكـمـيـل آن , طـلاب و محصلين علوم دينى در اثر تربيت آن عالم فرزانه , مراحل رشد و ترقى را
پيموده و از ميان آنان علماى برجسته اى برخاستند نويسنده دانشمند كتاب ((خط سوم در انقلاب
مشروطيت ايران )) كه خود يكى از افتخارات اين مدرسه مى باشند, در اين باره مى نويسد:.
(( قـبـل از قـارپـوزآبـادى شهر زنجان حوزه علميه قابل اعتنائى نداشت , ليكن بااحداث مسجد و
مـدرسه چهلستون كه اكنون در بازار زنجان واقع است و از آن تاريخ تاكنون اين شهر مركز تربيت
طـلاب بـوده , و بـعـدهـا يكى از مهم ترين و معروف ترين حوزه هاى علميه ايران در عصر حكومت
قاجارها گرديد ))((207)).
صـاحـب كتاب ((علما معاصرين )) در اين زمينه مى نويسد: ((مرحوم قارپوزآبادى درسنه 1284 ه
مـدرسـه و مسجد بزرگى مشتمل بر چهل ستون بنا نهاد و شش سال در آن مسجد نماز گزارده
است )).
2ـ تربيت شاگردان برجسته ((208))
: مرحوم آخوند ملا على قزوينى علاوه بر تاسيس حوزه علميه
زنـجـان , شاگردان برجسته اى را در زمينه هاى مختلف تربيت نمود كه از آن جمله مرحوم آية اللّه
مـلا قـربـانـعـلـى زنجانى مشهور به حجت الاسلام ((209))
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
, ملا محمدباقرخلخالى صاحب كتاب
((ثعلبيه )) و آخوند ملا سبزعلى مجتهد زنجانى و ديگران .
مـؤلـف مـحـترم كتاب ((خط سوم در انقلاب مشروطيت ايران )) در اين باره مى نويسد:((مرحوم
قـارپـوزآبـادى علاوه بر تاليفات و تصنيفات , در زمينه تدريس و تربيت شاگردان نيز بسيار كوشا
بـوده و مـرحـوم آخـونـد ملا قربانعلى زنجانى معروف به حجة الاسلام نيز از جمله شاگردان آن
مرحوم به شمار مى آيد;Š چنانكه با اشاره و ترويج (ملاعلى ) قارپوزآبادى بود كه مردم زنجان به مقام
شـامـخ عـلـمـى و معنوى او پى برده و بعد ازدرگذشت قارپوزآبادى , مريد و مطيع او گرديدند
))((210)).
تـفـسير او در دو مجلد به زبان عربى و با گرايش روايى و كلامى شامل بخشى ازقرآن كريم است
مـؤلـف مـحـتـرم بـه تـفـسير سوره ياسين تا آخر قرآن مجيد ادامه داده است اوپس از ذكر آيه با
بـهـره گـيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفصيل و تاويل آيه مى پردازد نسخه اصلى به خط
مؤلف نزد فرزندش شيخ محمد صادق قزوينى موجوداست .
آثار و تاليفات :.
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
مـفـسـر عـالـيـقـدر مـا علاوه بر مقام شامخ تدريس و تعليم مردم و مقام مرجعيت والا,كتابهاى ارزنـده اى در عـلـوم مـختلفه مانند: فقه , اصول , اخلاق , تفسير, مواعظ و فن خطابه و منبر تاليف
نموده است كه مهمترين آنها عبارتند از:.
1ـ نظام الفرائد فى شرح القواعد للعلامه , در هفت جلد به قطع رحلى قطور كه يك جلد آن در باب
طـهـارة و صـلاة است به چاپ رسيده و بقيه خطى است كه هم اكنون قسمتى از آن در كتابخانه
مسجد چهلستون زنجان و دوره كامل آن در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى موجود است .
2ـ جوامع الاصول در 3 جلد خطى .
3ـ نـوامـيـس الاصـول در دو جلد خطى كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجدچهلستون زنجان
موجود است .
4ـ رساله اى در احكام صيد و ذباحه كه به فارسى است و چاپ شده است .
5ـ رساله اى در احكام متاجر, خطى .
6ـ رساله اى در عقائد, خطى .
7ـ وسيلة النجاة در عقائد و فروع دين در يك جلد.
8ـ كتابى به سبك جامع الشتات محقق قمى در يك جلد.
9ـ كـتـابى در باب قضا و شهادات كه نسخه اى از آن در كتابخانه مسجد چهلستون زنجان موجود
است .
10ـ معدن الاسرار در پنج جلد در باب مواعظ و نصايح كه مرحوم مؤلف , درمقدمه ى آن علت تاليف
كتاب را توضيح داده است .
11ـ صيغ العقود والايقاعات , كه يكى از كتب جامع در موضوع خود مى باشد.
و صـاحـب كـتاب ((علما معاصرين )) چند تاليف ديگر را نيز براى مؤلف معرفى افزوده است كه به
ترتيب شماره هاى قبلى آورده مى شود:.
12ـ رساله اى در اصول و فروع دين .
13ـ رساله ى عمليه تا باب روزه .
14ـ شرح قصيده دعبل خزاعى .
15ـ مناسك حج .
16ـ تصريف الزنجاني .
17ـ شرح عوامل ملا محسن اين دو كتاب اخير را به اسم پسرش ملا حسن نوشته است ((211))
.
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود
روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
وفات او:.
او پـس از عـمـرى خدمت به اسلام و مسلمين در سال 1290 ه ق جان به جان آفرين ,تسليم نمود روحش شاد باد!.
***.
تفسير دافع البلية شيخ محسن رشتى اصفهانى .
(زنده در 1290 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بـارع محترم مرحوم شيخ محسن بن محمد رفيع رشتى اصفهانى يكى از اعيان
تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر
اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به
مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در
موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى
بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته
است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط
خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است
و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
تـفـسـير ((دافع البلية )) اثر بزرگى است كه احتمالا در 40 مجلد تنظيم يافته است وروش آن بر اسـاس و پـايـه ى احـاديث و روايات ماثوره از اهل بيت (ع ) پى ريزى شده است در عين حال كه به مباحث ادبى و عرفانى نيز توجه دارد.
مـفـسـر مـحـترم اقوال مرحوم طبرسى را از تفسير شريف مجمع البيان آورده است مقدمه اى در موضوع هدايتها و فتوحات نگاشته است .
آغاز تاليف :.
شروع تاليف در سال 1287 به هنگام شيوع بيمارى وبا صورت پذيرفته است آنگاه كه مؤلف , اميدى بـه حـيـات خـويش نداشته است اتمام مجلد سوم آن در سال 1290 ه ق ماه جمادى انجام پذيرفته است .
محل نگهدارى :.
نـسـخه موجود در كتابخانه آية اللّه مرعشى براساس كد فهرست شماره 3273مى باشد كه به خط خود مؤلف تحرير يافته است و در آن مجلد از آيات 65 تا 96 از سوره بقره تفسير به عمل آمده است و تحت شماره هاى 4197 و 4199 در فهرست آن كتابخانه معرفى شده اند ((212))
.
***.
تفسير نورالانوار شاهرودى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
(م 1291 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى مـحـمدعلى بن موسى كاظم شاهرودى يكى از اعيان تفسيرى قرن13 هجرى
مى باشد.
گفتار صاحب الذريعه :.
مـرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى مى نويسد: ((اين جانب اين تفسير را پيش فرزندش احمد شاهرودى
رويت نموده ام و قبلا كتاب لمعات الانوار تاليف ديگر او در الذريعه معرفى شده است .
نـورالانـوار تفسير برخى از آيات نورانى قرآن و شرح برخى از مشكلات اخبار واحاديث نبوى (ص )
مى باشد)) ((213))
.
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
***.
تفسير نور الانوار مجنون على شاه .
(م حدود 1291 ه ق ). مـؤلـف آن شـاهـزاده رضـا قلى ميرزا, معروف به ((مجنون على شاه مراغى )) يكى ازعرفاى قرن
سيزدهم هجرى است كه پيرامون قرآن مجيد نيز تحقيق و كاوشى داشته است .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف
نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع )
مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
نام تفسير او ((نور الانوار)) مى باشد كه پيرامون تفسير آيه شريفه ((نور)) به صورت ((نظم )) تاليف نموده است و اين سروده نزديك به 1120 بيت مى باشد و اين تفسير منظوم در كتابخانه رضوى (ع ) مشهد موجود مى باشد.
آنچنان كه در مجموعه ى ((مخطوطات فارسى )) تحت شماره 3286 معرفى شده است ((214))
.
***.
حاشيه ى مدرس شيرازى بر بيضاوى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
(م 1291 ه ق ). محشى آن عالم بزرگوار ميرزا نصراللّه مدرس شيرازى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى
مى باشد.
گفتار مرحوم مدرس :.
صـاحـب ريـحـانة الادب در جلد پنجم كتاب خود ضمن معرفى او مى نويسد: ((اوداراى تاليفاتى
مـى باشد كه از آنها: حاشيه بر تفسير انوارالتنزيل بيضاوى , حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى و
اصـول الاصول مى باشد او از شيخ مرتضى انصارى استاد بزرگ فقه و اصول اجازه داشته است و در
سال يكهزار و دويست و نودويكم از دنيا رفت ))((215)).
***.
تفاسير ملانظر على زنجانى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
(م 1293 ه ق ). مؤلف آنها عالم وارسته مولى نظرعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد
.
صاحب ((درر اللغات )) از شاگردان شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ه ق ) (اعلى اللّه مقامه الشريف )
مى باشد او كتاب تفسيرى خود را در دو قطع ارائه داده است , كبير وصغير.
1ـ لغات القرآن الكبير.
او كـتاب تفسيرى خود را كه پيرامون شرح لغات مشكل و كلمات غريب و متشابه آيات قرآن مجيد
مـى بـاشـد به صورت منظوم تفسير نموده و به سبك بسيار زيبا و روان ازنظر لغوى و نحوى شرح
داده است .
ايـن تـفسير پيش نواده اش مرحوم ميرزا محمودبن حاج مولى اسداللّه بن ناظم درشهر كربلا يافت
مى شود.
2ـ لغات القرآن الصغير.
اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى شامل بخشى از قرآن كريم است مؤلف پس از
پـايـان تفسير لغات كبير از نو, به شرح كلمات غريب و آيات مشكل ومتشابه قرآن مجيد به صورت
منظوم پرداخته است .
ايـن هر دو تفسير از نظر مرحوم شيخ آقاى بزرگ تهرانى گذشته و آنها را ستوده است نسخه اصل
به خط مؤلف نزد حفيد وى شيخ ميرزا محمود در كربلا موجود بوده است )) ((216))
.
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .
***.
تفسير تحفة الطالبين سيد جليل حسينى .