صاحب مجمع البيان اين قول را به ابى مسلم مفسر نسبت داده .
اشكال اين قول اين است كه اگر مقصود از اين حرف همان حرفى باشد كه بعضى از
مفسرين گفته اند كه در آيات قرآنى تقديم و تاخيرى رخ داده ، مقصود آنان در جايى است
كه جمله هاى متعددى باشد كه طبعا بعضى بر بعضى مقدم باشد، و در قرآن موخر ذكر
شده باشد ولى از به هم خوردگى نظم طبيعى آنها اختلافى در معنا پديد نيايد،
مثل جاهايى كه در مقام شمردن چند چيز است ، كه طبعا يكى جلوتر از ديگرى بوده ، ولى
در قرآن عقب تر ذكر شده ، چون عنايتى به رعايت نظم در كار نبوده ، همچنانكه در
مثل آيه (و امراته قائمه فضحكت فبشرناها باسحق و من وراء اسحق يعقوب ) كه تقدير
آن چنين بوده : (همسرش ايستاده بود پس ما او را بشارت داديم به فلان و فلان پس او
خنديد) .
و تقديم و تاءخير در آيه مورد بحث اينطور نيست ، زيرا با تقديم وجملات معنا مختلف مى
شود، چون اگر (هم ) يوسف را جلوتر فرض كنيم در اين صورت همى مطلق و غير مقيد
به نديدن برهان مى شود، و اگر آنطور كه در قرآن آمده بعد از (هم ) زليخا قرار
دهيم (همى ) مقيد به شرط خواهد بود.
و اگر مقصود مفسر نامبرده اين است كه (هم ) يوسف جواب (لو لا) است كه مى
بايستى بعد از (لو لا) آمده باشد ولى جلوتر آمده ، در جواب مى گوييم : چنين چيزى
از نظر علم نحو جايز نيست ، و علماى نحو آن را تجويز نمى كنند و (لو لا) را به
(ان ) شرطيه قياس نموده هر چه هم كه در كلام عرب بر خلاف آن ببينند و يا بشنوند
حمل بر خلاف مى كنند. مگر اينكه بگوييم اين مفسر مخالف با عقيده نحويين بوده چون
ديده بر اين قياس دليلى در كار نيست و نيز دليلى بر تاءويلشان وجود ندارد.
6 - و از جمله اقوال در توجيه آيه اين است كه گفته اند: اولين بارى كه زليخا به
قصد يوسف حركت كرد در عالم خواب بود. و اولين بارى هم كه يوسف قصد زليخا را
كرد باز در عالم خواب بود. يوسف چون پيغمبر بود فهميد كه زليخا سرانجام همسر او
خواهد شد، و به همين جهت در بيدارى قصد او را كرد. اين معنا را غزالى در تفسير خود آورده
و گفته كه اين وجه بهترين وجوهى است كه در معناى آيه ذكر كرده اند، چون انبياء از
گناه معصومند و هرگز قصد گناه نمى كنند.
جوابش اين است كه اگر مقصود غزالى اين بوده كه جمله (و هم بها) حكايت
عمل يوسف در عالم خواب است كه هيچ دليلى بر آن ندارد، و اگر مقصودش اين است كه
يوسف (عليه السّلام ) زليخا را در خواب ديده و در آن عالم قصد او را كرده و سپس در
بيدارى مخصوصا با در نظر داشتن اينكه خواب انبياء وحى است معتقد شده كه زليخا همسر
اوست و بدين جهت در بيدارى با وى گلاويز شده ، و ناگهان برهان پروردگار خود را
كه به وى مى فهماند در فهم وحى خدا دچار اشتباه شده مشاهده كرده و كنار كشيده ، در
جوابش مى گوييم كه وى هر چند انبياء را معصوم از گناه دانسته ، ولى با اين كلامش جواز
خطاء از آنان را اثبات كرده ، زيرا بنا به گفته وى يوسف در تلقى و گرفتن وحى
دچار اشتباه شده ، و تجويز چنين خطايى دست كمى از تجويز گناه و انكار عصمت ندارد.
علاوه بر اين ، آيه قبلى - كه مخالطت را ظلمى شمرده بود كه اگر كسى مرتكبش شود
رستگار نمى گردد و يوسف از آن به خدا پناه مى برد - با اين حرف مناقضت دارد، پس
چطور شد كه يوسف آنجا پناه به خدا مى برد و در اين آيه زليخا را همسر خود مى داند.
اين بود عمده اقوالى كه در معناى آيه مورد بحث گفته اند، و با آن معنايى كه ما ذكر
كرديم مجموعا هفت و يا هشت قول مى شود، و خواننده عزيز به خوبى فهميد كه معناى
ديدن برهان به حسب اختلاف اقوال چقدر مختلف شد، يكى مى گفت : يك سبب يقينى بود كه
يوسف آن را مشاهده كرد. ديگرى مى گفت : آياتى از قرآن بود كه يوسف آنرا شنيد، و دست
بر نداشت ، سپس امور ديگرى ضميمه شد و او را منصرف ساخت . يكى مى گفت : عبارت
است از علم به حرمت زنا و عذاب آن . يكى مى گفت : عبارت است از ملكه عفت . يكى هم مى
گفت : عبارت است از عصمت و طهارت . و ما حق مطلب را از نظر خواننده گذرانديم . و به
زودى - ان شاء اللّه - بعد از فراغت از تفسير آيات مورد بحث در
فصل جداگانه اى در اين باره بحث خواهيم نمود.
و استبقا الباب و قدت قميصه من دبر
كلمه (استباق ) همانطور كه قبلا هم گفتيم به معناى مسابقه است ، و كلمه
(قد) و همچنين (قط) به معناى پاره كردن است ، الا اينكه (قد) به معناى پاره
كردن از طول است ولى (قط) به معناى پاره كردن از عرض است ، و كلمه (دبر) و
(قبل ) به معناى پشت و جلو است .
از سياق آيات برمى آيد كه مسابقه زليخا و يوسف ، به دو منظور مختلف بوده : يوسف
مى خواسته خود را زودتر به در برساند و آن را باز نموده از چنگ زليخا فرار كند و
زليخا سعى مى كرده خود را زودتر به در برساند و از باز شدنش جلوگيرى نمايد،
تا شايد به مقصود خود نائل شود، ولى يوسف خود را زودتر رسانيد و زليخا او را به
طرف خود كشيد كه دستش به در نرسد در نتيجه پيراهن او را از بالا به پايين پاره
كرد، و اين پيراهن از طرف طول پاره نمى شد مگر به همين جهت كه در
حال فرار از زليخا و دور شدن از وى بوده .
و الفيا سيدها لدى الباب
كلمه (الفاء) به معناى يافتن است ، مثلا گفته مى شود: (الفيته كذا - من او را چنين
يافتم ) ، و مقصود از (سيد) همان عزيز است كه شوهر زليخا بوده . بعضى گفته
اند: اينكه قرآن او را سيد خوانده از اين جهت است كه خواسته به اصطلاح و عرف مصر
حرف زده باشد، چون در مصر زنان ، شوهران خود را سيد مى گفته اند، و تاكنون هم اين
اصطلاح ادامه دارد.
قالت ما جزاء من اراد باهلك سوء الا ان يسجن او عذاب اليم
بعد از آنكه به شوهر زليخا برخورده اند مجلس مراوده صورت جلسه تحقيق را به خود
گرفته ، آرى ، وجود عزيز در دم در، اين تحوّل را پديد آورد، از آيه مورد بحث تا پنج
آيه اين تغيير و ماجراى آن را بيان مى كند.
نكات قابل توجه در اين گفتگوها
همسر عزيز پيشدستى كرد و از يوسف شكايت كرد كه متعرض من شده و بايد او را مجازات
كنى ، يا زندان و يا عذابى سخت . ليكن درباره
اصل قضيه و آنچه جريان يافته هيچ تصريحى نكرد، بلكه بطور كنايه يك حكم عمومى
و عقلى را درباره مجازات كسى كه به زن شوهردارى قصد سوء كند پيش كشيد و گفت :
(كيفر كسى كه به همسر تو قصد سوء كند جز اين نيست كه زندانى شود و يا عذابى
دردناك ببيند) و اسمى از يوسف نبرد كه او چنين قصدى كرده ، و همچنين اسمى هم از
خودش نبرد كه مقصود از همسر تو خودم هستم ، و نيز اسمى هم از قصد سوء نبرد كه آن
قصد، زنا با زن شوهردار بوده است . همه اينها به منظور رعايت ادب در برابر عزيز و
تقديس ساحت او بوده است .
و اگر مجازات را هم تعيين نكرد، بلكه ميان زندان و عذاب اليم مردد گذاشت براى اين
است كه دلش آكنده از عشق به او بود، و اين عشق و علاقه اجازه نمى داد كه بطور قطع
يكى را تعيين كند. آرى ، در ابهام ، يك نوع اميد گشايش است كه در تعيين نيست . و ليكن
تعبير به اهل خود يك نوع تحريك و تهييج بر مؤ اخذه است ، و او نمى بايست چنين تعبيرى
مى كرد، و ليكن منظورش از اين تعبير مكر و خدعه بر شوهرش عزيز بوده . او مى خواست
با اين تعبير تظاهر كند كه خيلى از اين پيشامد متاءسف است ، تا شوهرش واقع قضيه را
نفهمد، و در مقام مؤ اخذه او برنيايد، آرى ، فكر كرد اگر بتوانم او را از مؤ اخذه خودم
منصرف كنم ، منصرف كردنش ازيوسف آسان است .
قال هى راودتنى عن نفسى
يوسف (عليه السّلام ) وقتى عزيز را پشت در ديد ابتداى به سخن نكرد، براى اينكه
رعايت ادب را كرده باشد، و نيز جلو زليخا را از اينكه او را تقصير كار و مجرم قلمداد كند
بگيرد، ولى وقتى ديد او وى را متهم به قصد سوء كرد ناچار شد حقيقت را بگويد كه :
(او نسبت به من قصد سوء كرد) . در اين كلام دلالت است بر قصر - البته قصر قلب
- و تقديرش چنين است : (من او را به سوء قصد نكردم بلكه او اين معنا را مى خواست و
به همين منظور قصد سوء مرا كرد) .
و اين گفتار يوسف - كه هيچ تاكيدى از قبيل قسم و
امثال قسم در آن به كار نبرده - دلالت مى كند بر سكون نفس و اطمينان خاطرش و اينكه
وى به هيچ وجه خود را نباخته و چون مى خواسته از خود دفاع نمايد و خود را مبرا كند هيچ
تملق نكرده ، و اين بدان جهت بوده كه در خود كمترين و كوچكترين خلاف و
عمل زشتى سراغ نداشت ، و از زليخا هم نمى ترسيد و از آن تهمتى هم كه به وى زده
بود باكى نداشت ، چون او در آغاز اين جريان با گفتن (معاذ اللّه ) خود را به خدا
سپرده بود و اطمينان داشت كه خدا حفظش مى كند.
و شهد شاهد من اهلها ان كان قميصه قد من قبل فصدقت و هو من الكاذبين ... و هو من الصادقين
...)
از آنجايى كه (شهادت ) به معناى گفتن است ، لذا جمله (ان كان قميصه ...) نسبت
به آن به منزله مقول قول است و ديگر حاجتى نيست كه
قبل از جمله مذكور قول در تقدير گرفته شود. بعضى گفته اند كه مقام اقتضاء دارد كه
ماده قول در آن به كار رود، ولى از آنجايى كه
قول اهل زليخا خاصيت شهادت را داشته از اين جهت از آن ، تعبير به شهادت شده .
و اين شاهد، با گفتار خود به دليلى اشاره كرده كه
مشكل اين اختلاف حل و گره آن باز مى شود و آن اين است كه اگر پيراهن يوسف از جلو
دريده شده زليخا راست مى گويد و يوسف از دروغگويان است ، چون در اينكه از يوسف و
زليخا يكى راستگو و يكى دروغگو بوده حرفى نيست ، و پاره شدن پيراهن يوسف از جلو
دلالت مى كرد بر اينكه او و زليخا روبروى هم مشاجره كرده اند، و قهرا تقصير به
گردن يوسف مى بود، ولى اگر پيراهن وى از پشت سر پاره شده باشد قهرا زليخا او
را تعقيب كرده و او در حال فرار بوده ، و او خواسته وى را به سوى خود بكشد، پيراهن او
را دريده ، پس تقصير به گردن زليخا مى افتد، و اين خود خيلى روشن است .
شاهد چه كسى بوده و چرا از او به (شاهد) تعبير شده نه
به (قائل )
و اما اينكه اين شاهد چه كسى بوده مفسرين درباره آن اختلاف كرده اند: بعضى گفته اند
كه وى مردى حكيم بوده كه در پاسخ عزيز كه
مشكل خود را با او در ميان نهاده چنين حكم كرده است
(نقل از حسن و قتاده و عكرمه ). بعضى ديگر گفته اند پسر عموى زليخا بوده كه با
عزيز در پشت در قرار داشتند. بعضى ديگر گفته اند او از جنس جن و بشر نبوده ، بلكه
خلقى از خلايق خدا بوده (نقل از مجاهد). ولى اين وجوه مردود است ، براى اينكه قرآن
صراحت دارد بر اينكه (او از اهل زليخا) بوده .
و از طرق اهل بيت (عليهم السلام ) و بعضى طرق
اهل سنت نقل شده كه شاهد نامبرده ، كودكى در گهواره و از كسان زليخا بوده ، و به زودى
رواياتش در بحث روايتى آينده خواهد آمد ان شاء اللّه تعالى .
آنچه جاى تاءمّل و دقّت است اين است كه آنچه اين شاهد به عنوان شهادت آورد بيانى
بود عقلى ، و دليلى بود فكرى ، كه نتيجه اى را مى دهد به نفع يكى از دو طرف و به
ضرر طرف ديگر و چنين چيزى را عرفا شهادت نمى گويند، زيرا شهادت عبارت است از
بيانى كه مستند به حس و يا نزديك به حس باشد و هيچ استنادى به فكر و
عقل گوينده نداشته باشد، همچنانكه در آيه (شهد عليهم سمعهم و ابصارهم و جلودهم )
و در آيه (قالوا نشهد انك لرسول اللّه ) در آيه اولى شهادت آنها مستند به حس و در
دومى مستند به قريب به حس است . آرى حكم به صدق رسالت هر چند فى نفسه مستند به
فكر و تعقل است ، و ليكن منظور از شهادت در اين آيه چيزى است كه مستند به آن نيست ، و
آن اداى حقى است كه نسبت به حقانيت آن ، علم و قطع دارند و در اداى آن ، ملاحظه اينكه
ناشى از تفكر و تعقل باشند ندارند، و لذا مى بينيم همين شهادت در جاهاى ديگرى از آن
به قول تعبير مى شود، (و مى گويند فلانى
قائل و يا معتقد به فلان راى است ، يعنى نسبت به آن يقين دارد. خلاصه كلام اينكه ، چرا
در آيه مورد بحث با اينكه بيان ، بيانى عقلى و دليلى فكرى بود اداى آن را شهادت
ناميد؟ جوابش را ممكن است اينطور بدهيم ) كه بعيد نيست به غير از گفتار آن گوينده به
اينكه (شهد شاهد) اشاره به اين باشد كه كلام مذكور بدون فكر و
تعقل از آن گوينده صادر شد، و چون مستند به تفكر و
تعقل نبود، اطلاق شهادت بر آن صحيح است بلكه اصلا شهادت است ، نه
قول ، چون عرفا بيانى را قول مى گويند كه مبتنى بر
تاءمّل و تفكر باشد.
اين جواب بوسيله آن رواياتى كه مى گويند (گوينده اين كلام كودكى بود در گهواره
) تاييد مى شود، چون كودك اگر از باب معجره به زبان آيد، و خداوند به وسيله او
ادعاى يوسف را تاييد كند. خود آن كودك در گفتارش فكر و
تاءمّل اعمال نمى كند، و چنين كلامى بيان شهادت است ، نه
قول .
فلما را قميصه قد من دبر قال انه من كيد كن ان كيد كن عظيم
يعنى وقتى عزيز پيراهن يوسف را ديد كه از پشت سرش پاره شده گفت اين قضيه از
مكرى است كه مخصوص شما زنها است ، چون مكر شماها خيلى بزرگ و عجيب است .
بنابراين ، مرجع ضمير (ها) از سياق معلوم مى شود كه كيست .
و اگر نسبت كيد را به همه زنان داد، با اينكه اين پيشامد كار تنها زليخا بود براى اين
است كه دلالت كند كه اين عمل از آن جهت از تو سرزد كه از زمره زنانى ، و كيد زنان هم
معروف است . و به همين جهت كيد همه زنان را بزرگ خواند و دوباره گفت : (ان كيد كن
عظيم ) و اين بدان جهت است كه همه مى دانيم خداوند در مردان تنها
ميل و مجذوبيت نسبت به زنان قرار داده ، ولى در زنان براى جلب
ميل مردان و مجذوب كردن ايشان وسائلى قرار داده كه تا اعماق دلهاى مردان راه يابند، و
با جلوه هاى فتان و اطوار سحرآميز خود دلهاى آنان را مسخر نموده عقلشان را بگيرند، و
ايشان را از راههايى كه خودشان هم متوجه نباشند به سوى خواسته هاى خود بكشانند، و
اين همان كيد و اراده سوء است .
و مفاد آيه اين است كه : عزيز وقتى ديد پيراهن يوسف از عقب پاره شده به نفع يوسف و
عليه همسرش حكم كرد.
معناى جمله : (يوسف اعرض عن هذا و استغفرى لذنبك ...) كه گفته عزيز مصر
استبعد از روشن شدن تقصير همسرش
يوسف اعرض عن هذا و استغفرى لذنبك انّك كنت من الخاطئين
اين آيه مقول
قول عزيز است ، يعنى عزيز بعد از آنكه به نفع يوسف و عليه همسرش داورى نمود به
يوسف دستور داد كه از اين قضيه اعراض كند، و به همسرش دستور داد تا از خطا و
گناهى كه كرده استغفار نمايد.
پس اينكه گفت : (يوسف اعرض عن هذا) اشاره است به پيشامدى كه كرد، و يوسف را
زنهار داد كه قضيه را ناديده گرفته به احدى نگويد و آن را فاش نسازد. و از آيات
قرآنى هم بر نمى آيد كه يوسف به كسى گفته باشد، و جز اين هم از او انتظار نمى
رفت ، همچنانكه مى بينيم در برخورد با عزيز اسمى از داستان مراوده نبرد، تا آنكه خود
زليخا او را متهم كرد و او هم ناچار شد حق مطلب را بيان كند.
ولى آيا داستانى كه از مدتها پيش همچنان ادامه داشته مخفى مى ماند؟ و آن عشق سوزان
زليخا كه خواب و خوراك را از او سلب و طاقتش را طاق نموده مكتوم مى شود؟ آرى داستانى
كه مكرر اتفاق افتاده (و يك بارش را عزيز ديده ) و گرنه زنان اشرافى مصر بارها
نظايرش را ديده اند، همچنانكه از گفتار آنان كه گفتند: (امراه العزيز تراود فتيها عن
نفسه قد شغفها حبا) - و به زودى توضيحش خواهد آمد - استفاده مى شود، و
معقول نيست مخفى و مستور بماند.
و اينكه به همسرش گفت : (و استغفرى لذنبك انك كنت من الخاطئين ) گناه را براى او
اثبات نموده و دستور داد كه از خداى خود به خاطر اين گناه طلب مغفرت كند، چون او با
اين عمل از اهل خطا شد، و به همين جهت فرمود از (خاطئين ) و نفرمود از (خاطئات ) .
و بطورى كه از سياق برمى آيد اينها همه كلام عزيز است ، نه كلام شاهد، چون كار شاهد
حكم كردن و داورى نمودن نيست بلكه كار عزيز است .
و اين اشتباه است كه بعضى گفته اند: اين كلام ، كلام شاهد اوست نه عزيز، و معناى (و
استغفرى لذنبك ) اين است كه به شوهرت التماس كن كه تو را به خاطر اين گناهت
عذاب ندهد.
و همچنين قول آنهايى كه گفته اند: معنايش اين است كه براى گناهت از خدا استغفار كن و
به سويش توبه ببر، زيرا گناه از تو بوده نه از يوسف ، چون مردم آن روز در عين
اينكه بت مى پرستيدند خدا را هم مى پرستيدند.
وجه خطاى اين گفتار اينست كه بت پرستان ، به الوهيت خدا اقرار دارند ولى او را نمى
پرستند. ما در سابق در جلد قبلى اين كتاب كلامى در اين باره گذرانديم علاوه بر اين ،
آيه شريفه بيش از اين ندارد: و (استغفرى ) و اصلا اسمى از متعلق نبرده ، و ما چون
مى دانيم بت پرست بودند مى گوييم متعلق استغفار، بتها مى باشد.
و چه بسا گفته اند: آيه شريفه دلالت مى كند بر اينكه عزيز مرد بى غيرتى بوده . و
ليكن ما مى گوييم آنچنان كه از آيه استفاده مى شود او خيلى همسرش را دوست مى داشته
است .
گفتگوى ملامت آميز زنان شهر درباره عشق زليخا به يوسف
و قال نسوه فى المدينه امراه العزيز تراود فتيها عن نفسه قد شغفها حبا انا لنراها فى
ضلال مبين
اين آيه و پنج آيه بعد آن متعرض داستان زنان مصر با يوسف است كه در خانه عزيز
اتفاق افتاد. آنچه كه از دقّت در آيه به دست مى آيد و قرائن حاليه هم تاييدش مى
نمايد و با طبع قضيه هم سازگارى دارد اين است كه وقتى داستان برخورد يوسف با
عزيز و آن گفت و شنودها پايان يافت تدريجا خبر در شهر انتشار پيدا كرد، و
نقل مجالس بانوان شد بطورى كه در مجالس خود، و هر جا كه مى نشستند اين قضيه را
پيش كشيده زليخا را به باد سرزنش مى گرفتند، كه با اينكه شوهر دارد عاشق برده
خود شده ، و در عشق خود آنچنان عنان از دست داده كه با او به مراوده هم پرداخته و لكه
ننگى بر دامن خود نهاده .
ولى هيچ يك از آنان اين حرفها را از در خيرخواهى نمى زدند، بلكه از در مكر و حيله بود،
چون مى دانيم كه بيشتر زنان دچار حسد و خودپسندى هستند، و همين دو جهت كافى است كه
نگذارد آرام بگيرند. آرى عواطف رقيق و احساسات لطيف ، در زنان اثرى دارد كه در مردان
آنچنان اثر را ندارد. زنان در برابر هر خلقتى لطيف و طبيعتى زيبا عنان از دست مى دهند،
آرايش و زينت را بيش از مردان دوست مى دارند
مثل اينكه دلهايشان با رسوم ناز و كرشمه بستگى دارد، و همين معنا باعث مى شود كه حس
خودپسندى و حسد را در دلهايشان طغيان دهد.
كوتاه سخن ، گفتگوهايى كه در پيرامون مراوده زليخا و يوسف مى داشتند بيشتر براى
تسكين حسادت و تسلاى دل و فرو نشاندن جوش سينه ها بود، و گرنه آنها تاكنون
يوسف را نديده بودند، و آن چه كه زليخا از يوسف چشيده بود نچشيده بودند، و چون او
ديوانه و شيدايش نشده بودند. آنها پيش خود
خيال مى كردند غلام زليخا مردى معمولى است ، آنگاه يكى پس از ديگرى قياسهايى مى
كردند، غافل از اينكه : شنيدن كى بود مانند ديدن .
خلاصه ، آن قدر اين تهمتها بر سر زبانها گشت تا به گوش خود زليخا هم رسيد،
همان زليخايى كه جز رسيدن به وصال يوسف ، ديگر هيچ هم و غمى ندارد، و اگر
توانگر است ، هر چه را دارد براى يوسف و براى به چنگ آوردن او مى خواهد، و اگر عزّت
دارد، عزّتش را هم براى اين مى خواهد تا شايد يوسف به خاطر عزّت هم كه شده او را
دوست بدارد، و به او و بخواسته او توجّهى كند، و او را به خواسته اش برساند.
تدبيرى كه زليخا براى رهايى از زخم زبان آنان انديشيد
اين گفت و شنودها، او را از خواب بيدار كرد و فهميد كه دشمنان و رقيبان چگونه به
رسوايى او دامن مى زنند، لا جرم كس نزد ايشان فرستاد تا در موعد معينى همه آنان كه
زنان اشرافى و سلطنتى و شوهرانشان از اركان مملكت بودند در
منزل وى حضور بهم رسانند.
آنها هم بر حسب عادتى كه اينگونه خانواده ها براى رفتن به اينگونه مجالس دارند خود
را براى روز موعود آماده نموده بهترين لباسها و دلنشين ترين آرايشها را تدارك ديده ،
به مجلس زليخا درآمدند، اما (هم ) يك يك ايشان همه اين بود كه يوسف را ببينند، و آن
جوانى كه ملكه مصر عاشقش شده چگونه جوانى است ، و تا چه حد زيبا است كه توانسته
دل زليخا را صيد و او را رسوا سازد.
زليخا هم جز اين ، همى نداشت كه آن روز همه ميهمانان يوسف را ببينند، تا حق را به جانب
او داده معذورش دارند، و خودشان مانند او به دام عشق يوسف افتاده ديگر
مجال براى بدگويى او را نداشته باشند، و در نتيجه از شر زبانهايشان راحت و از
مكرشان ايمن شود. البته در اين مقام اگر شخص ديگرى غير زليخا بود، جا داشت از
اينكه ديگران رقيب عشقش شوند بترسد و يوسف را به كسى نشان ندهد، ولى زليخا از
اين جهت خيالش راحت بود، چون يوسف غلام او بود و او خود را مالك و صاحب يوسف مى
پنداشت ، چون عزيز يوسف را براى او خريده بود. از سوى ديگر مى دانست يوسف كسى
نيست كه نسبت به ميهمانان رغبتى پيدا كند، چه رسد به اينكه عاشق يكى از آنان شود. او
تاكنون در برابر زيباييهاى خود زليخا تسليم نشده ، آن وقت چگونه تسليم ديگران مى
شود، او نسبت به اينگونه هواها و اميال عزّت و عصمت بى نظيرى دارد.
ورود يوسف (ع ) به مجلس زنان اشرافى مصر و
عكسالعمل آنها
پس از آنكه زنان اشرافى مصر نزد ملكه جمع شدند و هر كس در جاى مخصوص خود قرار
گرفت و به احوالپرسى و انس و گفتگو پرداختند، رفته رفته موقع خوردن ميوه شد،
دستور داد به يك يك آنان كارد تيزى كه قبلا تهيه ديده بود داده و بلافاصله ميوه ها را
تقسيم كردند، در همين موقع كه همه مشغول پوست كندن ميوه شدند، دستور داد يوسف كه
تا آن موقع پنهان بود در آن مجلس درآيد.
به محضى كه يوسف وارد شد تو گويى آفتابى درخشيدن گرفت . چشم حضار كه به
او افتاد عقل از سرشان پريد، و حيرت زده و مسحور
جمال او شدند، در نتيجه از شدت بهت زدگى و شيدايى با كاردهاى تيز دستهاى خود را
به جاى ميوه پاره كردند. آرى اين ، اثر و خاصيت شيفتگى و دلدادگى است ، چون وقتى
نفس آدمى مجذوب چيزى گردد آن هم بطورى كه علاقه و يا ترسش نسبت به آن از حد
بگذرد، دچار اضطراب مى گردد، و اگر باز از اين هم بيشتر گردد دچار بهت زدگى و
بعد از آن دچار خطر مرگ مى گردد و در صورتيكه بهت زده شود و مشاعر خود را از دست
دهد ديگر نمى تواند تدبير و تنظيم قواى اعضاى خود را در دست داشته باشد و چه بسا
در اين لحظه با سرعت هر چه تمامتر خود را به سوى همان خطرى كه از آن مبهوت شده
بود پرتاب نمايد، مثلا با پاى خود به دهان شير برود، و چه بسا بر عكس ، حركت را
فراموش كند، و مانند جمادات كه حركتى ندارند بدون حركت بايستد، و چه بسا كارى كند
كه قصد آن را ندارد. و نظاير اين حوادث در صحنه عشق و محبت بسيار و حكايات عشاق
روزگار كه سرانجامشان به چه جنونى انجاميده معروف است .
و همين معنا فرق ميان زليخا و ساير زنان اشرافى مصر بود، چون مستغرق بودن زليخا
در محبت يوسف به تدريج صورت گرفت ، به خلاف زنان اشرافى مصر كه در مجلس
زليخا بطور ناگهانى به يوسف برخوردند، و در نتيجه پرده اى از
جمال يوسف بر روى دلهايشان افكنده شد و از شدت محبت عقلهايشان پريد و افكار و
مشاعرشان را به كلى مختل ساخت ، در نتيجه ميوه را از ياد برده به جاى آن دستهاى خود را
قطع كردند، و نتوانستند كنترل خود را حفظ نمايند و نتوانستند از برون افتادن آنچه كه
از محبت يوسف در دل يافتند خوددارى كنند، و بى اختيار گفتند: (حاش للّه ما هذا بشرا ان
هذا الا ملك كريم ) .
مسائلى كه باعث شد زنان مصرى علنا درباره يوسف اظهار نظر كنند
با اينكه مجلس در خانه عزيز و در دربار سلطنتى او منعقد شده بود، و در چنين مجلسى جا
نداشت كه ميهمانان اينطور گستاخى كنند، بلكه جا داشت نهايت درجه ادب و وقار را رعايت
نمايند، و نيز لازم بود حرمت زليخا، عزيزه مصر را رعايت نموده حشمت موقعيت او را
نگهدارند. علاوه ، خود از اشراف و زنانى جوان و صاحب
جمال و صاحب شوهر بودند، چنين زنانى پرده نشين نمى بايست اين چنين نسبت به يك مرد
اجنبى اظهار عشق و محبت كنند. همه اينها جهاتى بود كه مى بايست مانع گستاخى آنان شود.
و مگر همين زنان نبودند كه دنبال سر زليخا ملامتها نموده او را به باد مذمت مى گرفتند،
با اينكه زليخا سالها با چنين جوان زيبايى همنشين بود، آن وقت چطور گفته هاى خود را
فراموش نموده با يك بار ديدن يوسف به اين حالت افتادند.
از اينهم كه بگذريم جا داشت از يكديگر رودربايستى كنند، و از عاقبت فضيحت بارى كه
زليخا بدان مبتلا شده بود پرهيز نمايند. علاوه بر همه اينها، آخر خود يوسف در آن مجلس
حضور داشت ، و رفتار و گفتار آنان را مى ديد، از او چطور شرم نكردند؟
جواب همه اينها يك كلمه است و آن اين است كه ديدن ناگهانى يوسف و مشاهده آن
جمال بى نظير، خط بطلان بر همه اين حرفها كشيد، و آنچه كه قبلا با خود رشته
بودند (كه در مجلس چنين و چنان رعايت ادب كنيم ) همه را پنبه كرد، و مجلس ادب و احترام
را به يك مجلس عيش مبدّل ساخت ، كه هر كه هر چه در
دل دارد با همنشينان در ميان گذاشته و از اينكه درباره اش چه خواهند گفت پروا نكند، لذا
بى پرده گفتند: (سبحان اللّه ! اين جوان بشر نيست فرشته اى بزرگوار است ) .
آرى ، اين گفتار همان بانوانى است كه در گذشته نه چندان دور درباره زليخا مى
گفتند: (امراه العزيز تراود فتيها عن نفسه قد شغفها حبا انا لنريها فى
ضلال مبين ) .
و در حقيقت آن حرفشان بعد از اين گفتارشان ، خود عذرخواهى و پوزشى از ايشان بود، و
مفادش اين بود كه آن بدگوييها كه ما دنبال سر زليخا مى گفتيم در صورتى كه يوسف
بشرى معمولى بود همه حق و بجا بود، ولى اينك فهميديم كه يوسف بشر نيست ، و
انسان وقتى سزاوار ملامت و مذمت است كه به يك بشر ديگر اجنبى عشق بورزد و با او
مراوده كند با اينكه مى تواند حاجت طبيعى خود را با آنچه كه در اختيار دارد برآورد، و اما
در صورتى كه جمال آن شخص اجنبى جمالى بى مانند باشد به حدى كه از هر بيننده اى
عنان اختيار را بگيرد ديگر سزاوار مذمت و در عشقش مستحق هيچ ملامتى نيست .
به همين جهت بود كه ناگهان مجلس منقلب شد و قيود و آداب همه كنار رفت ، نشاط و انبساط
وادارشان كرد كه هر يك آنچه از حسن يوسف در ضمير داشتند بيرون بريزند، خود زليخا
هم رودربايستى را كنار گذاشته اسرار خود را بى پرده فاش ساخت و گفت : (اينكه مى
بينيد همان بود كه مرا درباره آن ملامت مى كرديد، من او را به سوى خود توجّه دادم ولى او
عصمت گزيد) آنگاه بار ديگر عنان از كف داده به عنوان تهديد گفت : (اگر آنچه
دستورش مى دهم انجام ندهد بطور مسلم به زندان خواهد افتاد، و يقينا در زمره مردم خوار و
ذليل در خواهد آمد) . اين بگفت تا هم مقام خود را نزد ميهمانان حفظ كند، و هم يوسف را از
ترس زندان به اطاعت و انقياد وادار سازد.
اشاره به شدت و سختى وارد بر يوسف (عليه السلام ) در مجلس ميهمانى و
پناهبردن آن حضرت به خداى تعالى
و اما يوسف ، نه كمترين توجهى به آن رخساره هاى زيبا و آن نگاههاى فتان نمود و نه
التفاتى به سخنان لطيف ، و غمزه هاى دلربايشان كرد، و نه تهديد
هول انگيز زليخا كمترين اثرى در دل او گذاشت .
آرى ، دل او همه متوجه جمالى بود فوق همه جمالها، و خاضع در برابر جلالى بود كه
هر عزّت و جلالى در برابرش ذليل است ، و لذا در پاسخشان يك كلمه حرف نزد و به
گفته هاى زليخا كه روى سخنش با او بود هيچ توجهى ننموده ، بلكه به درگاه
پروردگارش روى آورده و گفت : (بار الها! زندان در نزد من بهتر است از آنچه كه
اينان مرا بدان دعوت مى كنند، و اگر تو كيدشان را از من نگردانى دلم به سوى آنان
متمايل گشته و از جاهلان مى شوم ) .
اگر اين كلام را با آن حرفى كه در مجلس مراوده در جواب زليخا گفت كه : (پناه به
خدا، او پروردگار من است كه منزلگاهم را نيكو ساخت ، و به درستى كه ستمكاران
رستگار نمى شوند) مقايسه كنيم از سياقش مى فهميم كه در اين مجلس به يوسف سخت
تر گذشته تا آن مجلسى كه روز قبل با حركات تحريك آميز زليخا مواجه بود، چون
آنجا او بود و كيد زليخا، ولى امروز در برابر كيد و قصد سوء جمعى قرار گرفته .
بعلاوه ، واقعه روز قبل واقعه اى بود كه در خلوت صورت گرفت ، و خود زليخا هم در
پنهان داشتن آن اصرار داشت ، ولى امروز همه آن پرده پوشى ها كنار رفته در برابر
جمع كثيرى از زنان شهر دارد معاشقه مى كند. آرى ، آنجا تنها زليخا بود، اينجازيادى
اظهار عشق و محبت مى كنند، آنجا يك نفر بود كه مى خواست وى را گمراه كند، اينجا عده اى
بر اين معنا تصميم گرفته اند، آنجا اگر شرايطى زليخا را مساعدت مى كرد اينجا
شرايط و مقتضيات بيشترى عليه او در كار است .
لذا در آنجا تنها به خدا پناه برد ولى در اينجا رسما به درگاه خداى سبحان تضرع
نموده در دفع كيد ايشان از او استمداد نمود، و خدا هم دعايش را مستجاب نمود. كيد ايشان را
از او بگردانيد، آرى خدا شنوا و دانا است .
توضيح مفردات آيه شريفه
در اينجا به بحث درباره آيات برگشته مى گوييم : كلمه (نسوه ) در آيه مورد بحث
اسم جمع است براى زن ، و از اينكه مقيدش كرد به (فى المدينه ) استفاده مى شود كه
از نظر عدد و يا از نظر موقعيت عدّه و يا اشخاصى بوده اند كه گفتگويشان در انتشار
قضيه و رسوايى بيشتر موثر بوده است .
و (امراه العزيز) همان زنى بوده كه يوسف در خانه اش زندگى مى كرده ، و با يوسف
بناى مراوده را گذاشته ، و كلمه (عزيز) معنايش معلوم است ، و اين لقب همان سيدى بود
كه يوسف را از مكاريان خريدارى نمود، و اين لقب مخصوص كسى بوده كه بر كشور
مصر رياست مى كرده و لذا وقتى يوسف به رياست مصر رسيد او را هم عزيز لقب دادند.
و از اينكه فرمود: (تراود فتيها) برمى آيد كه خواسته اند بگويند زليخا بطور
استمرار يوسف را دنبال مى كند، و اين بدترين مراوده است ، و كلمه (فتى ) به معناى
غلام جوان و (فتاه ) به معناى كنيز جوان است ، و
استعمال فتى در غلام شايع است ، و شايد به همين اعتبار در اينجا آن را به ضمير زليخا
اضافه نموده و فرموده (جوانش ) .
و در مفردات گفته : (شغفها حبا) يعنى محبت يوسف تا شغاف قلب زليخا، يعنى باطن او
راه يافته بود - نقل از حسن - و گفته شده به معناى وسط آن -
نقل از ابى على - و اين دو معنا نزديك بهمند. و شغاف قلب به معناى غلافى است كه
محيط به قلب است .
و معنايش اين است كه : عده اى از زنان شهر كه حرف هايشان در زليخا و در حق او خالى از
اثر نيست گفتند: همسر عزيز بطور مستمر با غلامش مراوده دارد و مى خواهد او را به سوى
خود جلب كند، و اين براى او شايسته نيست ، چون او زن است و اين از وقاحت است كه زن با
مردى بيگانه چنين كند، گر چه طبع مردان چنين اقتضايى دارد، ولى زن خيلى بايد بى
شرم باشد كه دست به چنين كارى بزند، علاوه بر اينكه او همسر عزيز و خودش عزيزه
اين كشور است ، او مى بايست ، و حتما مى بايست ، آبروى خاندان و شرافت شوهر و مكانت
خود را مراعات مى كرد، از اين هم كه بگذريم آن كسى كه وى به او دلبسته غلام اوست ،
ولى مثل چنين شخصيتى چرا بايد به يك غلام عبرانى كه غلام خود اوست عشق بورزد و
اينگونه واله و شيدايش شود، حال اگر صرفا دوستش مى داشت باز هم
قابل تحمّل بود، نه اينكه محبت را تا آنجا بكشاند كه به مراوده بينجامد، و او هم از
اجابت خواهشش سر باز زند، و باز متنبه نشود، به اصرار و التماس بيفتد. راستى
زليخا گمراهى را به حد قباحت و شناعت رسانده است .
و لذا دنبال اين حرفها اين معنا را اضافه كردند كه : (انا لنريها فى
ضلال مبين ) .
فلما سمعت بمكرهن ارسلت اليهن و اعتدت لهن متكا و آتت
كل واحده منهن سكينا
در مجمع البيان گفته : (مكر) به معناى حيله سازى به منظور رسيدن به مقصود است .
و اگر اين اعتراضات زنان مصر را مكر به زليخا خوانده است ، براى اين است كه رقبا و
حسودان زليخا با اشاعه اين حرفها داشتند او را رسوا مى كردند و هتك حرمت مى نمودند، و
اگر كسى را به نزد ايشان فرستاد و دعوتشان كرد، براى اين بود كه يوسف را به
آنان نشان بدهد، و ايشان را هم مانند خود به عشق او مبتلا سازد، و در نتيجه دست از
بدگويى و ملامت او بازداشته او را در عشقش معذور بدارند.
بنابراين ، اگر گفته هاى زنان مصر را مكر ناميده و فرموده (وقتى مكر زنان مصر را
شنيد) بدين خاطر است كه سرزنشهاى ايشان از در حسد و دشمنى بوده ، و آنها مى
خواسته اند وى را در ميان مردم رسوا كنند.
بعضى گفته اند: اگر قرآن حرفهاى ايشان را مكر ناميده براى اين است كه مقصود ايشان
اين بوده كه بدين وسيله به ديدار يوسف نايل آيند، چون درباره حسن يوسف حرفها شنيده
بودند، لذا اين بدگوييها را سردادند تا زليخا بشنود و مجبور شود براى ساكت كردن
آنان و براى اينكه او را معذور بدارند دعوتشان نموده يوسف را نشانشان دهد، آن وقت خود
آنان از اين فرصت استفاده نموده به خيال خود با يوسف
قول و قرارى بگذارند. ولى معناى اول به سياق آيات نزديك تر است .
و اينكه فرمود: (ارسلت اليهن ) معنايش روشن و كنايه است از اينكه ايشان را احضار
نمود.
كلمه (اعتدت ) به معناى تهيه ديدن و آماده كردن است ، يعنى براى هر يك از آن زنان
تكيه گاهى (متكايى ) مهيا كرد، و (متكاء) - به ضم ميم و تشديد تاء - اسم
مفعول از (اتكاء) و منظور از آن پشتى و يا تخت و يا هر چيزى است كه به آن تكيه
شود، همچنانكه در خانه هاى بزرگان مرسوم بوده البته اين كلمه به معناى (ترنج
) كه يك نوع ميوه است نيز تفسير شده . و بعضى آن را (متكا) - به ضم ميم و
سكون تاء و بدون همره - قرائت كرده اند. و بعضى (متّكا) - به ضم ميم و تشديد
تاء و بدون همره - قرائت كرده اند.
و اينكه فرمود: (و آتت كل واحدة منهن سكينا) مقصود از دادن كارد به جهت پاره كردن ميوه
از قبيل ترنج و امثال آن بوده . و معناى (و قالت اخرج عليهن ) اين است كه به يوسف
دستور داد كه بر آن زنان درآيد، و اين نقشه را بدان جهت ريخت كه يوسف وقتى بر آنان
درآيد كه خالى الذهن و مشغول ميوه و سرگرم پاره كردن آن باشند، و از ظاهر لفظ آيه
برمى آيد كه يوسف تا آن ساعت از نظر زنان مهمان پنهان بوده ،
حال يا در گنجه و صندوق خانه بوده و يا در اطاق ديگرى قرار داشته كه به سالن
پذيرايى راه داشته ، چون زليخا به يوسف مى گويد: (بيرون آى بر ايشان ) و
اگر غير اين صورت بود مى گفت (درآى بر ايشان ) .
از سياق استفاده مى شود كه اين نقشه از زليخا مكرى بود در
مقابل مكر زنان مصر، تا ايشان را رسوا ساخته زبانشان را از ملامت خود قطع كند، و
بفهمند كه يوسف چه بر سر او آورده .
و اين نقشه بسيار ماهرانه تنظيم شده بود، چون برنامه ملاقات را اينطور چيده بود كه
قبلا براى هر يك متكايى تهيه نموده ، به دست هر يك كاردى داده در همه اين لحظات
يوسف را از نظر آنان پنهان داشته بود، و يك باره او را به مجلس درآورده و بطور
ناگهانى به آنها نشانش داد، تا يك باره عقلها را از دست داده مدهوش
جمال بديع يوسف گردند، در نتيجه كارى كنند كه آدم
عاقل و هوشيار چنين كارى نمى كند. و همين شاهد بى عقلى آنان شود، و آن اين است كه با
ديدن او دستهاى خود را به جاى ميوه قطع كنند، آنهم نه يك نفر و دو نفرشان ، بلكه
همگى آنان دست خود را قطع كنند.
عكس العمل زنان مصر با ديدن يوسف (عليه السلام )
فلما راينه اكبرنه و قطعن ايديهن و قلن حاش للّه ما هذا بشرا ان هذا الا ملك كريم
كلمه (اكبرنه ) از (اكبار) به معناى اعظام و بزرگداشت است ، و كنايه است از
حالت دهشت زدگى آن زنان ، بطوريكه شعور و ادراك خود را به محض ديدن آن حسن و
جمال از دست دادند، و اين حالتى است طبيعى و خلقتى در عموم مردم ، كه هر كوچكى در
برابر بزرگ و هر حقيرى در برابر عظيم خاضع گردد. پس هر وقت عظيم و كبيرى به
عظمت و كبريايى خود در برابر شعور آدمى جلوه گر شود بر هر چه كه در شعور آدمى
وجود دارد و كوچكتر از آن عظيم است قاهر آمده و آنها را از يادش مى برد، و در نتيجه آدمى
در اعمالش دچار خبط مى گردد.
به همين دليل بود كه وقتى زنان مصر يوسف را بديدند حسن و
جمال او بر شعور و ادراكشان قاهر آمد، در نتيجه به جاى ميوه دستهاى خود را قطع كردند.
و اينكه قطع را به صيغه تفعيل آورده دلالت بر زيادى آن قطع دارد، همچنانكه وقتى مى
گويند (قتل القوم تقتيلا) و يا مى گويند (موتهم الجدب تمويتا) معنايش اين است
كه : او مردم را بسيار بكشت . و يا: قحطى بسيارى از مردم را نابود كرد.
و اينكه فرمود: (و قلن حاش للّه ) تقديس خداست در امر يوسف ، و اين جمله نظير آيه
(ما يكون لنا ان نتكلم بهذا سبحانك هذا بهتان عظيم ) است . تقديس خداى سبحان ، ادبى
است كه معتقدين به خدا در هر امرى كه در آن يك نوع تنزيه و تبرئه براى كسى اثبات
مى كنند به زبان آورده نخست خدا را تنزيه و سپس به تنزيه شخص مورد نظر مى
پردازند. زنان مصر هم وقتى خواستند يوسف را تنزيه كنند و بگويند: (ما هذا
بشرا...) اول خدا را با جمله (حاش للّه ) تنزيه نموده و سپس به تنزيه يوسف
پرداختند.
توضيح اينكه گفتند: (ما هذا بشرا ان هذا الّا ملك كريم )
و در جمله (ما هذا بشرا ان هذا الا ملك كريم ) بشريت را از يوسف نفى و فرشته بودن
را برايش اثبات كردند، البته اين حرف هم ناشى از اعتقادى بود كه معتقدين به خدا كه
يك فرقه آنان بت پرستانند بدان معتقد بودند. و آن اين بود كه خداوند فرشتگانى دارد
كه موجوداتى شريف و مبدء هر خير و سعادت در عالمند، و زندگى هر موجود زنده و علم و
جمال و بهاء و سرور و ساير كمالات مورد آرزو از ناحيه آنان ترشح مى شود،
و در نتيجه خود ايشان داراى تمامى جمالها و زيباييهاى صورى و معنويند، و اگر فرضا
به صورت بشر مجسم شوند در حسن و جمالى مى آيند كه به هيچ مقياسى
قابل اندازه گيرى نيست و بت پرستان آنها را به صورت انسان تصوّر مى كنند، البته
انسانى در نهايت حسن و بهاء.
و شايد همين اعتقاد سبب بوده كه به جاى توصيف حسن و جمالش و چشم و ابرويش ، او را
به فرشته اى بزرگوار تشبيه كرده اند، با اينكه آتشى كه در
دل ايشان افروخته شده بود، به دست حسن صورت و زيبايى منظر يوسف افروخته شده
بود. مع ذلك مى بينيم از حسن او چيزى نگفتند، بلكه او را فرشته اى كريم ناميدند، تا
هم به حسن صورت او اشاره كرده باشند و هم به حسن سيرتش ، و هم به
جمال ظاهر و خلقتش و هم به جمال باطن و خلقش و خدا داناتر است .
و از اينكه كلام زنان مصر مقدم بر كلام همسر عزيز (فذلكن الذى لمتننى فيه ) ذكر
شده فهميده مى شود كه ايشان اين حرف را به منظور حق دادن به زليخا و معذور دانستن
وى نگفته اند، و نخواسته اند بگويند: تو در عاشق شدنت به يوسف حق داشته اى ، بلكه
كلامى بوده كه بى اختيار و بطور قهر در مقام مدح و ثناى يوسف و مجذوبيت و شيدايى
خود زده اند، بدون اينكه توجه داشته باشند كه اين كلام مايه رسوايى ايشان است ، و
همسر عزيز هم هرگز حاضر نبود بدون چنين مقدمه اى بگويد (فذلكن الذى لمتننى فيه
) و ليكن بعد از آنكه ايشان را، هم عملا به بريدن دست به جاى ميوه ، و هم قولا رسوا
و مفتضح كرد آن وقت خودش اين حرف را زد كه ديگر چاره اى جز تصديقش نداشته باشد.
اعتراف همسر عزيز در جمع زنان مصر و تهديد صريح يوسف (عليه السلام ) به
حبس و خوارى
قالت فذلكن الذى لمتننى فيه و لقد راودته عن نفسه فاستعصم ...)
زمينه اين كلام زمينه دفع توهم است ، كانه كسى گفته است : بعد از آنكه زنان مصر
دستهاى خود را بريده و درباره يوسف آن اعتراف را كردند زليخا چه گفت و شخصى در
جواب او گفته : (قالت - زليخا گفت ...)
زليخا با آوردن حرف (فاء) بر سر (ذلكن ) كلام خود را فرع و نتيجه گفتار و
كردار زنان مصر كرد، و با آوردن (ذا) اشاره به شخصى (يوسف ) كرد كه زنان ،
زليخا را به خاطر عشق به آن شخص ملامت مى كردند، و آن شخص را چنين توصيف كرد كه
: اين همان است كه مرا در عشق به او ملامت مى كرديد. اين كار را كرد كه خود يوسف
جوابشان باشد، و بفهمند كه عشق به چه كسى باعث شد كه او شرافت و آبروى دودمان و
عزّت شوهر خود و عفت خود را به باد دهد. ومعلوم است كه بهترين و قوى ترين بيان آن
بيانى است كه شنونده را به دليل خارجى حواله دهد، چنانكه در آيه (اهذا الذى يذكر
آلهتكم ) و آيه (ربنا هولاء اضلونا) نيز همين نكته بكار رفته .
آنگاه پس از اين اشاره و نشان دادن ، اعتراف كرد به اينكه با يوسف مراوده داشته و گفت
كه من او را دنبال كرده بودم ، اما دست از عفت خود برنداشت ، و خواستار عصمت و پاكى
بود، و اگر چنين بى پروا دل خود را براى آنان سفره نموده و رازى را كه همواره بر
مخفى ماندنش سعى داشته بيرون ريخته براى اين بود كه ديد دلهاى همه مانند
دل او شيداى يوسف است ، و چون همه را همدرد خود يافت شروع كرد به درد
دل كردن ، و اين جزئيات در جمله كوتاه (و لقد راودته عن نفسه فاستعصم ) نهفته
است .
و در آخر، تصميم خود را براى آنان بگفت كه از يوسف دست بردار نيست و هم به يوسف
فهماند كه او را بر موافقت خود اجبار مى كند، و اگر مخالفت كند سياستش خواهد كرد، و
اين گفتار خود را: (و لئن لم يفعل ما آمره ليسجنن و ليكونا من الصاغرين ) به وجوهى
چند از اقسام تاءكيد از قبيل : قسم ، نون تاكيد، و لام و
امثال آن موكد نمود، تا برساند كه بر اين تصميمش جازم است ، و چنين قدرتى در خود مى
بيند كه بتواند او را در برابر خواسته خود تسليم سازد، و اگر استنكاف كند از همين
الان خود را آماده رفتن زندان بسازد آن وقت است كه اين زندگى آزادانه و مرفهش به سياه
چال زندان ، و اين روزگار عزّتش به خوارى و هوان
مبدّل مى شود. اين نحوه گفتار به خوبى نشان مى دهد كه هم خواسته از در بيچارگى
به زنان مصر عزّت و مناعت بفروشد و هم يوسف را تهديد نمايد.
و اين تهديد از آن صحنه سازى كه در روز مراوده كرد و از شوهرش تقاضا نمود كه
يوسف را به زندان افكند شديدتر و هول انگيزتر است ، چون در آن روز به شوهر خود
گفت : (نيست جزاى كسى كه به همسرت قصد سوء كند جز اينكه زندانى شود، و يا
عذاب دردناكى بچشد) و آن تهديد به چند جهت از اين تهديد سبك تر است :
اولا براى اينكه در آنجا كيفر را مردد كرد ميان زندان و عذاب اليم ، ولى در اينجا جمع
كرد ميان هر دو كه عبارت است از زندان و خوارى .
و ثانيا براى اينكه در آنجا از شوهرش تقاضا كرد، ولى در اينجا گفت خودم اين كار را
مى كنم ، و طورى هم گفت كه جاى ترديد نگذاشت ، و رسانيد كه بر اين تصميم
صددرصد جازم است ، و فهمانيد كه آنقدر در دل شوهرش نفوذ دارد كه بتواند او را به
هر چه كه مى خواهد وادار سازد و در امر او به هر نحوى كه دلش بخواهد تصرف كند.
مناجات و استغاثه يوسف (عليه السلام ): (ربّ السّجن احبّ الىّ...)
قال رب السجن احب الى مما يدعوننى اليه و الا تصرف عنى كيدهن اصب اليهن و اكن من
الجاهلين
راغب در مفردات مى گويد: (صبا، يصبو، صبوا و صبوه ) به معناى از جا كنده شدن از
شدت اشتياق است كه آدمى را وادار به كارهاى سبك و كودكانه مى كند، و به اين معنا است
آيه (اصب اليهن و اكن من الجاهلين ) . و در مجمع البيان گفته : كلمه (صبوه ) به
معناى لطافت عشق است .
زليخا و زنان مصر بدون هيچ پروايى آنچه در
دل داشتند بيرون ريختند. او فاش نمود، و ايشان فاش نمودند، در حالى كه خود يوسف
ايستاده بود. ايشان به خيال خود توجه او را به سوى خود معطوف مى كردند، و به
خيال خود با او حرف مى زدند، ولى او كمترين توجهى به آنها نكرد، و حتى به يك كلمه
هم زبان نگشود، بلكه توجه خود را به درگاه خداى
متعال معطوف داشت و با قلبى كه جز خدا چيز ديگرى در آن جا نداشت رو به سوى خداى
مالك دلها نمود و گفت : (رب السجن احب الى مما يدعوننى اليه ....)
و اين كلامش دعا (نفرين ) به خود نبود كه خدايا! مرا با انداختن در زندان از شر اين زنان
خلاص كن بلكه بيان حال خود در برابر تربيت الهى بود و مى خواست عرض كند: در
جنب محبت تو زندان را با رضاى تو ترجيح مى دهم بر لذت معصيت و دورى از تو. و اين
گفتارش نظير آن حرفى بود كه در روز خلوت با زليخا گفت : (معاذ اللّه انه ربى
احسن مثواى انه لا يفلح الظالمون ) . پس در هر دوى اين دو كلام افتخار ورزيدن به داشتن
چنين خدايى بزرگ و مهربان است ، و تنها فرق ميان آن دو اين است كه در يكى خدا را
خطاب كرده و در ديگرى زليخا را. و در هيچ يك از آن دو، دعا (نفرين ) نيست .
البته جمله (رب السجن احب الى ...) يك نوع مقدمه و زمينه چينى است براى جمله (و الا
تصرف عنى كيدهن اصب اليهن ) كه در ظاهر دعا است و در واقع زبان
حال است . بنابراين ، معناى آيه چنين است : پروردگارا! اگر من ميان زندان و آنچه كه
اينان مرا بدان مى خوانند مخير شوم زندان را اختيار مى كنم ، و از تو درخواست دارم كه
سوء قصد اينان را از من بگردانى ، چون اگر تو، كيد ايشان را از من نگردانى از جاى
كنده مى شوم و به سوى آنان ميل نموده در نتيجه از جاهلان مى گردم ، زيرا اگر من
تاكنون شر ايشان را از خود دور داشته ام به وسيله علمى بوده كه تو به من تعليم
فرمودى ، و اگر افاضه خود را از من دريغ فرمايى من
مثل ساير مردم جاهل مى شوم ، و در مهلكه عشق و هوسبازى قرار مى گيرم .
نكاتى كه از آيه شريفه استفاده مى شود
از خود آيه به كمك سياق ، چند نكته استفاده مى شود:
اول اينكه ، جمله (رب السجن احب الى ...) نفرينى نبوده كه يوسف (عليه السّلام ) به
جان خود كرده باشد، بلكه بيان حالى بوده كه از خود براى پروردگارش نموده كه
روى دل از زنان گردانيده و به سوى او بازگشت كرده است . و معناى : (احب الى ) اين
است كه اگر اختيار به دست خودم باشد من زندان را بر آنچه كه ايشان مرا بدان مى
خوانند اختيار مى كنم . نه اينكه به مقتضاى افعل
التفضيل (احب : محبوبتر) معنايش اين باشد كه پيشنهاد ايشان هم محبوب است ولى به
آن مقدارى كه طبع آدمى و نفس اماره اقتضاى آن را دارد، به خلاف زندان و رضاى تو كه
محبوبيتش بيشتر از آن است .
و اينكه فرمود: (فاستجاب له ربه ) اشاره است به استجابت دعايى كه از زبان
حال (الا تصرف عنى كيدهن ...) استفاده مى شود، براى اينكه
دنبال آن فرموده : (فصرف عنه كيدهن ) ، و اگر گفتار يوسف دعا (نفرين ) بود مى
بايست استجابتش هم زندان باشد، و حال آنكه تنها فرمود (كيد ايشان را از وى
بگردانيد) . پس اينكه بعضى توهم كرده اند كه اين جمله استجابت نفرين يوسف است
براى رفتن به زندان ، صحيح نيست .
يكى از ادله اين معنا خود آيات مورد بحث است كه بعد از داستان در قصه به زندان رفتن
يوسف مى فرمايد: (ثم بدا لهم من بعد ما راوا الايات ليسجننه حتى حين - پس ، بعد از
آن آيات كه ديدند بر آن شدند كه او را براى مدتى زندانى كنند) و اگر گفتار يوسف
بيان حال نبود بلكه رسما دعا (نفرين ) براى به زندان رفتن خود بود و جمله
(فاستجاب ...) هم معنايش اين بود كه خداوند دعاى (نفرين ) او را مستجاب كرد و زندان
را برايش مقدر فرمود، ديگر جا نداشت به (ثم ) تعبير بفرمايد و جمله را از جملات
سابقش جدا كند - دقّت فرمائيد.
دوم اينكه زنان مصر هم او را دعوت نموده ، و با او مراوده كردند همانطورى كه زليخا او
را به خود دعوت نمود و با او مراوده كرد. و اما اينكه دعوت زنان مصر به سوى خودشان
بوده و يا دعوت يوسف به اين بوده كه پيشنهاد زليخا را بپذيرد، و يا هر دو كار را
كرده اند، هم گفته اند خواهش او را بپذير و هم خواهش تك تك ما را، آيه شريفه از آن
ساكت است ، و فقط از يك جمله مى توان مختصر استفاده اى كرد و آن اين است كه فرموده :
(اگر كيد ايشان را از من نگردانى من متمايل به سوى آنان مى شوم ) زيرا اگر زنان
مصر او را به خويشتن دعوت نكرده بودند عاشق شدنش به ايشان معناى روشنى نداشت .