تفسير نمونه ج : 4 ص : 390
ساختن تاريكيهاى جهل و نادانى .
( انا انزلنا التوراة فيها هدى و نور ) .
به همين جهت پيامبران الهى كه در برابر فرمان خدا تسليم بودند و بعد از نزول تورات
روى كار آمدند همگى بر طبق آن براى يهود ، حكم مى كردند .
( يحكم بها النبيون الذين اسلموا للذين هادوا ) .
نه تنها آنها چنين مى كردند بلكه علماى بزرگ يهود و دانشمندان با ايمان و پاك آنها
، بر طبق اين كتاب آسمانى كه به آنها سپرده شده بود ، و بر آن گواه بودند داورى مى
كردند .
( و الربانيون و الاحبار بما استحفظوا من كتاب الله و كانوا عليه شهداء ) .
در اينجا روى سخن را به آن دسته از دانشمندان اهل كتاب كه در آن عصر مى زيستند كرده
و مى گويد : از مردم نترسيد و احكام واقعى خدا را بيان كنيد ، بلكه از مخالفت من
بترسيد كه اگر حق را كتمان كنيد مجازات خواهيد شد .
( فلا تخشوا الناس و اخشون ) .
و همچنين آيات خدا را به بهاى كمى نفروشيد .
( و لا تشتروا باياتى ثمنا قليلا ) .
در حقيقت سرچشمه كتمان حق و احكام خدايا ترس از مردم و عوامزدگى است و يا جلب منافع
شخصى و هر كدام باشد نشانه ضعف ايمان و سقوط شخصيت است ، و در جمله هاى بالا به هر
دو اشاره شده است .
تفسير نمونه ج : 4 ص : 391
و در پايان آيه ، حكم قاطعى در باره اينگونه افراد كه بر خلاف حكم خدا داورى مى
كنند صادر كرده ، مى فرمايد : آنها كه بر طبق احكام خدا داورى نمى كنند ، كافرند .
( و من لم يحكم بما انزل الله فاولئك هم الكافرون ) .
روشن است عدم داورى بر طبق حكم خدا اعم از اين است كه سكوت كنند و اصلا داورى نكنند
و با سكوت خود مردم را به گمراهى بيفكنند ، و يا سخن بگويند و بر خلاف حكم خدا
بگويند ، اين موضوع نيز روشن است كه كفر داراى مراتب و درجات مختلفى است كه از
انكار اصل وجود خداوند شروع مى شود و مخالفت و نافرمانى و معصيت او را نيز در بر مى
گيرد ، زيرا ايمان كامل انسانرا به عمل بر طبق آن دعوت مى كند و آنها كه عمل ندارند
ايمانشان كامل نيست اين آيه مسئوليت شديد دانشمندان و علماى هر امت را در برابر
طوفانهاى اجتماعى و حوادثى كه در محيطشان مى گذرد روشن مى سازد ، و با بيانى قاطع
آنها را به مبارزه بر ضد كجرويها و عدم ترس از هيچكس دعوت مى نمايد .
وَ كَتَبْنَا عَلَيهِمْ فِيهَا أَنَّ النَّفْس بِالنَّفْسِ وَ الْعَينَ بِالْعَينِ
وَ الأَنف بِالأَنفِ وَ الأُذُنَ بِالأُذُنِ وَ السنَّ بِالسنِّ وَ الْجُرُوحَ
قِصاصٌ فَمَن تَصدَّقَ بِهِ فَهُوَ كفَّارَةٌ لَّهُ وَ مَن لَّمْ يحْكم بِمَا
أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولَئك هُمُ الظلِمُونَ(45)
ترجمه :
45 - و بر آنها ( بنى اسرائيل ) در آن ( تورات ) مقرر داشتيم كه جان در مقابل جان و
چشم در مقابل چشم و بينى در برابر بينى و گوش در مقابل گوش و دندان در برابر دندان
، مى باشد ، و هر زخمى قصاص دارد و اگر كسى آن را ببخشد ( و از قصاص صرف نظر كند )
كفاره ( گناهان ) او محسوب مى شود ، و هر كس به احكامى كه خدا نازل كرده حكم نكند
ستمگر است .
تفسير نمونه ج : 4 ص : 392
تفسير : قصاص و گذشت
اين آيه قسمت ديگرى از احكام جنائى و حدود الهى تورات را شرح ميدهد ، و ميفرمايد :
ما در تورات قانون قصاص را مقرر داشتيم كه اگر كسى عمدا بى گناهى را به قتل برساند
اولياى مقتول ميتوانند قاتل را در مقابل اعدام نمايند .
( و كتبنا عليهم فيها ان النفس بالنفس ) .
و اگر كسى آسيب به چشم ديگرى برساند و آن را از بين ببرد او نيز ميتواند ، چشم او
را از بين ببرد ( و العين بالعين ) .
و همچنين در مقابل بريدن بينى ، جايز است بينى جانى بريده شود ( و الانف بالانف ) .
و نيز در مقابل بريدن گوش ، بريدن گوش طرف مجاز است ( و الاذن بالاذن ) .
و اگر كسى دندان ديگرى را بشكند او ميتواند دندان جانى را در مقابل بشكند ( و السن
بالسن ) .
و به طور كلى هر كس جراحتى و زخمى به ديگرى بزند ، در مقابل ميتوان قصاص كرد ( و
الجروح قصاص ) .
بنابراين حكم قصاص بطور عادلانه و بدون هيچگونه تفاوت از نظر نژاد و طبقه اجتماعى و
طايفه و شخصيت اجرا مى گردد ، و هيچگونه تبعيضى در آن از اين جهات راه ندارد (
البته اين حكم مانند ساير احكام اسلامى داراى شروط
تفسير نمونه ج : 4 ص : 393
و مقرراتى است كه در كتب فقهى آمده است زيرا اين حكم اختصاصى به بنى اسرائيل نداشته
، در اسلام نيز نظير آن وجود دارد چنانكه در آيه قصاص در سوره بقره آيه 178 ذكر شد
) .
اين آيه به تبعيضهاى ناروائى كه در آن عصر وجود داشت پايان مى دهد ، و به طورى كه
از بعضى تفاسير استفاده ميشود ، در ميان دو طايفه يهود مدينه در آن عصر نابرابرى
عجيبى وجود داشت : اگر فردى از طايفه بنى النضير فردى از طايفه بنى قريظه را مى كشت
قصاص نمى شد ، ولى به عكس اگر كسى از طايفه بنى قريظه فردى از طايفه بنى النضير را
به قتل مى رساند ، كشته مى شد ، هنگامى كه اسلام به مدينه آمد ، بنى قريظه در اين
باره از پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) سؤال كردند ، پيامبر (صلى الله
عليهوآلهوسلّم) فرمود خونها با هم فرق ندارد ، طايفه بنى النضير زبان به اعتراض
گشودند كه مقام ما را پائين آوردى ، آيه فوق نازل شد و به آنها اعلام كرد كه نه
تنها در اسلام ، در آئين يهود نيز اين قانون بطور مساوى وجود داشته است .
ولى براى آنكه اين توهم پيش نيايد كه خداوند قصاص كردن را الزامى شمرده و دعوت به
مقابله به مثل نموده است ، به دنبال اين حكم ميفرمايد : اگر كسى از حق خود بگذرد و
عفو و بخشش كند ، كفاره اى براى گناهان او محسوب ميشود ، و به همان نسبت كه گذشت به
خرج داده خداوند از او گذشت ميكند .
( فمن تصدق به فهو كفارة له ) .
تفسير نمونه ج : 4 ص : 394
بايد توجه داشت كه ضمير به به قصاص بر ميگردد ، گويا اين قصاص را عطيه اى قرار داده
كه به شخص جانى بخشيده است .
و تعبير به تصدق و همچنين وعده عفوى كه خداوند به چنين كسى داده همگى براى تشويق به
عفو و گذشت است ، زيرا شك نيست كه قصاص هرگز نميتواند آنچه را انسان از دست داده به
او باز گرداند ، تنها يكنوع آرامش موقت به او ميدهد ، ولى وعده عفو خدا مى تواند به
طور كلى آنچه را او از دست داده به صورت ديگرى جبران كند و به اين ترتيب باقيمانده
ناراحتى از قلب و جان او برچيده شود و اين رساترين تشويق براى چنين اشخاص است .
در حديثى از امام صادق (عليه السلام) نقل شده است كه فرمود : كسى كه عفو كند ،
خداوند به همان اندازه از گناهان او ميبخشد .
اين جمله در حقيقت پاسخ دندانشكنى است به كسانى كه قانون قصاص را يك قانون غير
عادلانه شمرده اند كه مشوق روح آدمكشى و مثله كردن است ، زيرا از مجموع آيه استفاده
ميشود كه اجازه قصاص براى ايجاد ترس و وحشت جانيان و در نتيجه تامين امنيت جانى
براى مردم بى گناه است ، و در عين حال راه عفو و بازگشت نيز در آن گشوده شده است ،
با ايجاد اين حالت ترس و اميد ، اسلام ميخواهد ، هم جلو جنايت را بگيرد و هم تا
آنجا كه ممكن است و شايستگى دارد جلو شستن خون را با خون .
و در پايان آيه ميفرمايد : كسانى كه بر طبق حكم خداوند ، داورى نكنند ستمگرند .
( و من لم يحكم بما انزل الله فاولئك هم الظالمون ) .
چه ظلمى از اين بالاتر كه ما گرفتار احساسات و عواطف كاذبى شده و از شخص قاتل به
بهانه اينكه خون را با خون نبايد شست بكلى صرفنظر كنيم
تفسير نمونه ج : 4 ص : 395
و دست قاتلان را براى قتلهاى ديگر باز گذاريم و به افراد بى گناه از اين رهگذر ظلم
و ستم كنيم .
بايد توجه داشت كه در تورات كنونى نيز در فصل 21 سفر خروج اين حكم آمده است ، آنجا
كه ميگويد : و اگر اذيت ديگر رسيده باشد آن گاه ، جان عوض جان بايد داده شود ، چشم
عوض چشم ، دندان به عوض دندان ، دست به عوض دست ، پا به عوض پا ، سوختن به عوض
سوختن ، زخم به عوض زخم ، لطمه به عوض لطمه ( سفر خروج جمله هاى 23 - 24 - 25 ) .
وَ قَفَّيْنَا عَلى ءَاثَرِهِم بِعِيسى ابْنِ مَرْيَمَ مُصدِّقاً لِّمَا بَينَ
يَدَيْهِ مِنَ التَّوْرَاةِ وَ ءَاتَيْنَهُ الانجِيلَ فِيهِ هُدًى وَ نُورٌ وَ
مُصدِّقاً لِّمَا بَينَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْرَاةِ وَ هُدًى وَ مَوْعِظةً
لِّلْمُتَّقِينَ(46)
ترجمه :
46 - و به دنبال آنها ( يعنى پيامبران پيشين ) عيسى بن مريم را قرار داديم كه به
آنچه پيش از او فرستاده شده بود از تورات تصديق داشت و انجيل را به او داديم كه در
آن هدايت و نور بود و ( كتاب آسمانى او نيز ) تورات را كه قبل از او بود تصديق مى
كرد و هدايت و موعظه براى پرهيزكاران بود .
تفسير :
در تعقيب آيات مربوط به تورات ، در اين دو آيه اشاره به وضع انجيل كرده ، مى گويد :
پس از رهبران و پيامبران پيشين ، مسيح (عليه السلام) را مبعوث كرديم ، در حالى كه
نشانه هاى او كاملا با نشانه هائى كه تورات داده بود ،
تفسير نمونه ج : 4 ص : 396
تطبيق مى كرد ( و قفينا على آثارهم بعيسى ابن مريم مصدقا لما بين يديه من التورية )
اين جمله تفسير ديگرى نيز دارد و آن اينكه مسيح (عليه السلام) به حقانيت تورات كه
بر موسى بن عمران نازل شده بود ، اعتراف كرد ، همانطور كه تمام پيامبران آسمانى به
حقانيت پيامبران پيشين ، معترف بودند .
سپس ميگويد : انجيل را در اختيار او گذاشتيم كه در آن هدايت و نور بود ( و آتيناه
الانجيل فيه هدى و نور ) .
در قرآن مجيد به تورات و انجيل و قرآن هر سه نور گفته شده است : در باره تورات
ميخوانيم : ( انا انزلنا التورية فيها هدى و نور ) ( مائدة - 44 ) .
و در باره انجيل در آيه فوق ، اطلاق نور شده بود ، و در باره قرآن ميخوانيم : ( قد
جائكم من الله نور و كتاب مبين ) ( مائدة - 15 ) .
در حقيقت همانطور كه تمام موجودات جهان براى ادامه حيات و زندگى خود احتياج شديد به
نور دارند ، همچنين آئينهاى الهى و دستورهاى كتب آسمانى براى رشد و تكامل انسانها
ضرورت قطعى دارد .
اصولا ثابت شده كه تمام انرژيها ، نيروها ، حركات ، و زيبائيها ، همه از نور سرچشمه
ميگيرند و اگر نور نباشد ، سكوت و مرگ ، همه جا را فرا خواهد گرفت ، همچنين اگر
تعليمات پيامبران نباشد همه ارزشهاى انسانى ، اعم از فردى و اجتماعى به خاموشى
ميگرايد كه نمونه هاى آنرا در جوامع مادى به روشنى ميبينيم .
قرآن در موارد متعددى از تورات و انجيل به عنوان يك كتاب آسمانى
تفسير نمونه ج : 4 ص : 397
ياد مى كند ، در اينكه اين دو كتاب در اصل از طرف خدا نازل شده جاى هيچگونه شك و
ترديد نيست ، ولى اين نيز مسلم است كه اين دو كتاب آسمانى بعد از زمان پيامبران
دستخوش تحريف شدند ، حقايقى از آن كم شد و خرافاتى بر آن افزوده گرديد و آنها را از
ارزش انداخت و يا كتب اصلى فراموش گرديد و كتابهاى ديگرى كه تنها بخشى از حقايق
آنها را در برداشت جاى آنها نشست .
بنابراين اطلاق نور به اين دو كتاب ، ناظر به تورات و انجيل اصلى است .
بار ديگر به عنوان تاكيد ، روى اين مطلب تكيه ميكند كه نه تنها عيسى بن مريم ،
تورات را تصديق ميكرد ، بلكه انجيل كتاب آسمانى او نيز گواه صدق تورات بود .
( مصدقا لما بين يديه من التوراة ) .
و در پايان ميفرمايد : اين كتاب آسمانى مايه هدايت و اندرز پرهيزكاران بود .
( و هدى و موعظة للمتقين ) .
اين تعبير همانند تعبيرى است كه در آغاز سوره بقره در باره قرآن آمده است آنجا كه
ميگويد : هدى للمتقين : قرآن وسيله هدايت پرهيزكاران است نه تنها قرآن ، تمام
كتابهاى آسمانى چنينند كه وسيله هدايت پرهيزكاران ميباشند ، منظور از پرهيزكاران
كسانى هستند كه در جستجوى حقند ، و آماده پذيرش آن مى باشند و بديهى است ، آنها كه
از سر لجاج و دشمنى دريچه هاى قلب خود را به روى حق ميبندند ، از هيچ حقيقتى بهره
نخواهند برد .
قابل توجه اينكه در آيه فوق در مورد انجيل نخست فيه هدى گفته شده سپس هدى بطور مطلق
آمده است ، اين تفاوت تعبير ممكن است بخاطر
تفسير نمونه ج : 4 ص : 398
آن باشد كه در انجيل و كتابهاى آسمانى دلائل هدايت بر هر كس بدون استثناء هست ولى
براى پرهيزكاران كه در آن به دقت مى انديشند ، باعث هدايت و تربيت و تكامل است .
وَ لْيَحْكمْ أَهْلُ الانجِيلِ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فِيهِ وَ مَن لَّمْ يحْكم
بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولَئك هُمُ الْفَسِقُونَ(47)
ترجمه :
47 - به اهل انجيل ( پيروان مسيح ) گفتيم بايد به آنچه خداوند در آن نازل كرده حكم
كنند و كسانى كه بر طبق آنچه خدا نازل كرده حكم نمى كنند فاسق هستند .
تفسير : آنها كه به قانون خدا حكم نمى كنند
پس از اشاره به نزول انجيل در آيات گذشته ، در اين آيه ميفرمايد : ما به اهل انجيل
دستور داديم كه به آنچه خدا در آن نازل كرده است ، داورى كنند .
( و ليحكم اهل الانجيل بما انزل الله فيه ) .
شك نيست كه منظور از جمله بالا اين نيست كه قرآن به پيروان مسيح (عليه السلام)
دستور ميدهد كه هم اكنون بايد به احكام انجيل عمل كنند ، زيرا اين سخن با ساير آيات
قرآن و با اصل وجود قرآن كه اعلام آئين جديد و نسخ آئين قديم ميكند ، سازگار نيست
بلكه منظور اين است ، كه ما پس از نزول انجيل بر عيسى (عليه السلام) به پيروان او
دستور داديم كه به آن عمل كنند و طبق آن داورى
تفسير نمونه ج : 4 ص : 399
نمايند .
و در پايان آيه ، بار ديگر تاكيد ميكند : كسانى كه بر طبق حكم خدا داورى نكنند
فاسقند .
( و من لم يحكم بما انزل الله فاولئك هم الفاسقون ) .
قابل توجه اينكه در آيات اخير ، در يك مورد به چنين افراد اطلاق كافر و در مورد
ديگر ظالم و در اينجا فاسق ، شده است ، ممكن است اين تفاوت تعبير به خاطر آن باشد
كه هر حكم داراى سه جنبه است ، از يك سو به قانونگزار ( خداوند ) منتهى ميشود ، از
سوى ديگر به مجريان قانون ( شخص حاكم و قاضى ) و از سوى سوم به كسى كه اين حكم در
حق او اجرا ميگردد ( شخص محكوم ) .
گويا هر يك از تعبيرات سه گانه فوق ، اشاره به يكى از اين سه جنبه است ، زيرا كسى
كه بر خلاف حكم خداوند داورى مى كند ، از يك طرف ، قانون الهى را زير پا گذاشته و
كفر ورزيده و از طرف ديگر به انسان بى گناهى ، ستم و ظلم كرده ، و از طرف سوم از
مرز وظيفه و مسئوليت خود خارج شده و فاسق گرديده است ( زيرا همانطور كه در سابق
گفتيم فسق به معنى بيرون رفتن از مرز بندگى و وظيفه است ) .
تفسير نمونه ج : 4 ص : 400
وَ أَنزَلْنَا إِلَيْك الْكِتَب بِالْحَقِّ مُصدِّقاً لِّمَا بَينَ يَدَيْهِ مِنَ
الْكتَبِ وَ مُهَيْمِناً عَلَيْهِ فَاحْكم بَيْنَهُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ وَ لا
تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَك مِنَ الْحَقِّ لِكلّ جَعَلْنَا مِنكُمْ
شرْعَةً وَ مِنْهَاجاً وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكمْ أُمَّةً وَحِدَةً وَ لَكِن
لِّيَبْلُوَكُمْ فى مَا ءَاتَاكُمْ فَاستَبِقُوا الْخَيرَتِ إِلى اللَّهِ
مَرْجِعُكمْ جَمِيعاً فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ فِيهِ تخْتَلِفُونَ(48)
ترجمه :
48 - و اين كتاب را به حق بر تو نازل كرديم ، در حالى كه كتب پيشين را تصديق مى كند
و حافظ و نگاهبان آنها است ، بنابراين بر طبق احكامى كه خدا نازل كرده در ميان آنها
حكم كن ، و از هوا و هوسهاى آنها پيروى مكن ، و از احكام الهى روى مگردان ، ما براى
هر كدام از شما آئين و طريقه روشنى قرار داديم و اگر خدا مى خواست ، همه شما را امت
واحدى قرار مى داد ولى خدا مى خواهد شما را در آنچه به شما بخشيده بيازمايد ( و
استعدادهاى شما را پرورش دهد ) بنابراين بكوشيد و در نيكيها به يكديگر سبقت جوئيد ،
بازگشت همه شما به سوى خدا است و از آنچه در آن اختلاف كرده ايد به شما خبر خواهد
داد !
تفسير :
در اين آيه اشاره به موقعيت قرآن بعد از ذكر كتب پيشين انبياء شده است .
مهيمن در اصل به معنى چيزى كه حافظ و شاهد و مراقب و امين و نگاهدارى كننده چيزى
بوده باشد ، و از آنجا كه قرآن در حفظ و نگهدارى اصول كتابهاى آسمانى پيشين ،
مراقبت كامل دارد و آنها را تكميل ميكند ،
تفسير نمونه ج : 4 ص : 401
لفظ مهيمن بر آن اطلاق كرده و ميفرمايد : ما اين كتاب آسمانى را به حق بر تو نازل
كرديم در حالى كه كتب پيشين را تصديق كرده ( و نشانه هاى آن ، بر آنچه در كتب پيشين
آمده تطبيق ميكند ) و حافظ و نگاهبان آنها است .
( و انزلنا اليك الكتاب بالحق مصدقا لما بين يديه من الكتاب و مهيمنا عليه ) .
اساسا تمام كتابهاى آسمانى ، در اصول مسائل هماهنگى دارند ، و هدف واحد يعنى تربيت
و تكامل انسان را تعقيب ميكنند ، اگر چه در مسائل فرعى به مقتضاى قانون تكامل
تدريجى با هم ، تفاوتهائى دارند ، و هر آئين تازه ، مرحله بالاترى را مى پيمايد ، و
برنامه جامعترى دارد .
ذكر مهيمنا عليه بعد از مصدقا لما بين يديه اشاره به همين حقيقت است يعنى اصول كتب
پيشين را تصديق و در عين حال برنامه جامعترى پيشنهاد ميكند .
سپس دستور ميدهد كه چون چنين است طبق احكامى كه بر تو نازل شده است در ميان آنها
داورى كن .
( فاحكم بينهم بما انزل الله ) .
اين جمله با فاء تفريع ذكر شده و نتيجه جامعيت احكام اسلام نسبت به احكام آئينهاى
پيشين است ، اين دستور منافاتى با آنچه در آيات قبل گذشت كه پيامبر (صلى الله
عليهوآلهوسلّم) مخير بين داورى كردن ميان آنها و يا رها كردن آنان به حال خود مى
نمود ، ندارد زيرا اين آيه ميگويد : چنانچه خواستى ميان اهل كتاب داورى كنى بر طبق
احكام قرآن داورى كن .
بعد اضافه مى كند از هوا و هوسهاى آنها كه مايلند احكام الهى را بر اميال و هوسهاى
خود تطبيق دهند پيروى مكن و از آنچه به حق بر تو نازل شده است روى مگردان .
( و لا تتبع اهوائهم عما جاءك من الحق ) .
تفسير نمونه ج : 4 ص : 402
و براى تكميل اين بحث ميگويد : براى هر كدام از شما آئين و شريعت و طريقه و راه
روشنى قرار داديم .
( لكل جعلنا منكم شرعة و منهاجا ) شرع و شريعه راهى را ميگويند كه بسوى آب ميرود و
به آن منتهى ميشود ، و اينكه دين را شريعت ميگويند از آن نظر است كه به حقايق و
تعليماتى منتهى ميگردد كه مايه پاكيزگى و طهارت و حيات انسانى است ، كلمه نهج و
منهاج به راه روشن ميگويند .
راغب در كتاب مفردات از ابن عباس نقل ميكند كه ميگويد : فرق ميان شرعة و منهاج آن
است كه شرعة به آنچه در قرآن وارد شده گفته ميشود و منهاج به امورى كه در سنت
پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) وارد گرديده ( اين تفاوت گرچه جالب به نظر مى رسد
اما دليل قاطعى بر آن در دست نيست ) .
سپس ميفرمايد : خداوند مى توانست همه مردم را امت واحدى قرار دهد و همه را پيرو يك
آئين سازد ، ولى اين با قانون تكامل تدريجى و سير مراحل مختلف تربيتى سازگار نبود .
( و لو شاء الله لجعلكم امة واحدة و لكن ليبلوكم فيما آتاكم ) .
جمله ليبلوكم فيما آتاكم ( تا شما را بيازمايد در آنچه به شما بخشيده ) اشاره به
همان است كه سابقا گفتيم : خداوند استعدادها و شايستگيهائى در وجود بشر آفريده و در
سايه آزمايشها در پرتو تعليمات پيامبران آنها را پرورش ميدهد ، و به همين دليل پس
از پيمودن يك مرحله ، آنها را در مرحله بالاترى
تفسير نمونه ج : 4 ص : 403
قرار ميدهد ، و بعد از پايان يك دوران تربيتى ، دوران عاليترى را وسيله پيامبر ديگر
به وجود مى آورد ، درست همانند مراحل تحصيلى يك نوجوان در مدرسه .
سرانجام ، همه اقوام و ملل را مخاطب ساخته و آنها را دعوت ميكند كه بجاى صرف
نيروهاى خود در اختلاف و مشاجره ، در نيكيها بر يكديگر پيشى بگيرند .
( فاستبقوا الخيرات ) .
زيرا بازگشت همه شما به سوى خدا است و او است كه شما را از آنچه در آن اختلاف مى
كنيد در روز رستاخيز آگاه خواهد ساخت .
( الى الله مرجعكم جميعا فينبئكم بما كنتم فيه تختلفون ) .
وَ أَنِ احْكُم بَيْنهُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَ
احْذَرْهُمْ أَن يَفْتِنُوك عَن بَعْضِ مَا أَنزَلَ اللَّهُ إِلَيْك فَإِن
تَوَلَّوْا فَاعْلَمْ أَنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ أَن يُصِيبهُم بِبَعْضِ ذُنُوبهِمْ
وَ إِنَّ كَثِيراً مِّنَ النَّاسِ لَفَسِقُونَ(49) أَ فَحُكْمَ الجَْهِلِيَّةِ
يَبْغُونَ وَ مَنْ أَحْسنُ مِنَ اللَّهِ حُكْماً لِّقَوْم يُوقِنُونَ(50)
ترجمه :
49 - و بايد در ميان آنها ( اهل كتاب ) طبق آنچه خداوند نازل كرده حكم كنى و از
هوسهاى آنان پيروى مكن و بر حذر باش كه مبادا تو را از بعض احكامى كه خدا بر تو
نازل كرده منحرف سازند ، و اگر آنها ( از حكم و داورى تو ) روى گردانند بدان خداوند
مى خواهد آنها را بخاطر پاره اى از گناهانشان مجازات كند و بسيارى از مردم فاسقند .
50 - آيا آنها حكم جاهليت را ( از تو ) مى خواهند ، و چه كسى براى افراد با ايمان
بهتر از خدا حكم مى كند ؟
تفسير نمونه ج : 4 ص : 404
شان نزول
بعضى از مفسران در شان نزول اين آيه از ابن عباس چنين نقل كرده اند : جمعى از
بزرگان يهود توطئه كردند و گفتند نزد محمد (صلى الله عليهوآلهوسلّم) مى رويم شايد
بتوانيم او را از آئين خود منحرف سازيم ، پس از اين تبانى ، نزد پيامبر (صلى الله
عليهوآلهوسلّم) آمدند و گفتند : ما دانشمندان و اشراف يهوديم و اگر ما از تو پيروى
كنيم مطمئنا ساير يهوديان به ما اقتدا ميكنند ولى در ميان ما و جمعيتى ، نزاعى است
( در مورد يك قتل يا چيز ديگر ) اگر در اين نزاع به نفع ما داورى كنى ما به تو
ايمان خواهيم آورد ، پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) از چنين قضاوتى ( كه عادلانه
نبود ) خود دارى كرد و آيه فوق نازل شد .
تفسير :
در اين آيه بار ديگر خداوند به پيامبر خود تاكيد مى كند كه در ميان اهل كتاب بر طبق
حكم خداوند داورى كند و تسليم هوا و هوسهاى آنها نشود .
( و ان احكم بينهم بما انزل الله و لا تتبع اهوائهم ) .
تكرار اين دستور يا به خاطر مطالبى است كه در ذيل آيه آمده ، يا به خاطر آن است كه
موضوع اين داورى با موضوع داورى آيات گذشته تفاوت داشته است ، در آيات پيش ، موضوع
زناى محصنه بود و در اينجا موضوع ، قتل يا نزاع ديگر بوده است .
سپس به پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) هشدار ميدهد كه اينها تبانى كرده اند تو را
از آئين حق و عدالت منحرف سازند مراقب آنها باش .
تفسير نمونه ج : 4 ص : 405
( و احذرهم ان يفتنوك عن بعض ما انزل الله اليك ) .
و اگر اهل كتاب در برابر داورى عادلانه تو تسليم نشوند ، بدان اين نشانه آن است كه
گناهان آنها دامانشان را گرفته است و توفيق را از آنها سلب كرده و خدا ميخواهد آنها
را به خاطر بعضى از گناهانشان مجازات كند .
( فان تولوا فاعلم انما يريد الله ان يصيبهم ببعض ذنوبهم ) .
ذكر بعض گناهان ( نه همه آنها ) ممكن است به خاطر آن باشد كه مجازات همه گناهان در
زندگى دنيا انجام نمى شود و تنها قسمتى از آن دامن انسانرا ميگيرد و بقيه به جهان
ديگر موكول ميشود .
در اينكه كدام كيفر دامن آنها را گرفت ، در آيه صريحا ذكرى از آن به ميان نيامده ،
ولى احتمال دارد اشاره به همان سرنوشتى باشد كه دامان يهود مدينه را گرفت و به خاطر
خيانتهاى پى در پى مجبور شدند ، خانه هاى خود را رها كرده و از مدينه بيرون روند و
يا اينكه عدم توفيق آنها خود يكنوع مجازات براى گناهان پيشين آنها بود ، زيرا سلب
موفقيت خود يكنوع مجازات محسوب ميشود ، به عبارت ديگر گناهان پى در پى و لجاجت ،
كيفرش محروم ماندن از احكام عادلانه و سرگردان شدن در بيراهه هاى زندگى است .
و در پايان آيه ميفرمايد : اگر آنها در راه باطل اينهمه پافشارى ميكنند ، نگران
مباش زيرا بسيارى از مردم فاسقند .
( و ان كثيرا من الناس لفاسقون ) .
سؤال :
ممكن است ايراد شود كه آيه فوق دليل بر اين است كه امكان انحراف از حق در باره
پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) تصور ميشود و لذا خداوند به او هشدار ميدهد ، آيا
اين تعبير با مقام معصوم بودن پيامبران سازگار است ؟
تفسير نمونه ج : 4 ص : 406
پاسخ :
معصوم بودن هرگز به اين معنى نيست كه گناه براى پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) و
امام محال ميگردد ، و گرنه فضيلتى براى آنها محسوب نميشود بلكه منظور اين است كه
آنها با توانائى بر گناه مرتكب گناه نميشوند ، هر چند اين عدم ارتكاب به خاطر
تذكرات الهى بوده باشد و به عبارت ديگر ياد آوريهاى خداوند جزئى از عامل مصونيت
پيغمبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) از گناه ميباشد .
توضيح بيشتر در باره مقام عصمت پيامبران و امامان به خواست خدا در ذيل آيه تطهير (
آيه 33 احزاب ) خواهد آمد .
در آيه بعد به عنوان استفهام انكارى ميفرمايد آيا اينها كه مدعى پيروى از كتب
آسمانى هستند انتظار دارند با احكام جاهلى و قضاوتهاى آميخته انواع تبعيضات در ميان
آنها داورى كنى .
( ا فحكم الجاهلية يبغون ) .
در حالى كه هيچ داورى براى افراد با ايمان بالاتر و بهتر از حكم خدا نيست .
( و من احسن من الله حكما لقوم يوقنون ) .
همانطور كه در ذيل آيات سابق گفتيم در ميان طوائف يهود نيز تبعيضات عجيبى بود مثلا
اگر كسى از طايفه بنى قريظه فردى از طايفه بنى نضير را به قتل ميرساند قصاص مى شد ،
و در صورت عكس ، قصاص نميكردند ، و يا به هنگام گرفتن ديه دو برابر ديه ميگرفتند ،
قرآن ميگويد اين گونه تبعيضات نشانه احكام جاهليت است ، و در ميان احكام الهى
هيچگونه تبعيض در ميان بندگان خدا نيست .
در كتاب كافى از امير مؤمنان على (عليه السلام) نقل شده كه فرمود :
تفسير نمونه ج : 4 ص : 407
( الحكم حكمان حكم الله و حكم الجاهلية فمن اخطا حكم الله حكم بحكم الجاهلية : حكم
دو گونه بيشتر نيست يا حكم خدا است يا حكم جاهليت و هر كس حكم خدا را رها كند به
حكم جاهليت تن در داده است .
و از اينجا روشن ميشود ، مسلمانانى كه با داشتن احكام آسمانى به دنبال قوانين
ساختگى ملل ديگرى افتاده اند ، در حقيقت در مسير جاهليت گام نهاده اند .
تفسير نمونه ج : 4 ص : 408
* يَأَيهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْيهُودَ وَ النَّصرَى أَوْلِيَاءَ
بَعْضهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْض وَ مَن يَتَوَلهَُّم مِّنكُمْ فَإِنَّهُ مِنهُمْ إِنَّ
اللَّهَ لا يَهْدِى الْقَوْمَ الظلِمِينَ(51) فَترَى الَّذِينَ فى قُلُوبِهِم
مَّرَضٌ يُسرِعُونَ فِيهِمْ يَقُولُونَ نخْشى أَن تُصِيبَنَا دَائرَةٌ فَعَسى
اللَّهُ أَن يَأْتىَ بِالْفَتْح أَوْ أَمْر مِّنْ عِندِهِ فَيُصبِحُوا عَلى مَا
أَسرُّوا فى أَنفُسِهِمْ نَدِمِينَ(52) وَ يَقُولُ الَّذِينَ ءَامَنُوا أَ هَؤُلاءِ
الَّذِينَ أَقْسمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمَنهِمْ إِنهُمْ لمََعَكُمْ حَبِطت
أَعْمَلُهُمْ فَأَصبَحُوا خَسرِينَ(53)
ترجمه :
51 - اى كسانى كه ايمان آورده ايد يهود و نصارى را تكيه گاه خود قرار ندهيد ، آنها
تكيه گاه يكديگرند و كسانى كه از شما بانها تكيه كنند از آنها هستند خداوند جمعيت
ستمكار را هدايت نمى كند .
52 - مشاهد مى كنى افرادى را كه در دلهايشان بيمارى است در ( دوستى با ) آنان بر
يكديگر پيشى مى گيرند ، و مى گويند مى ترسيم حادثه اى براى ما اتفاق بيفتد ( و نياز
به كمك آنها داشته باشيم ) شايد خداوند پيروزى يا حادثه ديگرى از ناحيه خود ( به
نفع مسلمانان ) پيش بياورد و اين دسته از آنچه در دل پنهان داشتند پشيمان گردند .
53 - و آنها كه ايمان آورده اند مى گويند آيا اين ( منافقان ) همانها هستند كه با
نهايت تاكيد سوگند ياد كردند كه با شما هستيم ؟ ( چرا سرانجام كارشان به اينجا رسيد
) اعمالشان نابود گشت و زيانكار شدند .
تفسير نمونه ج : 4 ص : 409
شان نزول :
بسيارى از مفسران نقل كرده اند كه بعد از جنگ بدر ، عبادة بن صامت خزرجى خدمت
پيامبر رسيد و گفت : من هم پيمانانى از يهود دارم كه از نظر عدد زياد و از نظر قدرت
نيرومندند ، اكنون كه آنها ما را تهديد به جنگ ميكنند و حساب مسلمانان از غير
مسلمانان جدا شده است من از دوستى و هم پيمانى با آنان برائت مى جويم ، هم پيمان من
تنها خدا و پيامبر او است ، عبد الله بن ابى گفت : ولى من از هم پيمانى با يهود
برائت نميجويم ، زيرا از حوادث مشگل ميترسم و به آنها نيازمندم ، پيامبر (صلى الله
عليهوآلهوسلّم) به او فرمود : آنچه در مورد دوستى با يهود بر عباده ميترسيدم ، بر
تو نيز ميترسم ( و خطر اين دوستى و هم پيمانى براى تو از او بيشتر است ) عبد الله
گفت : چون چنين است من هم ميپذيرم و با آنها قطع رابطه ميكنم ، آيات فوق نازل شد و
مسلمانان را از هم پيمانى با يهود و نصارى بر حذر داشت .
تفسير :
آيات فوق مسلمانانرا از همكارى با يهود و نصارى به شدت بر حذر ميدارد ، نخست ميگويد
: اى كسانى كه ايمان آورده ايد ، يهود و نصارى را تكيه گاه و هم پيمان خود قرار
ندهيد ( يعنى ايمان به خدا ايجاب ميكند كه به خاطر جلب منافع مادى با آنها همكارى
نكنيد ) .
( يا ايها الذين آمنوا لا تتخذوا اليهود و النصارى اولياء ) .
اولياء جمع ولى از ماده ولايت بمعنى نزديكى فوق العاده ميان دو چيز است كه به معنى
دوستى و نيز به معنى هم پيمانى و سرپرستى آمده است
تفسير نمونه ج : 4 ص : 410
ولى با توجه به شان نزول آيه و ساير قرائنى كه در دست است ، منظور از آن در اينجا
اين نيست كه مسلمانان هيچگونه رابطه تجارى و اجتماعى با يهود و مسيحيان نداشته
باشند بلكه منظور اين است كه با آنها هم پيمان نگردند و در برابر دشمنان روى دوستى
آنها تكيه نكنند .
مساله هم پيمانى در ميان عرب در آن زمان رواج كامل داشت و از آن به ولاء تعبير ميشد
.
جالب اينكه در اينجا روى عنوان اهل كتاب تكيه نشده بلكه به عنوان يهود و نصارى از
آنها نام برده شده است ، شايد اشاره به اين است كه آنها اگر به كتب آسمانى خود عمل
ميكردند هم پيمانان خوبى براى شما بودند ، ولى اتحاد آنها به يكديگر روى دستور
كتابهاى آسمانى نيست بلكه روى اغراض سياسى و دسته بندى هاى نژادى و مانند آن است .
سپس با يك جمله كوتاه ، دليل اين نهى را بيان كرده ميگويد : هر يك از آن دو طايفه
دوست و هم پيمان هم مسلكان خود هستند .
( بعضهم اولياء بعض ) .
يعنى تا زمانى كه منافع خودشان و دوستانشان مطرح است ، هرگز به شما نمى پردازند .
روى اين جهت ، هر كس از شما طرح دوستى و پيمان با آنها بريزد ، از نظر تقسيم بندى
اجتماعى و مذهبى جزء آنها محسوب خواهد شد .
( و من يتولهم منكم فانه منهم ) .
و شك نيست كه خداوند چنين افراد ستمگرى را كه به خود و برادران و خواهران مسلمان
خود خيانت كرده و بر دشمنانشان تكيه ميكنند ، هدايت نخواهد كرد .
( ان الله لا يهدى القوم الظالمين ) .
تفسير نمونه ج : 4 ص : 411
در آيه بعد اشاره به عذرتراشى هائى ميكند كه افراد بيمار گونه براى توجيه ارتباطهاى
نامشروع خود با بيگانگان ، انتخاب ميكنند ، و ميگويد : آنهائى كه در دلهايشان
بيمارى است ، اصرار دارند كه آنان را تكيه گاه و هم پيمان خود انتخاب كنند ، و
عذرشان اين است كه ميگويند : ما مى ترسيم قدرت به دست آنها بيفتد و گرفتار شويم .
( فترى الذين فى قلوبهم مرض يسارعون فيهم يقولون نخشى ان تصيبنا دائرة ) .
قرآن در پاسخ آنها ميگويد : همانطور كه آنها احتمال ميدهند روزى قدرت به دست يهود و
نصارى بيفتد اين احتمال را نيز بايد بدهند كه ممكن است سرانجام ، خداوند مسلمانان
را پيروز كند و قدرت به دست آنها بيفتد و اين منافقان ، از آنچه در دل خود پنهان
ساختند ، پشيمان گردند .
( فعسى الله ان ياتى بالفتح اوامر من عنده فيصبحوا على ما اسروا فى انفسهم نادمين )
.
در حقيقت ، در اين آيه از دو راه به آنها پاسخ گفته شده است : نخست اينكه اين گونه
افكار از قلبهاى بيمار بر ميخيزد و از كسانى كه ايمانشان متزلزل و نسبت به خدا سوء
ظن دارند و گرنه يك فرد با ايمان اين گونه فكر به خود راه نميدهد ، و ديگر اينكه
بفرض كه چنين احتمالى باشد آيا احتمال پيروزى مسلمين در كار نيست ؟ بنابر آنچه ما
گفتيم كلمه عسى كه مفهوم آن احتمال و اميد است ، به همان معنى اصلى كه در همه جا
دارد باقى ميماند ، ولى مفسران معمولا
تفسير نمونه ج : 4 ص : 412
آن را بعنوان يك وعده قطعى در اينجا از طرف خداوند به مسلمانان گرفته اند كه با
ظاهر كلمه عسى سازگار نيست .
منظور از جمله اوامر من عنده كه بعد از كلمه فتح ذكر شده اين است كه ممكن است در
آينده مسلمانان بر دشمنان خود يا از طريق جنگ و پيروزى غلبه كنند و يا بدون جنگ
آنقدر قدرت بيابند كه دشمن بدون جنگ تسليم گردد و به عبارت ديگر كلمه فتح اشاره به
پيروزيهاى نظامى مسلمانان است و امر من عنده اشاره به پيروزيهاى اجتماعى و اقتصادى
و مانند آن ميباشد .
ولى با توجه به اينكه خداوند بيان چنين احتمالى ميكند و او عالم و آگاه از وضع
آينده است ، اين آيه اشاره به پيروزيهاى نظامى و اجتماعى و اقتصادى مسلمانان خواهد
بود .
و در آخرين آيه به سرانجام كار منافقان اشاره كرده ميگويد : در آن هنگام كه فتح و
پيروزى نصيب مسلمانان راستين شود ، و كار منافقان بر ملا گردد مؤمنان از روى تعجب
ميگويند آيا اين افراد منافق همانها هستند كه اين همه ادعا داشتند و با نهايت تاكيد
قسم ياد ميكردند كه با ما هستند ، چرا سرانجام كارشان به اينجا رسيد .
( و يقول الذين آمنوا ا هؤلاء الذين اقسموا بالله جهد ايمانهم انهم لمعكم ) و به
خاطر همين نفاق ، همه اعمال نيك آنها بر باد رفت زيرا از نيت پاك و خالص سرچشمه
نگرفته بود ، و به همين دليل زيانكار شدند ، هم در اين جهان و هم در جهان ديگر .
( حبطت اعمالهم فاصبحوا خاسرين ) .
تفسير نمونه ج : 4 ص : 413
در حقيقت جمله اخير ، شبيه پاسخ سؤال مقدرى است ، گويا كسى ميپرسد بالاخره پايان
كار آنها به كجا خواهد رسيد ؟ در جوابشان گفته ميشود ، اعمالشان به كلى بر باد رفت
و خسران و زيان دامنگيرشان شد .
يعنى آنها اگر اعمال نيكى هم از روى اخلاص انجام داده باشند ، چون سرانجام به سوى
نفاق و شرك روى آوردند ، نتائج آن اعمال نيز بر باد ميرود همانطور كه در جلد دوم
صفحه 69 ذيل آيه 217 سوره بقره بيان كرديم .
تكيه بر بيگانه
گرچه در شان نزول آيات فوق سخن از دو نفر يعنى عبادة بن صامت و عبد الله بن ابى در
ميان آمده ولى جاى ترديد نيست كه اينها فقط به عنوان دو شخص تاريخى مورد نظر نيستند
، بلكه نماينده دو مكتب فكرى و اجتماعى ميباشند ، يك مكتب ميگويد از بيگانه بايد
بريد و زمام كار خود را به دست او نداد و به كمكهاى او اطمينان نكرد .
ديگرى ميگويد : در اين دنياى پرغوغا ، هر شخص و ملتى تكيه گاهى ميخواهد ، و گاهى
مصلحت ايجاب ميكند كه اين تكيه گاه از ميان بيگانگان انتخاب شود ، دوستى آنها با
ارزش است و روزى ثمر بخش خواهد بود .
قرآن مكتب دوم را به شدت ميكوبد و مسلمانان را از اين طرز تفكر با صراحت و تاكيد
برحذر ميدارد ، اما متاسفانه بعضى از مسلمانان ، اين فرمان بزرگ قرآن را به دست
فراموشى سپردند و تكيه گاههائى از ميان بيگانگان براى خود انتخاب نمودند ، و تاريخ
نشان ميدهد كه بسيارى از بدبختيهاى مسلمين از همين جا سرچشمه گرفته است ! اندلس
تابلو زنده اى براى اين موضوع است و نشان ميدهد كه چگونه مسلمانان به نيروى خود
درخشانترين تمدنها را در اندلس ديروز و اسپانياى
تفسير نمونه ج : 4 ص : 414
امروز به وجود آوردند ، اما به خاطر تكيه كردن بر بيگانه چه آسان آنرا از دست دادند
.
امپراطور عظيم عثمانى كه در مدت كوتاهى همانند برف در فصل تابستان به كلى آب شد ،
شاهد ديگرى بر اين مدعا است ، در تاريخ معاصر نيز ضربه هائى كه مسلمانان به خاطر
انحراف از اين مكتب خورده اند كم نيست ، اما تعجب در اين است كه چگونه هنوز بيدار
نشده ايم ! در هر حال بيگانه ، بيگانه است و اگر يك روز منافع مشتركى با ما داشته
باشد و در گامهاى محدودى همكارى كند سرانجام در لحظات حساس نه تنها حساب خود را جدا
ميكند ، بلكه ضربه هاى كارى نيز به ما ميزند ، امروز مسلمانان بايد بيش از هر وقت
به اين نداى قرآن گوش دهند و جز به نيروى خود تكيه نكنند .
پيامبر اسلام (صلى الله عليهوآلهوسلّم) به قدرى مراقب اين موضوع بود كه در جنگ احد
هنگامى كه سيصد نفر از يهوديان براى همكارى با مسلمانان در برابر مشركان اعلام
آمادگى كردند ، پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) آنها را از نيمه راه باز گرداند و
كمك آنها را نپذيرفت ، در حالى كه اين عدد در نبرد احد ميتوانست نقش مؤثرى داشته
باشد ، چرا ؟ زيرا هيچ بعدى نداشت كه آنها در لحظات حساس جنگ با دشمن همكارى كنند و
باقيمانده ارتش اسلام را نيز از بين ببرند .
تفسير نمونه ج : 4 ص : 415
يَأَيهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا مَن يَرْتَدَّ مِنكُمْ عَن دِينِهِ فَسوْف يَأْتى
اللَّهُ بِقَوْم يحِبهُمْ وَ يحِبُّونَهُ أَذِلَّة عَلى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّة
عَلى الْكَفِرِينَ يجَهِدُونَ فى سبِيلِ اللَّهِ وَ لا يخَافُونَ لَوْمَةَ لائم
ذَلِك فَضلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَن يَشاءُ وَ اللَّهُ وَسِعٌ عَلِيمٌ(54)
ترجمه :
54 - اى كسانى كه ايمان آورده ايد هر كس از شما از آئين خود باز گردد ( به خدا
زيانى نمى رساند ) خداوند در آينده جمعيتى را مى آورد ، كه آنها را دوست دارد و
آنها ( نيز ) او را دوست دارند ، در برابر مؤمنان متواضع و در برابر كافران
نيرومندند ، آنها در راه خدا جهاد ميكنند و از سرزنش كنندگان هراسى ندارند .
اين فضل خدا است كه بهر كس بخواهد ( و شايسته ببيند ) مى دهد و ( فضل ) خدا وسيع و
خداوند داناست .
تفسير :
پس از بحث در باره منافقان ، سخن از مرتدانى كه طبق پيشبينى قرآن بعدها از اين آئين
مقدس روى بر مى گرداندند به ميان مى آورد و به عنوان يك قانون كلى به همه مسلمانان
اخطار مى كند : اگر كسانى از شما از دين خود بيرون روند ، زيانى به خدا و آئين او و
جامعه مسلمين و آهنگ سريع پيشرفت آنها نمى رسانند ، زيرا خداوند در آينده جمعيتى را
براى حمايت اين آئين برمى انگيزد .
( يا ايها الذين آمنوا من يرتد منكم عن دينه فسوف ياتى الله بقوم ) سپس صفات كسانى
كه بايد اين رسالت بزرگ را انجام دهند ، چنين
تفسير نمونه ج : 4 ص : 416
شرح مى دهد :
1 - آنها به خدا عشق مىورزند و جز به خشنودى او نمى انديشند هم خدا آنها را دوست
دارد و هم آنها خدا را دوست دارند .
( يحبهم و يحبونه ) .
2 و 3 - در برابر مؤمنان خاضع و مهربان و در برابر دشمنان و ستمكاران ، سرسخت و خشن
و پرقدرتند .
( اذلة على المؤمنين اعزة على الكافرين ) .
4 - جهاد در راه خدا به طور مستمر از برنامه هاى آنها است .
( يجاهدون فى سبيل الله ) .
5 - آخرين امتيازى كه براى آنان ذكر مى كند اين است كه در راه انجام فرمان خدا و
دفاع از حق ، از ملامت هيچ ملامت كننده اى نمى هراسند .
( و لا يخافون لومة لائم ) .
در حقيقت علاوه بر قدرت جسمانى ، چنان شهامتى دارند كه از شكستن سنتهاى غلط و
مخالفت با اكثريتهائى كه راه انحراف را پيش گرفته اند ، و با تكيه بر كثرت عددى خود
ديگران را به باد استهزاء مى گيرند ، پروائى ندارند .
بسيارى از افراد را مى شناسيم كه داراى صفات ممتازى هستند ، اما در مقابل غوغاى
محيط و هجوم افكار عوام و اكثريتهاى منحرف بسيار محافظه كار ، ترسو ، و كم جرئتند ،
و زود در برابر آنها ميدان را خالى مى كنند ، در حالى كه براى يك رهبر سازنده و
افرادى كه براى پياده كردن افكار او وارد ميدان مى شوند ، قبل از هر چيز چنين
شهامتى لازم است ، عوام زدگى ، محيط زدگى ، و امثال آن كه همگى نقطه مقابل اين
امتياز عالى روحى هستند ، سد راه بيشتر اصلاحات محسوب مى گردند .
و در پايان مى گويد : بدست آوردن اين امتيازات ، ( علاوه بر كوشش
تفسير نمونه ج : 4 ص : 417
انسان ) مرهون فضل الهى است كه به هر كس بخواهد و شايسته ببيند ميدهد .
( ذلك فضل الله يؤتيه من يشاء ) .
او است كه دايره فضل و كرمش ، وسيع و به آنها كه شايستگى دارند آگاه است .
( و الله واسع عليم ) .
در باره اينكه آيه فوق اشاره به چه اشخاصى مى كند و منظور از اين ياوران اسلام
كيانند كه خدا آنها را به اين صفات ستوده است ؟ در روايات اسلامى و سخنان مفسران
بحث بسيار ديده مى شود .
در روايات زيادى كه از طرق شيعه و اهل تسنن وارد شده مى خوانيم كه اين آيه در مورد
على (عليه السلام) در فتح خيبر ، يا مبارزه با ناكثين و قاسطين و مارقين ( آتش
افروزان جنگ جمل ، و سپاه معاويه ، و خوارج ) نازل شده است و لذا مى بينيم كه
پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) بعد از عدم توانائى عده اى از فرماندهان لشگر
اسلام براى فتح خيبر ، يك شب در مركز سپاه اسلام رو به آنها كرد و فرمود : لاعطين
الراية غدا رجلا ، يحب الله و رسوله و يحبه الله و رسوله ، كرارا غير فرار ، لا
يرجع حتى يفتح الله على يده : به خدا سوگند پرچم را فردا به دست كسى مى سپارم كه
خدا و پيامبر را دوست دارد و خدا و پيامبر نيز او را دوست دارند ، پى در پى به دشمن
حمله مى كند و هيچگاه از برابر آنها نمى گريزد و از اين ميدان باز نخواهد گشت ، مگر
اينكه خدا به دست او پيروزى را نصيب مسلمانان مى كند .
در روايت ديگرى مى خوانيم هنگامى كه از پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) در باره
اين آيه
تفسير نمونه ج : 4 ص : 418
سؤال كردند دست خود را بر شانه سلمان زد و فرمود : اين و ياران او و هموطنان او
هستند .
و به اين ترتيب از اسلام آوردن ايرانيان و كوششها و تلاشهاى پرثمر آنان براى پيشرفت
اسلام در زمينه هاى مختلف ، پيشگوئى كرد .
سپس فرمود : لو كان الدين معلقا بالثريا لتناوله رجال من ابناء الفارس : اگر دين (
و در روايت ديگرى اگر علم ) به ستاره ثريا بسته باشد و در آسمانها قرار گيرد ،
مردانى از فارس آن را در اختيار خواهند گرفت .
و در روايات ديگرى مى خوانيم اين آيه در باره ياران مهدى (عليه السلام) نازل شده
است كه با تمام قدرت در برابر آنها كه از آئين حق و عدالت مرتد شده اند مى ايستند و
جهانرا پر از ايمان و عدل و داد مى كنند .
شكى نيست كه اين روايات كه در تفسير آيه وارد شده با هم تضاد ندارد ، زيرا اين آيه
همانطور كه سيره قرآن است يك مفهوم كلى و جامع را بيان مى كند كه على (عليه السلام)
يا سلمان فارسى مصداقهاى مهم آن مى باشند و كسان ديگرى كه اين برنامه ها را تعقيب
مى كنند نيز شامل مى شود ، هر چند در روايات از آنها ذكرى نشده باشد .
ولى متاسفانه تعصبهاى قومى در مورد اين آيه به كار افتاده و افرادى را كه هيچگونه
شايستگى ندارند و هيچيك از صفات فوق در آنها وجود نداشته به عنوان مصداق و شان نزول
آيه شمرده اند ، تا آنجا كه ابو موسى اشعرى كه
تفسير نمونه ج : 4 ص : 419
با حماقت كم نظير و تاريخى خود ، اسلام را به سوى پرتگاه كشانيد ، و پرچمدار اسلام
، على (عليه السلام) را در تنگناى سختى قرار داد از مصاديق اين آيه شمرده اند !
اصلاح قسمت اخير اين جلد ، در جوار خانه خدا ، در مكه مكرمه هنگام تشرف براى مراسم
پرشكوه عمره انجام گرفت در حالى كه قلم را به زحمت مى توانستم بدست بگيرم و دستم
ناراحت بود .
جالب اينكه همان تعصبها را كه در كتب علمى مى بينيم به طرز شديد - ترى در ميان
افراد عامى و حتى دانشمندان آنها در اينجا مشاهده مى كنيم گويا دستى در كار است كه
مسلمانان هيچگاه متحد نشوند ، اين تعصب حتى به تاريخ پيش از اسلام نيز سرايت كرده و
خيابانى كه نزديك خانه كعبه به عنوان شارع ابو سفيان جلب توجه مى كند در حال حاضر
از شارع ابراهيم الخليل بنيانگزار مكه شكوهمندتر است ! نسبت شرك دادن به بسيارى از
مسلمانان ، براى يك دسته از متعصبين اين سامان مساوى با آب خوردن است ، تكان بخورى
فرياد مشرك مشرك بلند مى شود گويا اسلام دربست از آنها است و آنها متوليان قرآنند و
بس ، و اسلام و كفر دگران به ميل آنها واگذار شده كه با يك كلمه هر كس را بخواهند
مشرك و هر كس را بخواهند مسلمان بگويند ! در حالى كه در آيات فوق خوانديم خداوند به
هنگام غربت اسلام سلمان و امثال او را براى عظمت اين آئين بزرگ بر مى انگيزد ، و
اين بشارتى است كه پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) داده است .
تفسير نمونه ج : 4 ص : 420
شگفت انگيز اين است كه مساله توحيد كه بايد رمز وحدت مسلمين گردد دستاويزى شده براى
تشتت صفوف مسلمين و نسبت دادن مسلمانان به شرك و بت پرستى .
تا آنجا كه يكى از افراد مطلع به بعضى از متعصبان آنها گفته بود ببينيد كار ما و
شما به كجا رسيده كه اگر اسرائيل بر سر ما مسلط شود جمعى از شما خوشحال مى شوند و
اگر شما را بكوبد جمعى از ما ! آيا اين همان چيزى نيست كه آنها مى خواهند ؟ ! ولى
از انصاف نبايد گذشت با تماسهاى مكررى كه با عده اى از علماى آنها داشتم روشن شد كه
فهميده ها غالبا از اين وضع ناراحتند مخصوصا يكى از علماى يمن در مسجد الحرام در
بحثى كه در زمينه حد و حدود شرك بود در حضور بعضى از بزرگان مدرسين حرم مى گفت
مساله نسبت دادن اهل قبله به شرك گناه بسيار بزرگى است كه پيشينيان آنرا بسيار مهم
مى شمردند ، اين چه كارى است كه افراد غير وارد مرتبا مردم را متهم به شرك مى كنند
آيا آنها نمى دانند چه مسؤليت بزرگى را بر عهده مى گيرند .
تفسير نمونه ج : 4 ص : 421
إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسولُهُ وَ الَّذِينَ ءَامَنُوا الَّذِينَ
يُقِيمُونَ الصلَوةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكَوةَ وَ هُمْ رَكِعُونَ(55)
ترجمه :
55 - سرپرست و رهبر شما تنها خدا است ، و پيامبر او ، و آنها كه ايمان آورده اند و
نماز را بر پا مى دارند و در حال ركوع زكات مى پردازند .
شان نزول آيه ولايت
در تفسير مجمع البيان و كتب ديگر از عبد الله بن عباس چنين نقل شده : كه روزى در
كنار چاه زمزم نشسته بود و براى مردم از قول پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) حديث
نقل مى كرد ناگهان مردى كه عمامه اى بر سر داشت و صورت خود را پوشانيده بود نزديك
آمد و هر مرتبه كه ابن عباس از پيغمبر اسلام (صلى الله عليهوآلهوسلّم) حديث نقل
ميكرد او نيز با جمله قال رسول الله حديث ديگرى از پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم)
نقل مى نمود .
ابن عباس او را قسم داد تا خود را معرفى كند ، او صورت خود را گشود و صدا زد اى
مردم ! هر كس مرا نمى شناسد بداند من ابو ذر غفارى هستم با اين گوشهاى خودم از رسول
خدا (صلى الله عليهوآلهوسلّم) شنيدم ، و اگر دروغ مى گويم هر دو گوشم كر باد ، و با
اين چشمان خود اين جريان را ديدم و اگر دروغ مى گويم هر دو كور باد ، كه پيامبر
(صلى الله عليهوآلهوسلّم) فرمود : على قائد البررة و قاتل الكفرة منصور من نصره
مخذول من خذله .
على (عليه السلام) پيشواى نيكان است ، و كشنده كافران ، هر كس او را يارى
تفسير نمونه ج : 4 ص : 422
كند ، خدا ياريش خواهد كرد ، و هر كس دست از ياريش بردارد ، خدا دست از يارى او
برخواهد داشت .
سپس ابو ذر اضافه كرد : اى مردم روزى از روزها با رسولخدا (صلى الله عليهوآلهوسلّم)
در مسجد نماز مى خواندم ، سائلى وارد مسجد شد و از مردم تقاضاى كمك كرد ، ولى كسى
چيزى به او نداد ، او دست خود را به آسمان بلند كرد و گفت : خدايا تو شاهد باش كه
من در مسجد رسول تو تقاضاى كمك كردم ولى كسى جواب مساعد به من نداد ، در همين حال
على (عليه السلام) كه در حال ركوع بود با انگشت كوچك دست راست خود اشاره كرد .
سائل نزديك آمد و انگشتر را از دست آنحضرت بيرون آورد ، پيامبر (صلى الله
عليهوآلهوسلّم) كه در حال نماز بود اين جريان را مشاهده كرد ، هنگامى كه از نماز
فارغ شد ، سر به سوى آسمان بلند كرد و چنين گفت : خداوندا برادرم موسى از تو تقاضا
كرد كه روح او را وسيع گردانى و كارها را بر او آسان سازى و گره از زبان او بگشائى
تا مردم گفتارش را درك كنند ، و نيز موسى درخواست كرد هارون را كه برادرش بود وزير
و ياورش قرار دهى و بوسيله او نيرويش را زياد كنى و در كارهايش شريك سازى .
خداوندا ! من محمد پيامبر و برگزيده توام ، سينه مرا گشاده كن و كارها را بر من
آسان ساز ، از خاندانم على (عليه السلام) را وزير من گردان تا بوسيله او ، پشتم قوى
و محكم گردد .
ابو ذر مى گويد : هنوز دعاى پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) پايان نيافته بود كه
جبرئيل نازل شد و به پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) گفت : بخوان ، پيامبر (صلى
الله عليهوآلهوسلّم) فرمود : چه بخوانم ، گفت بخوان انما وليكم الله و رسوله و
الذين آمنوا ... البته اين شان نزول از طرق مختلف ( چنانكه خواهد آمد ) نقل شده كه
گاهى در جزئيات و خصوصيات مطلب با هم تفاوتهائى دارند ولى اساس و عصاره همه يكى است
.
|