بعدی 
تفسير نمونه ج : 26 ص : 321
كه مكلف به اصول دين هستند مكلف به فروع نيز مى باشند ( اين سخن بنا بر اين است كه سجده در آيه فوق به معنى همان سجده معهود نماز باشد و يا لااقل معنى گسترده اى داشته باشد كه آن را شامل شود ) .
خداوندا ! در آن روز كه همگى در دادگاه عدل تو حضور مى يابند حساب را بر ما آسان گردان .
پروردگارا ! در اين مسيرى كه همه بندگان به سوى تو حركت مى كنند ما را در پيمودن صراط مستقيم يارى فرما .
بارالها ! ما در برابر قرآن كريمت سر تعظيم فرود آورده ايم ، توفيق عمل به آن را نيز به همه ما مرحمت نما .
آمين يا رب العالمين پايان سوره انشقاق
تفسير نمونه ج : 26 ص : 322
تفسير نمونه ج : 26 ص : 323
( 85 ) سوره بروج اين سوره در مكه نازل شده و داراى 22 آيه است

تفسير نمونه ج : 26 ص : 324
محتواى سوره و فضيلت آن
مؤمنان در مكه مخصوصا در آغاز دعوت پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) سخت در رنج و فشار بودند ، و دائما از طرف دشمنان شكنجه هاى روحى و جسمى مى شدند تا از ايمان خود بازگردند ، گروهى مقاومت كرده ، و بعضى از افراد ضعيف تسليم مى شدند ، و بازمى گشتند .
با توجه به اينكه اين سوره از سوره هاى مكى است چنين به نظر مى رسد كه هدف اصلى تقويت روحيه مؤمنان در برابر اين جريان و تشويق آنان به پايمردى و استقامت است .
و در همين رابطه در اين سوره داستان اصحاب اخدود را نقل مى كند ، همانها كه خندقها كندند و آتشهاى عظيمى در آن افروختند ، و مؤمنان را تهديد به شكنجه با آتش كردند ، گروهى را زنده زنده در آتش سوزاندند ، اما آنها از ايمانشان بازنگشتند .
در قسمت ديگرى از اين سوره كافرانى را كه مؤمنان را تحت فشار قرار مى دهند سخت مورد حمله قرار داده و آنها را به عذاب سوزان جهنم تهديد مى كند ، در حالى كه مؤمنان را بشارت به باغهاى پرنعمت بهشتى مى دهد .
در مقطع بعد آنها را به گذشته تاريخ بازمى گرداند ، و داستان فرعون و ثمود و اقوام زورمند و گردنكش را در برابر ديدگانشان مجسم مى سازد كه چگونه در مقابل فرمان عذاب الهى به زانو درآمدند و نابود شدند ، تا كفار مكه كه نسبت به آنها قدرت ناچيزى داشتند حساب خود را بكنند ، و هم مايه تسلى خاطر پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) و مؤمنان بوده باشد .
و در آخرين مقطع سوره اشاره به عظمت قرآن مجيد و اهميت فوق العاده
تفسير نمونه ج : 26 ص : 325
اين وحى الهى مى كند ، و سوره را با آن پايان مى دهد .
رويهمرفته اين سوره ، سوره استقامت و پايمردى و شكيبائى در برابر فشارهائى است كه از ظالمان و مستكبران بر مؤمنان وارد مى شود ، و در لابلاى آيات آن وعده نصرت الهى نهفته است .
نامگذارى اين سوره به سوره بروج به تناسب سوگندى است كه در آيه اول آمده است .
در فضيلت اين سوره همين بس كه در حديثى از پيغمبر اكرم (صلى الله عليهوآلهوسلّم) مى خوانيم : من قرأ هذه السورة اعطاه الله من الاجر بعدد كل من اجتمع فى جمعة و كل من اجتمع يوم عرفه عشر حسنات ، و قرائتها تنجى من المخاوف و الشدائد : هر كس اين سوره را بخواند خداوند به تعداد تمام كسانى كه در نماز جمعه اجتماع مى كنند ، و تمام كسانى كه روز عرفه ( در عرفات ) جمع مى شوند ، ده حسنه به او مى دهد ، و تلاوت آن انسان را از ترسها و شدائد رهائى مى بخشد .
با توجه به اينكه يكى از تفسيرهاى آيه و شاهد و مشهود روز جمعه و روز عرفه است ، و نيز با توجه به اينكه سوره حكايت از مقاومت شديد مؤمنان پيشين در برابر شدائد و فشارها مى كند ، تناسب اين پاداشها با محتواى سوره روشن مى شود ، و در ضمن نشان مى دهد كه اينهمه اجر و پاداش از آن كسانى است كه آن را بخوانند و در آن بينديشند و سپس عمل كنند .

تفسير نمونه ج : 26 ص : 326
سوره بروج .
سورة البروج
بِسمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ وَ السمَاءِ ذَاتِ الْبرُوج(1) وَ الْيَوْمِ المَْوْعُودِ(2) وَ شاهِد وَ مَشهُود(3) قُتِلَ أَصحَب الأُخْدُودِ(4) النَّارِ ذَاتِ الْوَقُودِ(5) إِذْ هُمْ عَلَيهَا قُعُودٌ(6) وَ هُمْ عَلى مَا يَفْعَلُونَ بِالْمُؤْمِنِينَ شهُودٌ(7) وَ مَا نَقَمُوا مِنهُمْ إِلا أَن يُؤْمِنُوا بِاللَّهِ الْعَزِيزِ الحَْمِيدِ(8) الَّذِى لَهُ مُلْك السمَوَتِ وَ الأَرْضِ وَ اللَّهُ عَلى كلِّ شىْء شهِيدٌ(9)

تفسير نمونه ج : 26 ص : 327
ترجمه :
بنام خداوند بخشنده مهربان
1 - سوگند به آسمان كه داراى برجهاى بسيار است .
2 - و سوگند به آن روز موعود .
3 - و شاهد و مشهود ( شاهد پيامبر و گواهان اعمال و مشهود اعمال امت است ) .
4 - مرگ و عذاب بر شكنجه گران صاحب گودال ( آتش ) باد .
5 - گودالهائى پر از آتش شعلهور .
6 - هنگامى كه در كنار آن نشسته بودند .
7 - و آنچه را نسبت به مؤمنان انجام مى دادند ( با خونسردى ) تماشا مى كردند !
8 - هيچ ايرادى بر آنها ( مؤمنان ) نداشتند جز اينكه به خداوند عزيز و حميد ايمان آورده بودند .
9 - همان خدائى كه حكومت آسمانها و زمين از آن او است و بر همه چيز گواه است .

تفسير : مؤمنان در برابر كوره هاى آدم سوزى !
مى دانيم مسلمانان مكه در آغاز سخت در فشار بودند ، و دشمنان هرگونه شكنجه را در باره آنان روا مى داشتند ، و همانگونه كه در شرح محتواى سوره گفتيم هدف از نزول اين سوره هشدارى است به اين شكنجه گران كه سرنوشت اقوام مشابه خود را در گذشته تاريخ به خاطر بياورند ، و از سوى ديگر تسلى و دلدارى و تقويت روحيه مؤمنان نخستين است و درسى است براى همه مسلمانان در طول تاريخ .
نخست مى فرمايد : سوگند به آسمان كه داراى برجهاى بسيار است ( و السماء ذات البروج ) .

تفسير نمونه ج : 26 ص : 328
بروج جمع برج در اصل به معنى قصر است ، و بعضى آن را به معنى شىء ظاهر و آشكار مى دانند ، و نامگذارى قصرها و عمارتهاى بلند و مرتفع را به اين نام به خاطر وضوح و ظهورشان دانسته اند ، به همين جهت قسمت مخصوصى از ديوار اطراف شهر يا محل اجتماع لشكر كه بروز و ظهور خاصى دارد برج ناميده مى شود ، و هنگامى كه زن زينت خود را آشكار سازد تبرجت المراة مى گويند .
برجهاى آسمانى يا به معنى ستارگان درخشان و روشن آسمان است يا به معنى صورتهاى فلكى است ، يعنى مجموعه اى از ستارگان كه در نظر ما شباهت به يكى از موجودات زمينى دارد ، و برجهاى دوازدهگانه دوازده صورت فلكى است كه خورشيد در مسير سالانه خود در هر ماه محاذى يكى از آنها قرار مى گيرد ( البته خورشيد حركت نمى كند بلكه زمين به دور آن مى گردد ولى به نظر مى رسد كه خورشيد جا به جا مى شود و محاذى يكى از اين صورتهاى فلكى مى گردد ) .
سوگند به هر يك از اين معانى باشد حكايت از عظمت آن مى كند ، عظمتى كه شايد در آن زمان در نظر عرب روشن نبود ، ولى امروز براى ما كاملا شناخته شده است ، هر چند بيشتر به نظر مى رسد كه منظور همان ستارگان درخشان آسمانى باشد .

تفسير نمونه ج : 26 ص : 329
لذا در حديثى آمده است كه از پيغمبر اكرم (صلى الله عليهوآلهوسلّم) تفسير اين آيه را خواستند فرمود : منظور كواكب و ستارگان است .
سپس مى افزايد : و سوگند به آن روز موعود ( روز رستاخيز ) ( و اليوم الموعود ) .
همان روزى كه تمام انبيا و پيامبران الهى آن را وعده داده اند و صدها آيه قرآن مجيد از آن خبر مى دهد ، همان روزى كه ميعاد و وعده گاه همه اولين و آخرين است و روزى است كه بايد حساب همگان تصفيه شود .
و در سومين و چهارمين سوگند مى فرمايد : و قسم به شاهد و مشهود ( و شاهد و مشهود ) .
در اينكه منظور از شاهد و مشهود چيست ؟ تفسيرهاى بسيار فراوانى ذكر كرده اند كه بالغ بر سى تفسير مى شود ، و مهمترين آنها تفسيرهاى زير است :
1 - شاهد شخص پيغمبر اكرم (صلى الله عليهوآلهوسلّم) است چنانكه قرآن مى گويد : يا ايها النبى انا ارسلناك شاهدا و مبشرا و نذيرا : اى پيغمبر ما تو را شاهد و بشارت دهنده و بيم دهنده فرستاديم ( احزاب 45 ) .
و مشهود همان روز قيامت است ، چنانكه قرآن مى گويد ذلك يوم مجموع له الناس و ذلك يوم مشهود : روز قيامت روزى است كه همه مردم در آن جمع مى شوند ، و روزى است كاملا مشهود و آشكار ( هود 103 ) .
2 - شاهد گواهان عمل انسانند ، مانند اعضاى پيكر او چنانكه در آيه 24
تفسير نمونه ج : 26 ص : 330
سوره نور مى خوانيم : يوم تشهد عليهم السنتهم و ايديهم و ارجلهم بما كانوا يعملون : روزى كه زبانها و دستها و پاهايشان به اعمالى كه انجام داده اند گواهى مى دهد .
و مشهود انسانها و اعمال آنها هستند .
3 - شاهد به معنى روز جمعه است كه شاهد اجتماع مسلمين در مراسم بسيار مهم نماز آن روز است .
و مشهود روز عرفه است كه زائران بيت الله الحرام شاهد و ناظر آن روزند ، در روايتى از پيغمبر اكرم (صلى الله عليهوآلهوسلّم) و امام باقر (عليه السلام) و امام صادق (عليه السلام) اين تفسير نقل شده است .
4 - شاهد روز عيد قربان و مشهود روز عرفه ( روز ما قبل آن ) مى باشد .
در حديثى آمده است كه مردى وارد مسجد پيغمبر اكرم (صلى الله عليهوآلهوسلّم) شد كسى را ديد كه نشسته و از رسول الله (صلى الله عليهوآلهوسلّم) حديث نقل مى كند ، مى گويد : تفسير اين آيه را از او خواستم گفت : آرى شاهد روز جمعه و مشهود روز عرفه است ، از او گذشتم به ديگرى رسيدم كه از رسول الله (صلى الله عليهوآلهوسلّم) سخن مى گويد ، تفسير همين آيه را از او خواستم ، گفت : شاهد روز جمعه و مشهود روز عيد قربان است ، از او نيز گذشتم به نوجوانى رسيدم خوشرو كه او نيز از رسول خدا حديث مى گفت گفتم : از تفسير اين آيه برايم سخن بگو ، گفت : شاهد محمد (صلى الله عليهوآلهوسلّم) است و مشهود روز قيامت آيا نشنيده اى كه خداوند مى فرمايد : يا ايها النبى انا ارسلناك شاهدا و مبشرا و نذيرا و نيز نشنيده اى كه مى گويد : ذلك يوم مجموع له الناس و ذلك يوم مشهود .
من سؤال كردم نخستين نفر كه بود گفتند : ابن عباس ، دومين نفر را
تفسير نمونه ج : 26 ص : 331
پرسيدم ، گفتند : عبد الله بن عمر ، و از سومين نفر سؤال كردم گفتند : حسن بن على (عليهماالسلام) است !
5 - منظور از شاهد شبها و روزها است ، و مشهود بنى آدم است كه به اعمال او گواهى مى دهد ، همان گونه كه در دعاى امام زين العابدين (عليه السلام) در دعاى صباح و مساء مى خوانيم : هذا يوم حادث جديد و هو علينا شاهد عتيد ، ان احسنا ودعنا بحمد ، و ان اسانا فارقنا بذنب : اين روز تازه اى است كه شاهد آماده بر اعمال ما است ، اگر نيكى كنيم با حمد و سپاس ما را وداع مى گويد ، و اگر بد كنيم با نكوهش و مذمت از ما جدا مى شود .
6 - منظور از شاهد ملائكه و مشهود قرآن است .
7 - منظور از شاهد حجر الاسود و مشهود حاجيانند كه در كنار آن مى آيند و دست بر آن مى نهند .
8 - شاهد خلق است و مشهود حق است .
9 - منظور از شاهد امت اسلامى است و مشهود امتهاى ديگر همانگونه كه در آيه 143 سوره بقره آمده است : لتكونوا شهداء على الناس هدف اين است كه شما گواه بر ديگر امتها باشيد .
10 - شاهد پيامبر اسلام (صلى الله عليهوآلهوسلّم) و مشهود ساير انبياء هستند ، به گواهى آيه 41 سوره نساء و جئنا بك على هؤلاء شهيدا : در آن روز ما تو را به عنوان گواه بر آنها ( بر پيامبران ديگر ) مى آوريم .
11 - يا اينكه شاهد پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) و مشهود امير مؤمنان على (عليه السلام) است .

تفسير نمونه ج : 26 ص : 332
البته تناسب اين آيه با آيات قبل ايجاب مى كند كه اشاره به شهود روز قيامت باشد ، اعم از پيامبر اسلام (صلى الله عليهوآلهوسلّم) يا ساير پيامبران نسبت به امتهاى خود ، و ملائكه و فرشتگان و اعضاء پيكر آدمى و شب و روز ، و مانند آنها ، و مشهود انسانها يا اعمال آنها است .
و به اين ترتيب بسيارى از تفاسير فوق درهم ادغام مى شود و در يك مجموعه با يك مفهوم وسيع خلاصه مى گردد .
ولى تفسيرهائى مانند روز جمعه و روز عرفه و روز عيد از اين معنى جدا است ، هر چند آنها نيز از شهود روز محشر و گواهان اعمال انسانها هستند ، بلكه هر يك از اين ايام پر اجتماع خود صحنه اى از رستاخيز در اين دنيا محسوب مى شود .
با توجه به اين بيان روشن مى شود كه ميان تفاسير فوق تضادى وجود ندارد ، و ممكن است در مفهوم گسترده شاهد و مشهود جمع باشد ، و اين از نشانه هاى عظمت قرآن است كه مفاهيمى چنان گسترده دارد كه تفسيرهاى زيادى را در خود جاى مى دهد ، چرا كه شاهد هرگونه گواه را شامل مى شود ، و مشهود هر چيزى را كه بر آن گواهى مى دهند ، و اينكه هر دو به صورت نكره ذكر شده است اشاره به عظمت اين شاهد و مشهود است كه در تمام تفسيرهاى بالا به خوبى منعكس مى باشد .
نكته قابل توجه اينكه پيوند ظريفى در ميان اين قسمتهاى چهارگانه از يكسو ، و مطلبى كه براى آن سوگند ياد شده از سوى ديگر وجود دارد ، آسمان و ستارگان درخشان و برجهاى موزونش همگى نشانه نظم و حساب است و يوم موعود صحنه روشنى از حساب و كتاب ، و شاهد و مشهود نيز وسيله اى است براى رسيدگى دقيق به اين حساب ، وانگهى همه اين سوگندها براى آن است كه به شكنجه گران ظالم هشدار دهد اعمال آنها در برابر مؤمنان راستين
تفسير نمونه ج : 26 ص : 333
همگى ثبت و ضبط ، و براى روز موعود نگهدارى مى شود ، و شهودى كه گرداگرد وجود شما را فرا گرفته اند ، اعم از فرشتگان ، و اعضاى پيكر و شبها و روزها ، و مانند آن همه اين كارها را زير نظر دارند و در آن روز گواهى مى دهند .
لذا بعد از اين سوگندها مى فرمايد : مرگ و عذاب بر صاحبان گودال شكنجه باد ! ( قتل اصحاب الاخدود ) .
همان گودالهاى پرآتش و پرهيزم كه شعله هاى عظيم داشت ( النار ذات الوقود ) .
در آن هنگام كه در كنار آن گودال آتش ( با خونسردى ) نشسته بودند ( اذ هم عليها قعود ) .
و آنچه را كه نسبت به مؤمنان انجام مى دادند تماشا مى كردند ! ( و هم على ما يفعلون بالمؤمنين شهود ) .
اخدود به گفته راغب در مفردات به معنى شكاف وسيع و عميق و گسترده در زمين است ، يا به تعبير ديگر گودالها و خندقهاى بزرگ را گويند ، و جمع آن اخاديد و در اصل از خد انسان گرفته شده كه به معنى دو
تفسير نمونه ج : 26 ص : 334
فرورفتگى است كه در دو طرف بينى انسان در سمت راست و چپ قرار دارد ( و به هنگام گريه اشك بر آن جارى مى شود ) و سپس كنايتا بر گودالى كه بر صورت زمين ظاهر مى شود اطلاق شده ( و بعدا به صورت يك معنى حقيقى درآمده است ) .
در اينكه اين گروه شكنجه گر چه اشخاصى بودند ؟ و در چه زمانى مى زيستند ؟ مفسران و ارباب تواريخ نظرات مختلفى دارند كه شرح آن به خواست خدا در نكات ذيل آيات مى آيد ، ولى قدر مسلم اين است كه آنها خندقهاى بزرگى از آتش فراهم ساخته بودند ، و مؤمنان را وادار مى كردند كه دست از ايمان خود بردارند ، هنگامى كه با مقاومت آنان روبرو مى شدند آنها را در اين كوره هاى آدم سوزى انداخته ، به آتش مى كشيدند ! وقود در اصل به معنى ماده اى است كه آتش با آن مى افروزند ، ( مانند هيزم ) و تعبير به ذات الوقود با اينكه همه آتشها احتياج به هيزم و مانند آن دارد اشاره به كثرت مواد آتش زائى است كه آنها به كار مى گرفتند ، و طبعا آتش آن بسيار دامنه دار و پر شعله اى به وجود مى آمد و اگر بعضى ذات الوقود را در اينجا به معنى آتش شعلهور تفسير كرده اند ، ظاهرا به همين دليل است ، نه آنچه بعضى پنداشته اند كه وقود داراى دو معنى است يكى هيزم و ديگرى شعله و تاسف خورده اند كه چرا مفسران و مترجمان به اين نكته توجه نكرده اند ! منظور از آيه اذ هم عليها قعود و آيه بعد ، اين است كه گروهى با كمال خونسردى نشسته بودند و صحنه هاى شكنجه را تماشا مى كردند و لذت مى بردند كه اين خود نشانه نهايت قساوت آنها بود .
بعضى نيز گفته اند اين گروه مامور بازجوئى و اجبار مؤمنان به ترك مذهب حق بودند .
بعضى نيز آنها را دو گروه دانسته اند گروهى شكنجه گر و گروهى
تفسير نمونه ج : 26 ص : 335
تماشاچى و از آنجا كه تماشاچيان راضى به اعمال شكنجه گران بودند اين فعل به همه آنها نسبت داده شده است ، و اين طبيعى است كه در يك چنين برنامه اى هميشه گروهى عاملند ، و گروهى تماشاگر ، بعلاوه سران آنها معمولا دستور مى دهند و عمال از قشرهاى پائين ترند .
اين نيز گفته شده است كه گروهى نشسته بودند و مراقب عمال شكنجه بودند تا از برنامه خود تخلف نكنند ، و نزد سلطان شهادت دهند كه آنها وظائف خود را به خوبى انجام مى دادند ! تركيب آن جمعيت از همه اين گروههاى مختلف نيز بعيد به نظر نمى رسد ، بنا بر اين جمع ميان همه اين تفسيرها نيز ممكن است .
و به هر حال جمله يفعلون به صورت فعل مضارع دليل بر اين است كه اين عمل مدتى استمرار داشت و يك حادثه زودگذر نبود .
سپس مى افزايد : آنها ( شكنجه گران ) هيچ ايرادى بر آنان ( مؤمنان ) نداشتند جز اينكه به خداوند عزيز حميد ايمان آورده بودند ؟ ! ( و ما نقموا منهم الا ان يؤمنوا بالله العزيز الحميد ) .
آرى تنها جرم و گناهشان همان ايمان به خداوند يگانه يكتا بود ، خداوند قادر كه شايسته هر گونه ستايش و جامع هر گونه كمال است ، آيا ايمان به چنين خداوندى گناه بود ؟ يا ايمان به بتهاى فاقد عقل و شعور و خالى از هر گونه شايستگى ؟ ! نقموا از ماده نقم ( بر وزن قلم ) به معنى انكار و عيب گرفتن چيزى است يا به زبان و يا عملا از طريق مجازات ، و انتقام نيز از همين ماده است .

تفسير نمونه ج : 26 ص : 336
مسلما چنين كارى در مقابل يك جرم بزرگ و گناه آشكار انجام مى گيرد ، نه در مقابل ايمان به خداوند توانا و شايسته هر گونه حمد و ستايش ، و اين نشان مى دهد كه تا چه حد فرهنگ آن قوم منحط و تحريف يافته بود كه بزرگترين افتخارات نزد آنها بزرگترين جرم و گناه بود .
به هر حال اين شبيه چيزى است كه در آيه 59 سوره مائده آمده كه ساحران بعد از ايمان به موسى و تهديد به شكنجه و قتل از ناحيه فرعون ، به او گفتند : و ما تنقم منا الا ان آمنا بايات ربنا : تو انتقامى از ما نمى گيرى مگر از اين جهت كه به آيات پروردگارمان ايمان آورده ايم .
تعبير به عزيز ( قدرتمند شكست ناپذير ) و حميد ( شايسته هر گونه ستايش و داراى هر گونه كمال ) در حقيقت پاسخى است به جنايتهاى آنها ، و دليلى است بر ضد آنان ، يعنى مگر ايمان به چنين خدائى جرم و گناه است ؟ ! و در ضمن تهديد و هشدارى نيز به اين شكنجه گران در طول تاريخ محسوب مى شود كه خداوند عزيز و حميد در كمين آنها است .
سپس به بيان دو وصف ديگر از اوصاف اين معبود بزرگ پرداخته مى افزايد : همان خدائى كه حكومت آسمانها و زمين از آن او است و بر همه چيز شاهد و گواه و حاضر است ( الذى له ملك السموات و الارض و الله على كل شىء شهيد ) .
در حقيقت اين چهار وصف از اوصافى است كه شايستگى براى عبوديت را مسلم مى كند ، قدرت و توانائى ، واجد هر گونه كمال بودن ، مالكيت آسمانها و زمين ، و آگاهى از همه چيز .
در ضمن بشارتى است به مؤمنان كه خدا حاضر و ناظر است و صبر و شكيبائى
تفسير نمونه ج : 26 ص : 337
و استقامتشان را در راه حفظ ايمان مى بيند ، و ناظر ايثارگرى و فداكاريهاى آنها است و البته توجه به اين حقيقت به آنها نيرو و نشاط مى دهد .
از سوى ديگر تهديدى است براى دشمنان آنها و هشدارى است كه اگر خدا مانع كار آنها نمى شود نه به خاطر ناتوانى است ، بلكه به خاطر آزمون و امتحان است ، و سرانجام طعم تلخ عذاب دردناك خدا را خواهند چشيد .

نكته ها :

1 - اصحاب اخدود چه كسانى بودند ؟
گفتيم اخدود به معنى گودال بزرگ يا خندق است ، و منظور در اينجا خندقهاى عظيمى است كه مملو از آتش بود تا شكنجه گران مؤمنان را در آنها بيفكنند و بسوزانند .
در اينكه اين ماجرا مربوط به چه زمان و چه قومى است ؟ و آيا اين يك ماجراى خاص و معين بوده ، و يا اشاره به ماجراهاى متعددى از اين قبيل در مناطق مختلف جهان است ؟ در ميان مفسران و مورخان گفتگو است .
معروفتر از همه آن است كه مربوط به ذو نواس آخرين پادشاه حمير در سرزمين يمن است .
توضيح اينكه : ذو نواس كه آخرين نفر از سلسله گروه حمير بود به آئين يهود درآمد ، و گروه حمير نيز از او پيروى كردند ، او نام خود را يوسف نهاد ، و مدتى بر اين منوال گذشت ، سپس به او خبر دادند كه در سر زمين نجران ( در شمال يمن ) هنوز گروهى بر آئين نصرانيتند ، هم مسلكان ذو نواس او را وادار كردند كه اهل نجران را مجبور به پذيرش آئين يهود
تفسير نمونه ج : 26 ص : 338
كند ، او به سوى نجران حركت كرد ، و ساكنان آنجا را جمع نمود ، و آئين يهود را بر آنها عرضه داشت و اصرار كرد آن را پذيرا شوند ، ولى آنها ابا كردند حاضر به قبول شهادت شدند .
اما حاضر به صرف نظر كردن از آئين خود نبودند .
ذو نواس دستور داد خندق عظيمى كندند و هيزم در آن ريختند و آتش زدند ، گروهى را زنده زنده به آتش سوزاند ، و گروهى را با شمشير كشت و قطعه قطعه كرد ، به طورى كه عدد مقتولين و سوختگان به آتش به بيست هزار نفر رسيد ! .
بعضى افزوده اند كه در اين گيرودار يك تن از نصاراى نجران فرار كرد و به سوى روم و دربار قيصر شتافت ، و از ذو نواس شكايت كرد و يارى طلبيد .
قيصر گفت : سرزمين شما از من دور است ، اما نامه اى به پادشاه حبشه مى نويسم كه او مسيحى است و همسايه شما است ، و از او مى خواهم شما را يارى دهد ، سپس نامه اى نوشت و از پادشاه حبشه انتقام خون مسيحيان نجران را خواست مرد نجرانى نزد سلطان حبشه نجاشى آمد ، و نجاشى از شنيدن اين داستان سخت متاثر گشت ، و از خاموشى شعله آئين مسيح (عليه السلام) در سرزمين نجران افسوس خورد ، و تصميم بر انتقام شهيدان را از او گرفت .
لشكريان حبشه به جانب يمن تاختند و در يك پيكار سخت سپاه ذو نواس را شكست دادند ، و گروه زيادى از آنان كشته شد ، و طولى نكشيد كه مملكت يمن به دست نجاشى افتاد و به صورت ايالتى از ايالات حبشه درآمد .
بعضى از مفسران نقل كرده اند كه طول آن خندق چهل ذراع ، و عرض آن دوازده ذراع بوده است ( هر ذراع تقريبا نيم متر است و گاه به معنى گز كه حدود يك متر است به كار مى رود ) و بعضى نقل كرده اند هفت گودال بوده كه
تفسير نمونه ج : 26 ص : 339
هر كدام وسعتش به مقدارى كه در بالا ذكر شده بوده است .
ماجراى فوق به صورتهاى متفاوتى در بسيارى از كتب تفسير و تاريخ آمده است از جمله مفسر بزرگ طبرسى در مجمع البيان و ابو الفتوح رازى در تفسير خود ، و فخر رازى در تفسير كبير و آلوسى در روح المعانى و قرطبى در تفسير خود ذيل آيات مورد بحث ، و همچنين ابن هشام در سيره خود ( جلد اول صفحه 35 ) و جمعى ديگر آورده اند .
از آنچه در بالا گفتيم روشن مى شود كه اين شكنجه گران بيرحم ، سرانجام به عذاب الهى گرفتار شدند و انتقام خونهائى كه ريخته بودند در همين دنيا از آنها گرفته شد ، و عذاب حريق و سوزنده قيامت نيز در انتظارشان است .
اين كوره هاى آدم سوزى كه به دست يهود به وجود آمد احتمالا نخستين كوره هاى آدم سوزى در طول تاريخ بود ، ولى عجب اينكه اين بدعت قساوت بار ضد انسانى سرانجام دامان خود يهود را گرفت ، و چنانكه مى دانيم گروه زيادى از آنها در ماجراى آلمان هيتلرى در كوره هاى آدم سوزى به آتش كشيده شدند ، و مصداق عذاب الحريق اين جهان نيز در باره آنها تحقق يافت .
علاوه بر اين ذو نواس يهودى بنيانگذار اصلى اين بناى شوم ، نيز از شر اعمال خود بر كنار نماند .
آنچه در بالا در مورد اصحاب اخدود گفته شد ، موافق نظريه معروف و مشهور است ولى روايات ديگرى نيز در اين زمينه وجود دارد كه نشان مى دهد اصحاب اخدود تنها در يمن ، و در عصر ذو نواس نبودند ، تا آنجا كه بعضى از مفسران ده قول در باره اصحاب اخدود نقل كرده اند ! در روايتى از امير مؤمنان على (عليه السلام) مى خوانيم كه فرمود : مجوس اهل
تفسير نمونه ج : 26 ص : 340
كتاب بودند و به كتاب آسمانى خود عمل مى كردند ، يكى از پادشاهان آنها با خواهر خود همبستر شد و آن زن از پادشاه خواست كه ازدواج با خواهر را مجاز بشمرد ، ولى مردم نپذيرفتند و زير بار نرفتند ، و پادشاه عده اى از مؤمنان را كه سخن او را قبول نكردند در خندقى از آتش افكند .
و اين در مورد اصحاب الاخدود فارس است ، و در مورد اصحاب اخدود شام نيز نوشته اند در آنجا مردم مؤمنى مى زيستند ، و آنتياخوس آنها را در خندق آتش افكند .
بعضى نيز اين ماجرا را مربوط به اصحاب دانيال پيامبر معروف بنى - اسرائيل و يارانش دانسته اند كه در كتاب دانيال از تورات به آنها اشاره شده ، و ثعلبى هم اخدود فارس را بر آنها منطبق ساخته است .
هيچ بعيد نيست كه اصحاب اخدود شامل همه اينها و مانند آن بشود ، هر چند مصداق معروف و مشهور آن همان داستان ذو نواس در سرزمين يمن است .

2 - استقامت در طريق حفظ ايمان
فداكارى در حفظ ايمان در گذشته و حال جلوه هاى باشكوهى داشته ، و تاريخ افراد زيادى را نشان مى دهد كه عاشقانه جام بلا را در اين راه نوشيدند ، بر طناب دار ، يا بر لبه شمشير دژخيمان ، بوسه زدند ، و پروانهوار در آتش شكنجه گران سوختند كه نام و نشان گروهى از آنها در تاريخ ثبت شده است .
داستان همسر فرعون آسيه كه به خاطر ايمان به موسى بن عمران
تفسير نمونه ج : 26 ص : 341
مورد آنهمه شكنجه قرار گرفت و سرانجام جان خود را در اين راه باخت همه شنيده ايم .
در حديثى از امير مؤمنان على (عليه السلام) آمده است كه خداوند پيامبرى از ميان مردم حبشه بر آنها مبعوث كرد ، آنها به تكذيبش برخاستند ، و در ميان آنان جنگى واقع شد ، سرانجام گروهى از ياران آن پيامبر را كشتند ، و گروه ديگرى را با خود آن پيامبر اسير كردند ، سپس محلى آماده كردند و آن را پر از آتش ساختند ، و مردم را به كنار آن دعوت كردند و گفتند : هر كس بر آئين ما است به كنارى رود ، و هر كس دين اين گروه را دارد بايد خودش را در آتش بيفكند ، ياران آن پيامبر ( چون ديدند هيچ راهى نيست شجاعانه خود را در آتش افكندند ) و بر يكديگر سبقت مى گرفتند ، در اين هنگام زنى آمد كه فرزند خردسال يك ماهه اى در آغوش داشت ، هنگامى كه مى خواست خود را در آتش بيفكند ، عطوفت مادرى به هيجان آمد و مانع شد كودك شيرخوار صدا زد : مادرم نترس ! هم خود را بيفكن و هم مرا ! به خدا سوگند اين در راه خدا چيز اندكى است : ان هذا و الله فى الله قليل ... و اين كودك از كسانى بود كه در گاهواره سخن گفت .
از اين داستان استفاده مى شود كه گروه چهارمى از اصحاب الاخدود در حبشه بودند .
داستان پدر و مادر عمار ياسر و افراد ديگرى مانند او ، و از آن بالاتر داستان ياران امام حسين (عليه السلام) در ميدان جانبازى كربلا و سبقت گرفتن بر يكديگر براى نوشيدن شربت شهادت ، در تاريخ اسلام معروف است .

تفسير نمونه ج : 26 ص : 342
در عصر ما نيز نمونه هاى بسيار زيادى از اين موضوع را با چشم خود ديده يا شنيده ايم كه پير و جوان در طريق حفظ دين و ايمان جان بر كف نهاده و آگاهانه و عاشقانه به سوى شهادت گام برداشتند و بايد گفت : بقاء آئينهاى الهى در گذشته و امروز بدون چنين ايثارگريهائى امكان پذير نبوده و نيست .

تفسير نمونه ج : 26 ص : 343
إِنَّ الَّذِينَ فَتَنُوا المُْؤْمِنِينَ وَ المُْؤْمِنَتِ ثمَّ لَمْ يَتُوبُوا فَلَهُمْ عَذَاب جَهَنَّمَ وَ لهَُمْ عَذَاب الحَْرِيقِ(10) إِنَّ الَّذِينَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصلِحَتِ لهَُمْ جَنَّتٌ تجْرِى مِن تحْتهَا الأَنهَرُ ذَلِك الْفَوْزُ الْكَبِيرُ(11) إِنَّ بَطش رَبِّك لَشدِيدٌ(12) إِنَّهُ هُوَ يُبْدِىُ وَ يُعِيدُ(13) وَ هُوَ الْغَفُورُ الْوَدُودُ(14) ذُو الْعَرْشِ المَْجِيدُ(15) فَعَّالٌ لِّمَا يُرِيدُ(16)
ترجمه :
10 - كسانى كه مردان و زنان با ايمان را مورد شكنجه قرار دادند عذاب دوزخ براى آنها است ، و عذاب آتش سوزان .
11 - كسانى كه ايمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند براى آنها باغهائى از بهشت است كه نهرها زير درختانش جارى است ، و اين پيروزى بزرگى است .

تفسير نمونه ج : 26 ص : 344
12 - گرفتن قهرآميز و مجازات پروردگارت بسيار شديد است ،
13 - او است كه آفرينش را آغاز مى كند ، و او است كه بازمى گرداند .
14 - و او آمرزنده و دوست دار ( مؤمنان ) است .
15 - صاحب عرش مجيد است .
16 - و آنچه را مى خواهد انجام مى دهد .

تفسير : شكنجه گران در برابر مجازات الهى
بعد از بيان جنايت عظيم شكنجه گران اقوام پيشين كه مؤمنان با استقامت را زنده زنده در آتش مى سوزاندند ، در اين آيات به كيفر سخت الهى نسبت به آن شكنجه گران و پاداشهاى عظيم مؤمنان اشاره مى كند .
نخست مى فرمايد : كسانى كه مردان و زنان با ايمان را مورد آزار و عذاب و شكنجه قرار دادند ، سپس توبه نكردند ، عذاب دوزخ براى آنها است ، و همچنين عذاب آتش سوزان ( ان الذين فتنوا المؤمنين و المؤمنات ثم لم يتوبوا فلهم عذاب جهنم و لهم عذاب الحريق ) .
فتنوا از ماده فتن ( بر وزن متن ) و فتنه در اصل به معنى قرار دادن طلا در آتش است تا ميزان خلوص آن روشن شود ، سپس اين ماده ( فتنه ) هم به معنى آزمايش ، و هم به معنى عذاب و مجازات و هم به معنى گمراهى و شرك به كار رفته است و در آيه مورد بحث به معنى عذاب و آزار و شكنجه است ، نظير آن در آيه 13 و 14 ذاريات نيز آمده : يوم هم على النار يفتنون ذوقوا فتنتكم هذا الذى كنتم به تستعجلون : همان روزى كه آنها بر آتش سوزانده مى شوند ، و به آنها مى گويند : بچشيد عذاب خود را ، اين همان چيزى است كه در باره آن عجله داشتيد !
تفسير نمونه ج : 26 ص : 345
جمله ثم لم يتوبوا نشان مى دهد كه راه توبه حتى براى چنين شكنجه - گران ستمگرى باز است ، و اين نهايت لطف پروردگار را نسبت به گنهكاران نشان مى دهد ، و ضمنا هشدارى است به مردم مكه كه تا دير نشده است دست از آزار و شكنجه مؤمنان بردارند ، و به سوى خدا بازگردند .
اصولا قرآن راه بازگشت را به روى كسى نمى بندد ، و اين نشان مى دهد كه قرار دادن مجازاتهاى سخت و دردناك نيز براى اصلاح فاسدان و مفسدان و به منظور بازگشت آنها به سوى حق است .
قابل توجه اينكه در اين آيه دو گونه عذاب براى آنها ذكر كرده : يكى عذاب جهنم و ديگرى عذاب حريق ( عذاب آتش سوزان ) ذكر اين دو ممكن است به خاطر اين باشد كه در جهنم انواعى از مجازاتها وجود دارد كه يكى از آنها آتش سوزان است ، و ذكر آن بالخصوص به خاطر اين است كه شكنجه - گران مزبور مؤمنان را با آتش مى سوزاندند و بايد در آنجا با آتش مجازات شوند اما اين آتش كجا و آن آتش كجا .
اين آتش از شعله هاى قهر و غضب خدا افروخته شده ، آتشى است جاويدان و هميشگى ، آتشى است توأم با ذلت و خوارى ، ولى آن آتش دنيا آتش ناپايدارى است كه به دست خلق ضعيف افروخته شده است ، و مؤمنانى كه با آن مى سوزند سربلند و مفتخرند ، و در صف اول شهيدان راه خدا جاى دارند .
بعضى نيز گفته اند عذاب جهنم در برابر كفر آنها بوده ، و عذاب حريق در مقابل اعمال شكنجه آنها است .
سپس به پاداش مؤمنان پرداخته ، مى فرمايد : كسانى كه ايمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند براى آنها باغهائى از بهشت است كه نهرها زير درختانش جارى است ، و اين پيروزى و نجات بزرگى است ( ان الذين آمنوا و عملوا
تفسير نمونه ج : 26 ص : 346
الصالحات لهم جنات تجرى من تحتها الانهار ذلك الفوز الكبير ) .
چه فوز و پيروزى از اين برتر كه در جوار قرب پروردگار و در ميان انواع نعمتهاى پايدار ، با سربلندى و افتخار جاى گيرند ، ولى نبايد فراموش كرد كه كليد اصلى اين پيروزى و فوز كبير ، ايمان و عمل صالح است ، اين است سرمايه اصلى اين راه ، و بقيه هر چه هست شاخ و برگ است .
تعبير به عملوا الصالحات ( با توجه به اينكه صالحات جمع صالح است ) نشان مى دهد تنها يك يا چند عمل صالح كافى نيست ، بايد برنامه در همه جا بر محور عمل صالح دور زند .
تعبير به ذلك كه در لغت عرب براى اشاره به دور است در اينگونه مقامات بيانگر اهميت و علو مقام است ، يعنى پيروزى و نجات و افتخارات آنها بقدرى است كه از دسترس فكر ما بيرون است .
سپس بار ديگر به تهديد كفار و شكنجه گران پرداخته ، مى افزايد : مسلما گرفتن قهرآميز و مجازات پروردگارت بسيار شديد است ! ( ان بطش ربك لشديد ) .
بعد مى فرمايد گمان نكنيد قيامتى در كار نيست و يا بازگشت شما مشكل است او است كه آفرينش را آغاز مى كند ، و او است كه باز مى گرداند ( انه هو يبدى و يعيد ) .
بطش به معنى گرفتن توأم با قهر و قدرت است ، و از آنجا كه اين كار غالبا مقدمه مجازات مى باشد اين واژه به معنى مجازات و كيفر نيز آمده .
تعبير به ربك ( پروردگار تو ) براى تسلى خاطر پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) و تاكيد بر حمايت خداوند از او است .

تفسير نمونه ج : 26 ص : 347
قابل توجه اينكه آيه فوق با انواع تاكيدها همراه است از يكسو واژه بطش خود به معنى گرفتن قهرآميز است ، و شدت در آن نهفته شده ، و از سوى ديگر جمله اسميه معمولا براى تاكيد مى آيد ، و از سوى سوم تعبير به شديد ، و از سوى چهارم كلمه ان و از سوى پنجم لام كه در اينگونه موارد نيز براى تاكيد مى باشد در اين يك آيه جمع است .
بنا بر اين قرآن مجيد مى خواهد آنها را با نهايت قاطعيت تهديد به مجازات كند و جمله انه هو يبدىء و يعيد كه دليل اجمالى معاد در آن نهفته است نيز تاكيد ديگرى بر آن مى افزايد .
سپس به بيان پنج وصف از اوصاف خداوند بزرگ پرداخته ، مى گويد : او آمرزنده بندگان توبه كار ، و دوستدار مؤمنان است ( و هو الغفور الودود ) .
او داراى تخت قدرت ، و حكومت مطلقه بر عالم هستى و صاحب مجد و عظمت است ( ذو العرش المجيد ) .
او هر كارى را اراده كند انجام مى دهد ( فعال لما يريد ) .
غفور و ودود كه هر دو صيغه مبالغه هستند اشاره به نهايت بخشندگى
تفسير نمونه ج : 26 ص : 348
و محبت او است ، بخشنده و آمرزنده نسبت به گنهكاران توبه كار ، و پر محبت نسبت به بندگان صالح .
در حقيقت ذكر اين اوصاف در برابر تهديدى كه در آيات قبل آمده براى بيان اين حقيقت است كه راه بازگشت به روى گنهكاران باز است ، و خداوند در عين شديد العقاب بودن غفور و ودود و رحيم و مهربان است .
از آنچه گفته شد : روشن مى شود كه و ودود در اينجا معنى فاعلى دارد نه مفعولى ، و اينكه بعضى صيغه ودود را به معنى اسم مفعول دانسته اند مانند ركوب كه به معنى مركوب آمده است ، يعنى خداوند بسيار دوست داشتنى است تناسب با وصف غفور كه قبل از آن آمده ، ندارد زيرا هدف بيان محبت پروردگار نسبت به بندگان است ، نه علاقه و محبت بندگان نسبت به او .
وصف سوم يعنى ذو العرش با توجه به اينكه عرش كه به معنى تخت بلند سلطنتى است در اينگونه موارد كنايه از قدرت و حاكميت مى باشد ، و بيانگر اين واقعيت است كه حكومت جهان هستى از آن او است ، و هر چه اراده كند انجام مى گيرد بنا بر اين در حقيقت جمله فعال لما يريد از لوازم اين حاكميت مطلقه است ، و در مجموع قدرت او را بر مساله معاد و زنده كردن مردگان بعد از مرگ و كيفر و مجازات جباران و شكنجه گران نشان مى دهد .
مجيد از ماده مجد به معنى گستردگى كرم و شرافت و جلال است ، و اين از صفاتى است كه مخصوص خداوند مى باشد ، و در مورد ديگران كمتر به كار مى رود .
اين پنج وصف انسجام روشنى دارد ، زيرا غفور و ودود بودن آنگاه مفيد است كه شخص داراى قدرت باشد ، و كرمش وسيع و نعمتش بى پايان ، تا
تفسير نمونه ج : 26 ص : 349
هر چه را اراده كند انجام دهد ، نه چيزى مانع كار او گردد ، و نه كسى قدرت بر مقابله داشته باشد و نه در اراده اش ضعف و فتور و ترديد و فسخ حاصل گردد .

تفسير نمونه ج : 26 ص : 350
هَلْ أَتَاك حَدِيث الجُْنُودِ(17) فِرْعَوْنَ وَ ثَمُودَ(18) بَلِ الَّذِينَ كَفَرُوا فى تَكْذِيب(19) وَ اللَّهُ مِن وَرَائهِم محِيط(20) بَلْ هُوَ قُرْءَانٌ مجِيدٌ(21) فى لَوْح محْفُوظِ(22)
ترجمه :
17 - آيا داستان لشكرها به تو رسيده است ؟ !
18 - لشكريان فرعون و ثمود .
19 - بلكه كافران پيوسته مشغول تكذيب حقند .
20 - و خداوند به همه آنها احاطه دارد .
21 - ( اين سخن سحر و دروغ نيست ) بلكه قرآن با عظمت است .
22 - كه در لوح محفوظ جاى دارد .

تفسير : ديدى خدا با لشكر فرعون و ثمود چه كرد ؟
آيات قبل بيان قدرت مطلقه خداوند و حاكميت بلا منازع او ، و تهديد كفار و شكنجه گران بود ، براى اينكه معلوم شود اين تهديدها عملى است و تنها سخن و شعار نمى باشد ، در آيات مورد بحث روى سخن را به پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم)
تفسير نمونه ج : 26 ص : 351
كرده مى فرمايد : آيا داستان لشكرها به تو رسيده است ( هل اتيك حديث الجنود ) .
لشكريان عظيمى كه در برابر پيامبران الهى صف آرائى كردند و به مبارزه برخاستند به گمان اينكه مى توانند در مقابل قدرت خدا عرض اندام كنند .
و بعد به دو نمونه آشكار از آنها كه يكى در قديم الايام ، و ديگرى در عصر نزديكتر واقع شد اشاره كرده مى افزايد : همان لشكريان فرعون و قوم ثمود ( فرعون و ثمود ) .
همانها كه بعضى شرق و غرب جهان را زير سلطه خود قرار دادند ، و بعضى دل كوهها را شكافتند و سنگهاى عظيم آن را بركندند ، و از آن خانه ها و قصرهاى عظيم ساختند ، و كسى را ياراى مقابله با آنها نبود .
اما خداوند گروه اول را با آب ، و گروه دوم را با باد كه هر دو وسيله هاى حيات آدمى هستند ، و از لطيف ترين و ظريفترين موجودات محسوب مى شوند درهم كوبيد ! امواج نيل ، فرعون و لشكرش را در كام خود فرو بلعيد ، و باد سرد و كوبنده ، قوم ثمود را همچون پر كاه از مقابل خود برمى داشت و بعد از مدتى جسم بى جانشان را بر صفحه زمين مى افكند .
تا مشركان عرب بدانند كارى از آنها ساخته نيست ، جائى كه خدا از آن لشكرهاى عظيم و قدرتمند چنين انتقام گرفت وضع كسانى كه از آنها ضعيف ترند و ناتوانترند روشن است ، هر چند ضعيف و قوى در برابر قدرت او يكسان است انتخاب قوم فرعون و ثمود از ميان همه اقوام پيشين به عنوان دو نمونه از اقوام سركش به خاطر اين است كه هر دو در نهايت قدرت بودند ، يكى مربوط به گذشته هاى دور است ( قوم ثمود ) و ديگرى به گذشته نزديكتر
تفسير نمونه ج : 26 ص : 352
( قوم فرعون ) بعلاوه اقوام عرب با نام آنها آشنا بودند و از تاريخشان اجمالا با خبر .
در آيه بعد مى افزايد : بلكه كسانى كه كافر شدند پيوسته گرفتار تكذيب و انكار حقند ( بل الذين كفروا فى تكذيب ) .
چنان نيست كه نشانه هاى حق بر كسى مخفى و پنهان باشد ، لجاجت و عناد اجازه نمى دهد كه بعضى راه را پيدا كنند ، و در طريق حق گام بگذارند .
تعبير به بل كه به اصطلاح براى اضراب ( عدول از چيزى به چيز ديگر است ) گوئى اشاره به اين است كه اين گروه مشرك از قوم فرعون و ثمود هم بدتر و لجوج ترند ، دائما مشغول تكذيب و انكار قرآنند ، و از هر وسيله براى اين مقصود بهره مى گيرند .
ولى آنها بايد بدانند كه خداوند به همه آنها احاطه دارد و همه در چنگال قدرت او هستند ( و الله من ورائهم محيط ) .
اگر خدا به آنها مهلت مى دهد نه به خاطر عجز و ناتوانى است ، و اگر آنها را سريعا مجازات نمى كند نه به خاطر اين است كه از قلمرو قدرتش بيرونند .
تعبير به ورائهم ( پشت سر آنها ) اشاره به اين است كه آنها از هر جهت در قبضه قدرت الهى هستند ، و خداوند از تمام جهات به آنها احاطه دارد ، بنا بر اين ممكن نيست از چنگال عدالت و كيفر او فرار كنند .
اين احتمال نيز وجود دارد كه منظور احاطه علمى خداوند به اعمال آنها در جميع جهات است به گونه اى كه هيچ گفتار و كردار و نيات آنها از وى مخفى
تفسير نمونه ج : 26 ص : 353
نمى ماند .
در آيه بعد مى افزايد : اصرار آنها در تكذيب قرآن و نسبت آن به سحر و كهانت و شعر بيهوده است بلكه آن قرآن مجيد و با عظمت و بلند مقام است ( بل هو قرآن مجيد ) .
كلامى است كه در لوح محفوظ ثبت است و دست نا اهلان و شياطين و كاهنان هرگز به آن نمى رسد ، و از هر گونه تغيير و تبديل و زياده و نقصان بر كنار مى باشد ( فى لوح محفوظ ) .
بنا بر اين اگر نسبتهاى ناروا به تو مى دهند ، و شاعر و ساحر و كاهن و مجنونت مى خوانند ، هرگز غمگين مباش ، تكيه گاه تو محكم ، راهت روشن ، و پشتيبانت قدرتمند و توانا است .
مجيد چنانكه گفتيم از ماده مجد به معنى گستردگى شرافت و جلالت است ، و اين معنى درباره قرآن كاملا صادق مى باشد ، چرا كه محتوايش عظيم و گسترده ، و معانيش بلند و پرمايه است ، هم در زمينه معارف و اعتقادات ، و هم اخلاق و مواعظ ، و هم احكام و سنن .
لوح ( به فتح لام ) به معنى صفحه عريضى است كه چيزى بر آن مى نويسند ، و لوح ( به ضم لام ) به معنى عطش ، و همچنين هوائى است كه بين آسمان و زمين قرار دارد .
فعلى كه از اولى مشتق مى شود به معنى آشكار شدن و درخشيدن است .
و به هر حال در اينجا منظور صفحه اى است كه قرآن مجيد بر آن ثبت و ضبط شده است ولى نه صفحه اى همچون الواح متداول در ميان ما ، بلكه در تفسيرى از ابن عباس آمده است لوح محفوظ طولش به اندازه فاصله زمين
تفسير نمونه ج : 26 ص : 354
و آسمان ! و عرضش به اندازه فاصله مغرب و مشرق است ! و اينجا است كه به نظر مى رسد كه لوح محفوظ همان صفحه علم خداوند است كه شرق و غرب عالم را فرا گرفته ، و از هر گونه دگرگونى و تحريف مصون و محفوظ است .
آرى قرآن از علم بى پايان حق سرچشمه گرفته ، نه زائيده فكر بشر است و نه القاء شياطين ، و محتوايش شاهد بر اين مدعى است .
اين احتمالا همان چيزى است كه در قرآن مجيد گاه از آن به كتاب مبين و گاه به ام الكتاب تعبير شده ، چنانكه در آيه 39 رعد مى خوانيم : يمحو الله ما يشاء و يثبت و عنده ام الكتاب : خداوند هر چه را بخواهد محو و هر چه را بخواهد ثابت مى دارد ، و ام الكتاب ( كتاب اصلى و مادر ) نزد او است .
و در آيه 59 انعام آمده است : و لا رطب و لا يابس الا فى كتاب مبين : و هيچ تر و خشكى نيست مگر اينكه در كتاب آشكار ثبت است .
ضمنا بايد توجه داشت كه تعبير به لوح محفوظ در قرآن مجيد تنها در همين جا آمده است .
خداوندا ! ما را به حقيقت اين كتاب بزرگ آسمانيت آشناتر بفرما .
پروردگارا ! در آن روز كه مؤمنان صالح به فوز كبير و كافران مجرم به عذاب حريق مى رسند ما را در كنف حمايتت قرار ده .
بار الها ! تو غفور و ودود و رحيم و مهربانى با ما آن كن كه اين اسماء و صفاتت ايجاب مى كند نه آنچه اعمال ما اقتضا دارد .
آمين يا رب العالمين پايان سوره بروج
تفسير نمونه ج : 26 ص : 355
( 86 ) سوره طارق اين سوره در مكه نازل شده و داراى 17 آيه است

تفسير نمونه ج : 26 ص : 356
محتواى سوره طارق و فضيلت آن
مطالب اين سوره عمدتا بر دو محور دور مى زند .
1 - محور معاد و رستاخيز .
2 - محور قرآن مجيد و ارزش و اهميت آن .
ولى در آغاز بعد از سوگندهاى انديشه آفرينى اشاره به وجود مراقبين الهى بر انسان مى كند .
بعد براى اثبات امكان معاد به زندگى نخستين ، و بدو پيدايش انسان از آب نطفه ، اشاره فرموده ، نتيجه گيرى مى كند : خداوندى كه قادر است او را از چنين آب بى ارزش و ناچيزى بيافريند توانائى بر بازگشت مجدد او دارد .
در مرحله بعد به بعضى از ويژگيهاى روز رستاخيز اشاره كرده ، سپس با ذكر سوگندهاى متعدد و پرمعنائى اهميت قرآن را گوشزد مى نمايد ، و سرانجام سوره را با تهديد كفار به مجازات الهى پايان مى دهد .
در فضيلت تلاوت اين سوره در حديثى از پيامبر اكرم (صلى الله عليهوآلهوسلّم) مى خوانيم : من قرأها اعطاه الله بعدد كل نجم فى السماء عشر حسنات ! : هر كس آن را تلاوت كند خداوند به تعداد هر ستاره اى كه در آسمان وجود دارد ده حسنه به او مى بخشد ! .
و در حديثى از امام صادق (عليه السلام) آمده است من كان قرائته فى الفريضة و السماء و الطارق كان له عند الله يوم القيامة جاه و منزلة ، و كان من رفقاء النبيين و اصحابهم فى الجنة : هر كس در نماز فريضه سوره و السماء و الطارق
تفسير نمونه ج : 26 ص : 357
را تلاوت كند در قيامت نزد خداوند مقام و منزلت عظيمى خواهد داشت ، و از دوستان پيامبران و ياران آنها در بهشت خواهد بود .
بديهى است محتواى سوره و عمل به آن است كه اينهمه پاداش عظيم را ببار مى آورد نه تلاوت خالى از عمل .

تفسير نمونه ج : 26 ص : 358
سوره طارق .
سورة الطارق
بِسمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ وَ السمَاءِ وَ الطارِقِ(1) وَ مَا أَدْرَاك مَا الطارِقُ(2) النَّجْمُ الثَّاقِب(3) إِن كلُّ نَفْس لمََّّا عَلَيهَا حَافِظٌ(4) فَلْيَنظرِ الانسنُ مِمَّ خُلِقَ(5) خُلِقَ مِن مَّاء دَافِق(6) يخْرُجُ مِن بَينِ الصلْبِ وَ الترَائبِ(7) إِنَّهُ عَلى رَجْعِهِ لَقَادِرٌ(8) يَوْمَ تُبْلى السرَائرُ(9) فَمَا لَهُ مِن قُوَّة وَ لا نَاصِر(10)

تفسير نمونه ج : 26 ص : 359
ترجمه :
بنام خداوند بخشنده مهربان
1 - سوگند به آسمان و كوبنده شب .
2 - و تو نمى دانى كوبنده شب چيست ؟ !
3 - همان ستاره درخشان و شكافنده تاريكيها .
4 - ( به اين آيت بزرگ الهى سوگند ) كه هر كس مراقب و حافظى دارد .
5 - انسان بايد نگاه كند كه از چه چيز آفريده شده ؟ !
6 - از يك آب جهنده آفريده شده است .
7 - آبى كه خارج مى شود از ميان پشت و سينه ها .
8 - ( كسى كه او را از چنين موجود ناچيزى آفريد ) مى تواند او را بازگرداند .
9 - در آن روز كه اسرار پنهان آشكار مى شود .
10 - و براى او هيچ نيرو و ياورى نيست .

تفسير : اى انسان بنگر از چه آفريده شده اى ؟ !
اين سوره نيز همچون بسيارى ديگر از سوره هاى جزء آخر قرآن ، با سوگندهاى زيبا و انديشه برانگيزى آغاز مى شود ، سوگندهائى كه مقدمه اى است براى بيان يك واقعيت بزرگ .
سوگند به آسمان و كوبنده شب ! ( و السماء و الطارق ) .
و تو نمى دانى كوبنده شب چيست ؟ ! ( و ما ادراك ما الطارق ) .