ناصر مکارم شيرازى
خداوند در آيه 92 سوره نحل در بيست و نهمين مثل مى فرمايد: «وَ لا تَكُونُوا كَالَّتى نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّة اَنْكاثاً تَتَّخِذُونَ اَيْمانُكُمْ دَخَلاً بَيْنَكُمْ اَنْ تَكُونَ اُمَّةٌ هَِى اَرْبى مِنْ اُمَّة اِنَّما يَبْلُوكُمْ اللّهُ بِه وَ لَيُبَيِّنُنَّ لَكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ ما كُنْتُمْ فيهِ تَخْتَلِفُونَ»؛ همانند آن زن [سبك مغز ]نباشيد كه پشم هاى تابيده خود را پس از استحكام، وامى تابيد! در حالى كه سوگند [و پيمان] خود را وسيله خيانت و فساد قرار مى دهيد؛ بخاطر اينكه گروهى، جمعيّتشان از گروه ديگر بيشتر است [و كثرت دشمن را بهانه اى براى شكستن بيعت با پيامبر مى شمريد]! خدا فقط شما را با اين وسيله آزمايش مى كند؛ و به يقين روز قيامت، آنچه را در آن اختلاف داشتيد، براى شما روشن مى سازد!
دورنماى بحث
در آغازاسلام كه مسلمانان در اقليّت و دشمنان و مشركان در اكثريّت بودند، برخى از جوانان شيفته پيامبر شده، به آن حضرت ايمان مى آوردند؛ ولى آنها تحت فشار خانواده، دوستان، آشنايان و جامعه مشرك قرار مى گرفتند(1)، در اين مرحله برخى همانند ابوذرها، بلال ها و عمّارها مستحكم و پايدار بودند و حتّى در راه عقيده خود جان مى باختند. ولى برخى از تازه مسلمانان سست بودند و طاقت تحقيرها، سرزنش ها و اعتراضات اطرافيان را - كه اكثريّت جامعه را تشكيل مى دادند نداشتند و پس از پشت سرگذاشتن مراحل سخت اسلام و ايمان مرتد گشته، دوباره به صف مشركان مى پيوستند. آيه فوق درباره اين دسته از تازه مسلمانان سست ايمان نازل شده است.
شرح و تفسير
وَ لا تَكُونُوا كَالَّتى نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّة اَنْكاثاً: اى تازه مسلمانان، اى كسانى كه با زحمت و تحمّل مشكلات، مراحل اسلام و ايمان را پشت سر گذاشتيد و مفتخر به قبولى پاك ترين و بهترين دين آسمانى شديد، مانند آن زن نادان سبك مغزى كه ريسمانى مى تابيد و بعد از تمام شدن كار آن را وامى تابيد، نباشيد و پس از گرويدن به اسلام و ايمان، زحمت هاى خود را هدر ندهيد و به كفر و شرك بازنگرديد.
در اينكه نام اين زن سفيه و أبله چه بوده است، اختلاف است. برخى او را «رابطه» ناميده اند. بعضى معتقدند كه نامش «ربطه» بوده است و عدّه اى نيز بر اين عقيده اند كه او را «رابطه» مى خواندند؛ ولى به هر حال، اين زن در زمان جاهليّت زندگى مى كرد و بسيار ابله و نادان بود. به همين جهت، عرب او را «حمقاء» نيز ناميده است.
تابيده شده را واتابند و دوباره تبديل به پشم كنند، آنها نيز چنين مى كردند. روز بعد دوباره صبح هنگام پشم ها را طناب و عصرگاهان طناب تابيده را تبديل به پشم مى كردند و اين داستان احمقانه هر روز تكرار مى شد.
قرآن مجيد در اين آيه شريفه به تازه مسلمانان سست ايمان هشدار مى دهد كه مانند آن زن احمق عمل نكنند و از دين و ايمان خود باز نگردند.
تَتَّخِذُونَ اَيْمانُكُمْ دَخَلاً بَيْنَكُمْ: اى تازه مسلمانان! اى سست ايمانان! سوگند و پيمان خود را وسيله خيانت و فساد قرار ندهيد و در بيعت با خداى خويش تقلّب نكنيد.
اَنْ تَكُونَ اُمَّةٌ هِىَ اَرْبى مِنْ اُمَّة: شما تنها به اين دليل كه مشركان در اكثريّت هستند و مسلمانان در اقليّت، براى پيمان شكنى با پيامبر خدا اين را بهانه قرار ندهيد كه اين عذر و بهانه شما پذيرفته نيست، بلكه بايد به پيمانتان وفادار باشيد.
اِنَّما يَبْلُوكُمُ اللّهُ بِه: كثرت دشمن و قلّت مسلمانان ، عذر بازگشت به كفر نيست، بلكه اين خود نوعى امتحان الهى براى مسلمانان و مؤمنان است. سعى كنيد در اين امتحان پيروز و سربلند باشيد.
وَ لَيُبَيِّنُنَّ لَكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ ما كُنْتُمْ فيهِ تَخْتَلِفُونَ: بى شك در روز قيامت خداوند تمام اختلافات را برطرف مى سازد و حقايق ظاهر مى شود، و حتّى كافران و مشركان افسوس مى خورند كه چرا ايمان نياوردند.
اين مثل، مثل بسيار زيبا، رسا، جالب و جاذبى است و هشدارباشى است براى مسلمانانى كه طناب ايمان خود را محكم تابيده اند و با زحمت فراوان آن را به اتمام رسانيده اند تا مبادا پس از اين همه زحمت با روى آوردن به شرك آن را هدر دهند.
پيام هاى آيه شريفه
1- پشم در حالت عادى براى هيچ كارى قابل استفاده نيست؛ نه فرش، نه لباس، نه ابزار زندگى، و نه چيز ديگر؛ امّا وقتى همين پشم تابيده مى شود، اگر باريك باشد و به صورت نخ درآيد، با آن پارچه و فرش و مانند آن مى بافند. و اگر ضخيم تر باشد با آن طناب و حتّى خانه هاى بيابانى و چادر مى سازند.
جامعه متفرّق و از هم گسيخته نيز مانند پشم بى خاصيّت است؛ اما به هنگام اتّحاد منشأ اثرات فراوانى مى گردد.
2- پشم در حالت عادى بسيار سست و آسيب پذير است؛ وزش باد ملايمى آن را مى برد و قدرت مقاومت در مقابل نسيم را ندارد؛ اما اگر همين پشم تابيده شود و محكم گردد، گاهى از اوقات سنگين ترين وزنه ها را با آن حمل و نقل مى كنند و حتّى كشتى هاى بزرگ را به وسيله آن مهار مى كنند و با آن لنگر مى اندازند.
3- تنها عاملى كه اين پشمِ بى مصرفِ سست را مقاوم مى كند، اتّحاد رشته هاى پشم است. آرى؛ پس از اينكه اين رشته ها دست به دست هم دادند و همديگر را در آغوش گرفتند و پيمان اتّحاد و هماهنگى بستند و دست از تشتّت و اختلاف برداشتند، منشأ خيرات فراوانى مى گردند. و اين به انسان مى آموزد كه وجود تو هم استعدادهاى بالقوّه فراوانى دارد، اگر تابيده شود محكم مى شود و پيام آور محصولات تازه و مفيدى؛ چون تصميم، اراده، وحدت كلمه، ايمان، توكّل به خدا و مانند آن خواهد شد.
از اين رو، قرآن مجيد مى فرمايد: شما به وسيله ايمان تابيده شده ايد، انسان عاقل دوباره طناب ايمان خود را وانمى تابد!
اين تشبيه بسيار زيبا، جالب و پرمعنا در كلام حضرت زينب(عليها السلام) نيز آمده است در آن هنگام كه حضرت زينب به درازه كوفه رسيد در يك سخنرانى آتشين مردم را مورد خطاب قرار داده، فرمود: «اِنَّما مَثَلُكمْ كَمَثَلِ الَّتى نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّة...»؛ مَثَل شما مردم بى وفا و پيمان شكن كوفه، مثل آن زن احمق و أبله و نادانى است كه ريسمان تابيده محكم خود را از هم گسيخته مى سازد.(2) شما، هم با على(عليه السلام)بيعت كرديد و هم با نماينده امام حسين(عليه السلام)، مسلم بن عقيل، رشته پيمان را محكم كرديد؛ ولى هنگامى كه ابن زياد آمد، با چند وعده و وعيد و ايجاد رعب و وحشت، پيمان خود را شكستيد و معلوم شد كه تمام آن دعوت ها و بيعت ها و اعلان وفادارى ها جز حقّه بازى چيزى نبوده است، و اكنون هم با ديدن سر حسين بن على(عليهما السلام) گريه مى كنيد؛ هم مى كشيد و هم عزادارى مى كنيد!
كسانى كه با ادبيّات عرب آشنا هستند، درمى يابند كه اين خطبه چقدر ارزشمند است. به عقيده ما حضرت زينب(عليها السلام) از بازار آشفته كوفه دست گشود و پايه هاى تخت و تاج حكومت يزيد را در شام به لرزه درآورد و مقدّمه سرنگونى بنى اميّه و انقلاب ها و شورش هاى بعدى را فراهم كرد.
اهميّت وفاى به عهد و پيمان
در مورد اهميت وفاى به عهد و پيمان روايات فراوانى وارد شده است كه به سه نمونه آن اشاره مى شود:
1- پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) در روايت كوتاه و پرمعنايى مى فرمايد: «لا دينَ لِمَنْ لا عَهْدَ لَهُ؛ كسى كه عهد و پيمان ندارد و به آن وفا نمى كند، دين ندارد».(3)
اين سخن بسيار مهم بدين معنا است كه وفاى به عهد مساوى با دين دارى است و انسان عهدشكن كه امروز قول مى دهد و فردا تخلّف مى كند، انسان بى دينى است؛ چه اينكه وقتى انسان در مقابل بندگان خدا وفادار نباشد، در مقابل خداوند هم وفادار نخواهد بود.
2- حضرت على(عليه السلام) در نامه 53 نهج البلاغه (عهدنامه مالك اشتر)(4)مى فرمايد:
اى مالك! در عهدى كه مى بندى پايدار و وفادار باش چه طرف پيمان تو مسلمان باشد، چه كافِر؛ زيرا در ميان تمام دستوراتى كه خداوند برشمرده است، هيچ دستورى به اهميّت عهد و پيمان نيست؛ چه اينكه عهد و پيمان در ميان تمام امّت ها و ملّت ها محترم است.
دنياى كنونى نيز چنين است و غالب كشورها به عهد و پيمان ها پايبند هستند و حتّى در زمان جاهليّت نيز چنين بوده است و بت پرستان نيز به پيمان هاى خود وفادار مى ماندند. بنابراين، لازم است مسلمانان در پيمانهاى خود با خدا و مردم وفادار بمانند.
3- امام باقر(عليه السلام) در روايت زيبايى مى فرمايد:
«ثَلاثٌ لَمْ يَجْعَلِ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ لاَِحَد فيهِنَّ رُخْصَةٌ: اَداءُ الاَْمانَةِ اِلَى الْبَرِّ وَ الْفاجِرِ وَ الْوَفاءُ بِالْعَهْدِ لِلْبَرِّ وَ الْفاجِرِ وَ بَرُّ الْوالِدَيْنِ بَرَّيْنِ كانا اَوْ فاجِرَيْنِ»؛ سه چيز است كه خداوند - عزّوجلّ - به هيچ شخصى اجازه تخلّف از آن را نداده است:
1- اداى امانت به صاحبش چه صاحب آن نيكوكار باشد و چه فاسق.
2- وفاى به عهد و پيمان نسبت به فاسق و مؤمن.
3- نيكى به پدر و مادر چه صالح باشند و چه فاجر.(5)
بنابراين، بر اساس آيات و روايات وفاى به عهد در سرلوحه همه امور قرار دارد، و چنانچه بنده اى بخواهد خداوند خواسته هايش را مورد اجابت قرار دهد، بايد به پيمان با خداى خويش وفادار باشد.
گرت هواست كه معشوق نگسلد پيوند *** نگاهدار سر رشته تا نگهدارد