كلمه "ولي" در آيه ولايت چطور به معني متصدي امور مسلمين است؟

پاسخ:

با توجه به آيات 51 و 52 سوره مائده به خوبي آشكار مي شود كه منظور از پذيرفتن ولايت يهود و نصارا تنها يك نوع دوستي و محبت ساده به عنوان روابط مسالمت آميز اجتماعي نيست، بلكه نوعي پيروي و ورود در جرگه آنان است به طوري كه موضعگيري اجتماعي يهود و نصاري را پيدا كنند و بر خلاف دستور پيامبر(ص) از شركت در جهاد خودداري مي كنند.

براي توضيح بيشتر توجه شما را به مطالب زير جلب مي كنيم:

معناي ولايت: لغت شناسان كلمه ولايت را به معناي سرپرستي، عهده‏داري امور، سلطه، استيلا،رهبري و زمامداري معنا كرده‏اند. در اين جا معناي اين كلمه را با برخي از مشتقاتش فقط از كتاب‏هاي لغت اهل سنت برايتان نقل مي‏كنيم:

- راغب اصفهاني مي‏نويسد: «وِلايت؛ يعني، ياري كردن. و وَلايت؛ يعني، زمامداري و سرپرستي امور و گفته شده است كه وِلايت و وَلايت ماننددِلالت و دَلالت است و حقيقت آن «سرپرستي» است. ولي و مولي نيز در همين معنا به كار مي‏رود»، (المفردات الراغب، ص 570).

- ابن اثير مي‏نويسد: «وليّ؛ يعني، ياور... و هر كس امري را بر عهده گيرد، «مولي و وليّ آن است». سپس خودش مي‏گويد: «و از همين قبيل استحديث «من كنت مولاه فعلي مولاه»... و سخن عمر كه به علي(ع) گفت: «تو مولاي هر مؤمني شدي»؛ يعني، «ولي مؤمنان گشتي»، (النهايه، لابناثير، ج 5، ص 227).

- صاحب صحاح اللغه مي‏نويسد: «... هر كس سرپرستي امور كسي را به عهده گيرد ولي او است»، (الصحاح في لغه العرب، ج 6، ص2528).

- صاحب مقاييس مي‏نويسد: «.. هر كس زمام امر ديگري را به عهده گيرد «وليّ او است»، (معجم مقاييس اللغه، ج 6، ص ص 141).

ولايت (با فتح واو) و ولايت (با كسر واو) از ماده ولي اشتقاق يافته است. معناي اصلي «ولي» قرار گرفتن چيزي در كنار چيز ديگر است به نحوي كه فاصله اي در كار نباشد؛ يعني اگر دو چيز آن چنان با هم متصل باشند كه هيچ چيز در ميان آنها نباشد، ماده ولي به كار برده مي شود.

ولايت به معناي تصدي و صاحب اختياري است.

از نظر اسلام دو نوع ولايت وجود دارد:

1- ولايت منفي؛ كه اجتناب از همدلي با كفار و منافقان و طاغوت است (ممتحنه، 1 -2) به گونه اي كه آنها دوستان مؤمنان نباشند و اختيار مؤمنان به دست آنها نباشد (بقره، 257 ؛ نساء، 119؛ انعام، 14؛ مريم، 45؛ آل عمران، 28؛ نساء، 76 و 139 و 144؛ مائده، 51 و 57؛ اعراف، 3، 27، 30؛ انفال، 73؛ توبه، 23 و...). در يك كلام ولايت منفي به نفي ولايت غير خداست.

توضيح اين كه ولايت اصالتا از آن خداست.«الله ولي الذين امنوا» (بقره، آيه 257) و بايد از هر آنچه غير خداست، اعم از شيطان، طاغوت، كفار، منافقان و خلاصه دشمنان خدا اجتناب است و تحت ولايت و سرپرستي آنها نرود و دوست و يار و ياورشان نگرفت.

2- ولايت مثبت؛ ولايت مثبت ولايتي است كه در راستاي ولايت الهي باشد. رابطه دوستي بين اولياء الهي و مؤمنان. اين ولايت بر دو قسم است:

الف. ولايت اثباتي عام كه در جامعه اسلامي بين مؤمنان برقرار است و ملاك آن ايمان است (توبه، 71). از آنجا كه خدا ولي مؤمنان است، بين مؤمنان نيز رابطه عميق دوستي و رحمت و مهرباني برقرار است (فتح، آيه 29) و هيچ گونه دشمني در ميان آن راه ندارد. امر به معروف و نهي از منكر يكي از ملاك هاي اين نوع ولايت است (توبه، آيه 71) مؤمنان يكديگر را به خير و كارهاي خير دعوت مي كنند و از زشتي و كارهاي ناپسند باز مي دارند.

ب . ولايت اثباتي خاص كه موضوع پرسش شماست و عبارت از ولايت پيامبر اكرم(ص) و ائمه اطهار(ع) مي باشد (مائده، 55). اين نوع ولايت كه مخصوص اين بزرگواران دارد به چهار معني است كه آن كه در هر چهار معني ولايت ائمه اطهار(ع) را بپذيرد، مؤمن واقعي و شيعه حقيقي است:

1- ولايت محبت يا ولايت قرابت. اهل بيت از خاندان پيامبر اكرم(ص) هستند و واجب است كه مردم به آنها محبت بورزند، جزء مسلمات بحث نبوت اين نكته است كه پيامبران، هيچ گاه از پيروان خود مزد و اجرت نمي خواستند و اجر خود را تنها از خداوند متعال خواستار بوده اند«و ما اسئلكم عليه من اجر ان اجري الاعلي رب العالمين و بر اين رسالت اجري از شما طلب نمي كنم. اجر من جز بر عهده پروردگار جهانيان نيست» (شعرا، 109 (از زبان نوح)، 127 (از زبان هود)، 145 (از زبان صالح)، 164 (از زبان لوط)، 180 (از زبان شعيب).

خلاصه اين زبان حال و قال همه پيامبران است. پيامبر گرامي اسلام(ص) نيز مي فرمايند:«قل لا اسألكم عليه اجرا ان هو الا ذكري للعالمين» (انعام، آيه 90).

اما اين مطلب درباره پيامبر اكرم(ص) يك تبصره خورده است:«قل لا اسألكم عليه اجرا الا الموده في القربي بگو بر اين رسالت اجري نمي خواهم مگر مودت و دوستي در نزديكان خود» (شوري، 23).

چرا در مودت و دوستي اهل بيت چنين توصيه شده است؟ اين كار دليل دارد:«قل ما اسألكم عليه من اجر الا من شاء ان يتخذ الي ربه سبيلا بگو بر اين رسالت اجري از شما طلب نمي كنم، جز اين كه هر كس بخواهد راهي به سوي پروردگارش در پيش گيرد» (فرقان، 57).

هدف تأكيد بر دوستي با ائمه اطهار و اهل بيت عصمت و طهارت(ع) اين است كه راهي به سوي خدا باز شود. پس اين اجر براي پيامبر اكرم(ص) نيست و فايده و نفع آن مخصوص مؤمنان است: «قل ما سألتكم من اجر فهو لكم ان اجري الا علي الله و هو علي كل شيء شهيد بگو هر مزدي كه از شما خواستم آن از (به نفع) خودتان است. مزد من جز بر خدا نيست و او بر هر چيزي گواه است».

پس اولين مرتبه ولايت ائمه اطهار(ع) ولايت مودت و محبت است كه آن به سود و نفع ماست و مقدمه ساير اقسام ولايت هاست.

2- ولايت امامت و پيشوايي و زعامت و مرجعيت ديني مردم كه مردم موظفند در دين و مسائل آن از آنها پيروي كنند و آن را الگوي خود قرار دهند (احزاب، 21).

و همچنين: «قل ان كنتم تحبون الله فاتبعوني يحببكم الله بگو اگر خدا را دوست داريد از من پيروي كنيد تا خدا شما را دوست بدارد»  (آل عمران، آيه 31)

اين مضمون حديث غدير است و روايت معروف «اني تارك فيكم الثقلين كتاب الله و عترتي اهل بيتي...» اشاره به همين مقام دارد.

3-ولايت زعامت و رهبري اجتماعي و سياسي (نساء، 59 ؛ مائده،  55 ؛ احزاب، 46 ؛ حشر، 7 ؛ نساء 65 و...).

در زمان پيامبر اكرم(ص) حق حكومت مخصوص ايشان است و پس از ايشان، ائمه اطهار(ع) صاحب اين حق هستند و اجراء عدالت در همه ابعاد اجتماعي اقتصادي، سياسي، فرهنگي و قضايي تنها در سايه قدرت امام(ع) است و با حكومت امام زمان(عج) عدالت همه جانبه برقرار مي شود. معناي دقيق زعامت و حكومت، قانونگذاري براساس قرآن و سنت، اجراء و قضاوت است.

4- ولايت تصرف؛ كه ولايت معنوي است و بالاترين و والاترين مراحل ولايت است كه به مقام طهارت ذاتي ائمه برمي گردد. امام انسان كاملي است كه واسطه بين حق تعالي و خلق (مخلوقات) مي باشد و به دليل نفوذ غيبي اي كه دارد، نوع تسلط تكويني و معنوي بر جهان آفرينش و انساني دارد.

اين ولايت كه به معناي واسطه خدا با بندگان و تدبير امور با اجازه و اذن و اراده الهي است. مخصوص ائمه اطهار(ع) است كه از هرگونه هواي نفساني پاك هستند و به كلي و به صورت جامع بنده خدا باشند.

براي مطالعه بيشتر ر.ك:

1- ولاءها و ولايت ها، شهيد مطهري، انتشارات صدرا (بيشتر مطالب پاسخ حاضر از اين كتاب استفاده شده)

2- امامت و رهبري، شهيد مطهري، انتشارات صدرا