مفاهيم قران گستره خاص دارد آيا تمام علوم را در بر ميگيرد ؟وبه چه دليل قران از جامعيت برخوردار است ؟

پاسخ:

قرآن - چنان كه صاحب نظران گفته‏اند - چون دريايي عميق است و هيچ كتابي را نمي‏توان با آن مقايسه كرد. يكي از نشانه‏هاي عمق قرآن كريم، تفاسير مختلفي است كه بر آن نگاشته‏اند. اين در حالي است كه نه تفاسير گذشته توانسته‏اند از عهده تفسير كامل آيات اين كتاب مقدس بر آيند؛ نه تفاسير معاصر مي‏توانند تمام معاني‏اش را كشف كنند و نه تفاسير آيندگان خواهند توانست به درك عميق آيات آن نائل آيند.

امامان معصوم(ع) نيز در موارد مختلف به جايگاه رفيع قرآن اشاره كرده‏اند؛ براي نمونه در روايات چنين آمده است:   »فضل القرآن علي سائر الكلام كفضل اللّه علي خلقه«  (1)؛ برتري قرآن به ديگر سخنان مانند برتري خداوند بر مخلوق خود است.

تاريخ اسلام نشان مي‏دهد كه قرآن در عرصه‏هاي مختلف زندگي مسلمانان ظهور و نفوذ داشته است. بخشي از اين عرصه‏ها عبارت است از:

1. معنوي و روحي

2. عملي و اجتماعي

3. علمي و نظري

به نظر مي‏رسد بُعد اخير، پرسش درباره »جامعيت قرآن« را در اذهان مسلمانان پديد آورده است. بسياري از دانشمندان جامعيت قرآن را پذيرفته و در جهت اثبات آن دليل‏هايي ارائه داده‏اند. پيش از تبيين برهان‏هاي اين گروه، بايد دانست ديدگاه طرفداران جامعيت قرآن به انواع زير قابل تقسيم است:

1. ديدگاه حداكثري كه به گستردگي قرآن در همه علوم و روش‏ها معتقد است.

اين گروه از طرفداران جامعيت قرآن، قرآن را دربردارنده همه علوم نخستين و واپسين مي‏دانند. در نگاه آنان، قرآن همه مسائل جزئي و كلي و حتّي بسياري ديگر از موضوعات مانند شيمي، فيزيك و... را شامل مي‏شود. اينان قرآن را جامع مسائلي مي‏دانند كه مبين قوانين علوم نظري و تجربي است.(2) اسكندراني و طنطاوي و ملامحسن فيض كاشاني و ابن‏كثير در شمار اين گروه جاي دارند. فيض كاشاني،(3) پس از آن كه دانش انسان را به دو نوع جزئي و حسي و كلي و مطلق تقسيم مي‏كند، مي‏گويد: اكنون آن كه كيفيت اين نوع دانش (علم كلي) را مي‏داند، معنا و مفهوم آيه مبارك (و نزلنا عليك الكتاب تبياناً لكل شي‏ء) را در مي‏يابد. چنين كسي به واقع گواهي مي‏دهد كه همه دانش‏ها در قرآن كريم وجود دارد.

ابن كثير(4) نيز، پس از نقل كلام ابن مسعود درباره نهفته بودن همه علوم در قرآن، مي‏گويد: هر چه مردم در كارهاي دنيايي و دين و معيشت و عالم رستاخيز نيازمندند، در قرآن بيان شده است.

بي‏ترديد اگر مراد ابن‏كثير ظواهر كلمات قرآن باشد، قابل پذيرش نيست؛ زيرا اموري چون مسائل دقيق و جزئي رياضي، شيمي، فيزيك و مانند آن در ظواهر قرآن به صورت شفاف بيان نگرديده است؛ ولي چنانچه مرادش نهفته بودن اين دانش‏ها در مراتب گونه‏گون معاني و مفاهيم قرآن باشد، مي‏توان آن را پذيرفت.

2. ديدگاه حداقلي، كه تماميت قرآن در ذكر كليات و بيان ارزش‏ها را مي‏پذيرد.

طرفداران اين نظريه قرآن را در محدوده توصيف جهان بيني و عقايد و بيان ارزش‏هاي جامع مي‏دانند و معتقدند طرح مسائل علمي با قدسي بودن دين سازگار نيست. محمد عزة دروزه(5) و دكتر سروش(6) در شمار اين گروه جاي دارند.

اكمال دين در نظر اين گروه عبارت است از تبيين كامل امور معنوي و آخرتي و واگذاردن علوم انساني و تجربي، از جمله شيوه حكومت به مردم. برخي در تأييد اين نظريه گفته‏اند:(7) افزودن سنّت رسول اللّه(ص)، توجّه به سيره امامان(ع) و توسل به اجتهاد در كنار قرآن دليل واضح كامل نبودن قرآن به شمار مي‏آيد.

بي‏ترديد اين ديدگاه نمي‏تواند درست باشد؛ زيرا طرح مسائل علمي در راستاي هدايت و تربيت نفوس ضرورت دارد و به قدسي بودن زيان نمي‏رساند. از سوي ديگر، نقدپذيري به ديني بودن موضوع آسيب وارد نمي‏كند؛ چنان كه احكام شرعي به واسطه عنصر اجتهاد هميشه در معرض انتقاد قرار دارند. افزون بر اين، مسائلي چون سنّت رسول اللّه(ص) و سيره ائمّه(ع) و اجتهاد از پايه‏هاي جامعيّت قرآن به شمار مي‏آيند؛ به عبارت ديگر، همه اين‏ها از متن قرآن كريم الهام گرفته‏اند؛ آياتي مانند   )و ما اتاكم الرسول فخذوه و ما نهاكم عنه فانتهوا  ((8) و   )أطيعوا الله و أطيعوا الرسول و أولي الامر منكم  ((9) و )  إنما وليكم الله و رسوله و الذين امنوا...  ((10) و )  لكم في رسول الله أسوة حسنة  ((11) و )  و ما كان المؤمنون لينفروا كافة فلو لا نفر من كلِّ فرقة منهم طائفة ليتفقَّهوا في الدِّين...  ((12) و احاديثي مانند   »اني تارك فيكم الثقلين كتاب اللّه و عترتي اهل بيتي فان تمسكتم بهما لن تضلوا و انهما لن يفترقا حتّي يردا علي الحوض  «.(13) بر نادرستي اين نظر گواهي مي‏دهند.

3. ديدگاه اعتدالي كه معتقد است قرآن كريم ضمن بيان كليات و اصول و قواعد ارزشي و نگرشي، برخي از روش‏هاي سرنوشت ساز و موثر در هدايت را نيز تبيين مي‏كند. طرفداران اين نظريه(14)، چنان باور دارند كه قرآن اصول و ارزش‏هايي را مطرح كرده است كه مي‏توان بر اساس آن يك نظام حقوقي و سياسي و اجتماعي و پيام‏هاي ارزشي مبتني بر يك مكتب روان‏شناسي و جامعه‏شناسي را استخراج كرد. بنابراين، قرآن از زاويه‏اي خاص بيانگر همه چيز است. جامعيت و شمول قرآن در گستره ديدگاه‏هاي علمي چنان است كه در خصوص تك گزاره‏هاي آن سخني ندارد و اثباتاً يا نفياً موضع‏گيري نمي‏كند.

در اين ميان، برخي از مفسران مانند علامه طباطبايي و ديگران،(15) جامعيت قرآن را در قلمرو هدايت و تربيت تفسير كرده‏اند. او در اين باره مي‏نويسد: »آنچه ملاك است و كوتاهي را از جانب قرآن منتفي مي‏سازد، اين است كه قرآن تمام مطالب لازم در حوزه هدايت و سعادت را همراه دارد و در اين زمينه از هيچ كوششي فروگذار نكرده است«.(16)

گروهي از پژوهشگران مانند استاد حسن زاده آملي جامعيت را براساس فهم زبان قران و ذوبطون بودن آن معنا كرده‏اند. او مي‏نويسد:(17) »كلمه مباركه »  كلّ شي  « چيزي را فروگذار نكرده است. پس چيزي نيست كه قرآن تبيان آن نباشد. ولي قرآن در دست انسان زبان فهم، تبيان كلي شي و زبان كلمات اللّه بي‏انتها است. اين انسان زبان فهم راسخ در علم است.«

گروهي نيز جامعيت را در حوزه شرع و احكام آن محدود ساخته‏اند. عالماني چون فخر رازي،(18) طبرسي(19) چنان اعتقاد دارند كه جامعيت قرآن در محدوده دين و شرع معنا مي‏يابد؛ زيرا بيان دين و احكام جز از ناحيه قرآن امكان‏پذير نيست.

دليل‏هاي جامعيت قرآن

دليل‏هاي جامعيت قرآن نوع است:

الف( آيات الاهي

ب( سخنان معصومان(ع)

ج( برهان عقلي

الف( آيات الاهي

بخش نخست به سه دسته تقسيم مي‏شود:

1 - آياتي كه در آن واژه تبيان و تفصيل آمده است؛ مانند آيه 89 سوره نحل.

2 - آياتي كه اسلام را دين جهاني معرفي مي‏كند؛ مانند آيه 107 سوره انبياء.

دستورهاي آيين جهاني بايد چنان باشد كه نيازهاي عرصه‏هاي مختلف زندگي بشر را تأمين كند. از اين رو، جهاني بودن قرآن مستلزم جامع بودن آن است.

3 - آياتي كه فرمان‏هاي قرآن را جاودانه معرفي مي‏كند؛ مانند آيه 1 سوره فرقان.

بي‏ترديد چيزي كه تا ابد استمرار دارد، بايد به تمام نيازهاي انسان در زندگي فردي و اجتماعي، براي تحقق هدايت و سعادت، پاسخ دهد.

ب( سخنان معصومان(ع)

روايات اين بحث به سه دسته تقسيم مي‏شوند:

1. احاديثي كه با واژگان تبيان و تفصيل، قرآن را وصف كرده‏اند؛ مانند اين سخن امام رضا(ع)(20): خداوند پيامبرش را قبض روح نفرمود، مگر آن كه دينش را كامل ساخت. و قرآن را بر او نازل فرمود كه در آن تفصيل هر چيزي وجود دارد.

امام صادق(ع)(21) نيز مي‏فرمايد: خداوند متعال هر چيزي را در قرآن بيان كرده است. به خدا سوگند، قرآن همه نيازمندي‏هاي مردم را آورده تا كسي نگويد كاش اين موضوع در قرآن بود.

2 - رواياتي كه قرآن را منبع و محل مراجعه معرفي مي‏كند؛ مانند اين سخن امام باقر(ع)(22): بي‏ترديد خداوند متعال چيزي كه امّت نياز دارد، رها نساخته، در كتاب خود فرو فرستاده است.

امام صادق(ع)(23) در اين باره مي‏فرمايد:هر چه كه دو تن در آن اختلاف دارند، ريشه‏اش در كتاب خدا موجود است؛ امّا عقل مردم به آن نمي‏رسد.

3 - گفتار مولاي متقيان علي(ع)(24) كه در توصيف قرآن مي‏فرمايد: آگاه باشيد، دانستني‏هاي گذشته و آينده تا روز قيامت در قرآن آمده است....

ج( برهان عقلي

در اين بخش، با برهان‏هاي زير رو به رو مي‏شويم:

1 - برهان خاتميت

خاتميت، بر اساس دليل‏هاي عقلي و نقلي، تثبيت شده است. نتيجه منطقي خاتميت پذيرش جامعيت قرآن است؛ زيرا راز خاتميت در چگونگي رهنمودها و مقررات و شيوه طرح آن‏ها نهفته است؛ يعني بايد پيامبر خاتم طرحي جامع و كلي ارائه دهد؛ طرحي كه هيچ چيز در آن فرو گذار نشده باشد.

2 - برهان لطف

اگر فرض كنيم دين اسلام در بيان مسائل لازم كوتاهي كرده است و جوينده هدايت پاسخ خود را در آن نمي‏يابد، بي‏ترديد سردرگمي يا دست كم سرخوردگي پديد مي‏آيد و اين كار از لطف خداوند دور است.

3 - برهان تكامل دين

اگر بر اساس ملاك‏هاي عقلي و نقلي دين اسلام متكامل‏ترين اديان به شمار مي‏رود، بايد هر مسأله‏اي را بيان كند.

معيارهاي جامعيت

در پايان ،اشاره به معيارهاي صدق جامعيت بر قرآن شايسته مي‏نمايد. مطابقت با فطرت انساني، سهولت و انعطاف پذيري در تعليمات، توان پاسخ به پرسش‏هاي بشر، شايستگي همگاني و جاودانگي، همسويي با انسان، همگوني اجزاي دين، نگاه همه جانبه، فراروزي و آينده نگري، عقلاني بودن آموزه‏ها و توجّه به تفقه و اجتهاد. بخشي از اين ملاك‏ها به شمار مي‏آيد.

منابع

1) بحارالأنوار، ج 89، ص 19.

2) اشاره به دو كتاب معروف تفسيري است كه به شكل افراطي به مسائل علوم و تجربي پرداخته‏اند:

كشف الاسرارا النورانيه )اسكندراني( و الجواهر في تفسير القرآن. )طنطاوي(

3) هفده گفتار در علوم قرآني، ترجمه سيد حسين حسيني، 98 - 93.

4) تفسير القرآن العظيم، ابن كثير، ج 2، ص 503.

5) تفسير الحديث، محمد عزة دروزه، ج 6، ص 91.

6) فربه‏تر از ايدئولوژي، عبدالكريم سروش، ص 58 48 و 122.

7) مجله كيان، حبيب اللّه پيمان، شماره 5، ص 27 و 28.

8) و آن چه را فرستاده او به شما داد، آن را بگيريد و از آن چه شما را باز داشت، باز ايستيد. )حشر (7 :(59)

9) خدا را اطاعت كنيد و پيامبر و اولياء امر خود را نيز اطاعت كنيد. )نساء (59 :(4)

10) وليّ شما، تنها خدا و پيامبر اوست و كساني كه ايمان آورده‏اند... )مائده (55 :(5)

11) قطعاً براي شما در اقتدا به رسول خدا سرمشقي نيكوست. )احزاب(21 :(33)

12) و شايسته نيست مؤمنان همگي )براي جهاد( كوچ كنند. پس چرا از هر فرقه‏اي از آنان، دسته‏اي كوچ نمي‏كنند تا )دسته‏اي بمانند و( در دين آگاهي پيدا كنند. )توبه (122 :(9)

13) همانا من ميان شما )مردم( دو شي‏ء گرانبها را به يادگار گذاشتم. كتاب خدا و عترت خود كه اهل بيت من باشند، اگر پس از من به آن دو چنگ بزنيد گمراه نخواهيد شد: آن دو از هم جدانمي شوند تا با هم به حوض )بهشت( وارد مي‏شوند. )بحارالأنوار، ج 2، ص 100)

14) مجله معرفت، ناصر مكارم شيرازي، شماره 5، ص 4.

15) تفسير المنار، شيخ محمد عبده، ج 7، ص 394 و 395.

16) تفسير الميزان، علامه طباطبايي، ج 7. )ذيل آيه 37 سوره انعام(

17) انسان و قرآن، حسن حسن زاده آملي، ص 9.

18) تفسير فخر رازي، ج 12، ص 218 - 215.

19) مجمع البيان، طبرسي، ج 6، ص 190.

20) الجديد في التفسير القرآن، شيخ محمد سبزواري، ج 3، ص 29.

21) اصول كافي، كليني، ج 1، ص 59.

22) همان.

23) همان.

24) نهج البلاغه، خطبه 158.