قطعي الصدور بودن قرآن صحيح است اما آيا ظني الدلاله
بودن آن صحيح است؟
پاسخ:
قرآن كريم كتابي است كه دو جنبه دارد:
الف: جنبه سندي:
سند قرآن قطعي است چرا كه به صورت متواتر از پيامبر(ص) به ما رسيده است
يعني در هر نسل هزاران نفر آن را حفظ كرده و نقل نموده‌اند. بنابراين يقيين پيدا
مي‌كنيم كه قرآن از سخنان پيامبر(ص) است و ايشان نيز از وحي الهي اخذ كرده و براي
مردم بيان كرده است.
ب: جنبه دلالتي:
الفاظ قرآن كريم از نظر دلالت بر معاني چند دسته است:
1. نص: يعني
آياتي كه صد در صد بر معنا دلالت دارد، و دلالت آن قطعي است مثل: قل هو الله
احد1... لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ؛2 لاَ إِلهَ إِلاَّ اللَّهُ.3
2. ظاهر: يعني
آياتي كه بين 51% تا 99% بر معنايي دلالت دارد و احتمال معناي دوم در مورد آن وجود
دارد.
مثل: اقم الصلوه: كه ظاهر آيه دلالت بر وجوب مي‌كند. اما از آنجا كه امر
گاهي در مورد استحباب نيز به كار مي‌رود دلالت آن قطعي نيست.
تذكر: بيشتر آيات قرآن از سنخ ظواهر است ولي بايد توجه داشت كه همانطور كه
علماي علم اصول الفقه بيان كرده‌اند «ظاهر» حجت است4 چون بناي عقلاء آن است كه اگر
كسي مطلبي را گفت ظاهر سخنش حجت است و مي‌توان عليه او در دادگاه بدان احتجاج كرد.
3. مجمل: يعني
الفاظي كه معناي آن روشن نشده است و لازم است بعد از مراجعه به آيات و روايات و
قرائن ديگر روشن شود.
مثال: «أُحِلَّتْ لَكُمْ بَهِيمَه الْأَنْعَامِ إِلَّا مَا يُتْلَي
عَلَيْكُمْ»5
«(گوشت و
جنينِ) دامهاي زبان بسته براي شما حلال گرديده، مگر آنچه (حكمش) بر شما خوانده
مي‌شود.»
كه «آنچه خوانده مي‌شود» مجمل است و بوسيله آيه ديگر معناي آن روشن مي‌شود.
«حُرِّمَتْ
عَلَيْكُمُ الْمَيْتَه وَالدَّمُ...»6
4. متشابه:
يعني الفاظي كه احتمال چند معنا در مورد آنها مي‌رود و طبق آيه هفتم سوره آل عمران
به محكمات (آياتي كه يك معناي دارد مثل نصوص) بازگردانده مي‌شود.
مثال: «يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ»7 كه احتمال دارد واژه «يد» به
معناي دست جسماني يا قدرت باشد.
«لَيْسَ
كَمِثْلِهِ شَيْءٌ»8 كه آيه محكم است و مي‌فرمايد هيچ چيز شبيه خدا نيست پس مقصود
از «يد» قدرت و مانند آن است نه دست جسماني.
يادآوري 1: اكثر آيات قرآن از نوع محكمات يعني نص و ظاهر است بنابراين
اشكالي در دلالت آنها وجود ندارد و كمتر از 200 آيه قرآن (از 6236 آيه) متشابه و
تعداد اندكي هم مجمل است.9 كه به وسيله آيات محكم و روايات و قرائن عقلي و ...
معناي آنها در تفسيرها روشن شده است.
يادآوري 2: ظني الدلاله بودن برخي آيات قرآن آن را از حجيّت نمي‌اندازد،
بلكه اين روش عقلائي در كاربرد الفاظ است كه از نصوص و ظواهر استفاده شود. و خدا
هم از همين شيوه استفاده كرده است. پس هر گاه آيات قرآن ظهور دارد و دليل و قرينه
مخالف ندارد ظاهر حجت است و لازم است بدان اخذ و طبق آن تفسير و عمل شود و ذكر
احتمال ديگر لازم نيست.
پی نوشتها
1 . توحيد ، 1.
2 . شوري ، 11.
3 . محمد ، 19.
4 . نك: كتاب‌هاي
اصول مثل: اصول الفقه مظفر، ج 2، ص 137 و كفايه الاصول و حلقات شهيد صدر.
5 . مائده ، 1.
6 . مائده ، 3.
7 . فتح ، 10.
8 . شوري ، 11.
9 . نك: التمهيد في
علوم القرآن، آيت الله محمدهادي معرفت، ج 3، ص 14.