منظور از اينكه همه قرآن در "بسم اللّه الرحمن
الرحيم" جمع شده است، چيست؟
پاسخ:
آنچه شما در پرسش آورده‌ايد، در ارتباط با حديثي است كه از امير مؤمنان
علي‌نقل شده است. در پاسخ‌ِ به آن توجه شما را به چند مطلب جلب مي‌كنيم:
1. قرآن كريم
ظاهر و باطن دارد. گر چه قرآن، جامع همه حقايق و اسرار و معارف عالَم است، اما
اين معارف، تنها از ظواهر آن استفاده نمي‌شود؛ بلكه از باطن آن نيز استفاده مي‌شود؛
چون خداي سبحان براي قرآن كريم كه تنها ظاهرش در دسترس ماست؛ مقام ديگري نيز بيان
داشته و مي‌فرمايد:
"إِنَّه‌ُ لَقُرْءَان‌ٌ كَرِيم‌ٌ # فِي كِتَـَب‌ٍ مَّكْنُون‌ٍ # لآ
يَمَسُّه‌ُ إِلآ الْمُطَهَّرُون‌َ؛
(واقعه، 77 ـ 79)
كه اين قطعاً قرآني است ارجمند، در كتابي نهفته كه جز پاك شدگان بر آن دست
نزنند".
شناخت باطن‌ِ قرآن، كار هر كسي نيست، تنها پيامبر9 و عترت طاهرين: مي‌توانند
اين مهم را بفهمند. اين كه علي‌مي‌فرمايد: "علم گذشته و آينده در قرآن است و
من سخنگوي قرآنم" اشاره به همين واقعيت دارد.( نهج البلاغه، سيد شريف رضي،
ترجمه عبد الحميد آيتي، ص 362 - 364، خ 157، بند 2، چ نشر فرهنگ اسلامي. )
حديث مورد نظر كه علي‌مي‌فرمايد: "همه علوم قرآن در سوره حمد و همه
آن در "بسم الله الرحمن الرحيم" و همه آن در "بأ" بسم
الله" است و من نقطه زير "بأ" هستم"( ينابيع الموده، سليمان
بن ابراهيم قندوزي، ج 1، ص 68، نشر اسوه. ) نيز جزو اسرار و باطن قرآن است و فهم
آن كار هر كسي نيست. البته راه فهم آن باز است و آنان كه توفيق فهم چنين اسرار و
حقايقي را بيابند، مي‌توانند به آن بپردازند، پس بايد آن را به اهلش واگذار نمود.
2. مي‌توان گفت:
علت اين كه تمامي علوم قرآن در سوره حمد آمده، اين است كه: سوره حمد در عين
مختصر بودنش، مشتمل بر عصاره معارف گسترده قرآن كريم است؛ زيرا خطوط كلي و اصول
سه گانه معارف ديني، يعني:
خداشناسي، معادشناسي و رسالت‌شناسي است كه مايه هدايت سالكان به صلاح
دنيا و آخرت است و سوره حمد با خلاصه‌ترين الفاظ و روشن‌ترين معاني، آن اصول سه
گانه را بيان نموده است. اگر سوره مباركه حمد، مشتمل بر عصاره معرفت‌هاي قرآني
نمي‌بود، اين گونه در كتاب خدا همتاي "قرآن عظيم" قرار نمي‌گرفت:
"وَ لَقَدْ ءَاتَيْنَـَكَ سَبْعًا مِّن‌َ الْمَثَانِي وَ الْقُرْءَان‌َ
الْعَظِيم‌َ؛(حجر، 87) ما به تو سوره حمد و قرآن عظيم داديم". بيشتر تفاسير
و روايات، "سبعا من المثاني" را كنايه از سوره "حمد" گرفته‌اند.(
تفسير نمونه، آيه الله مكارم شيرازي و ديگران، ج 11، ص 129، چ دار الكتب
الاسلاميه. )
بر همين اساس، سوره حمد، نام‌ها و القاب بسياري دارد كه هر كدام از آنها
ناشي از مناسبت‌هاي موجود در معارف آن و يا جايگاه ويژه سوره حمد است، مثلاً در
روايتي از پيامبر اكرم‌است: "اين سوره "ام‌الكتاب" است."(
مجمع البيان، شيخ طبرسي؛، ج 1، ذيل سوره حمد. ) مي‌دانيم "ام" به معناي
اساس و ريشه است. از طرفي مي‌توان گفت: همه دستورات قرآن در ايمان و عمل خلاصه
مي‌شود كه اين هر دو، در سوره حمد جمع است.
3. با توجه به
آن چه در بند دوم بيان شد، مي‌توان گفت: علت جمع تمامي معارف‌ِ سوره حمد در
"بسم الله الرحمن الرحيم" آن است كه:
تكرار آيه "بسم الله الرحمن الرحيم" در آغاز 113 سوره، نشانگر
آن است كه اين آيه در اول هر سوره‌اي از نظر معنا و تفسير با سوره‌هاي ديگر فرق
دارد، به اين دليل كه "بسم الله" هر سوره، جزئي از آن و با محتواي آن
هماهنگ و به منزله عنوان و تابلو آن سوره است و چون مضامين و معارف سوره‌هاي قرآن
با يكديگر متفاوت است (هر چند در مجموع هدف واحدي دارد) معناي "بسم
الله" نيز در هر سوره مختلف خواهد بود. بر اين اساس، چون سوره حمد، عصاره
تمامي معارف قرآن است و "بسم الله الرحمن الرحيم" آن به منزله تابلوي
آن است، پس مي‌توان گفت:
"بسم
الله" در سوره حمد به اندازه تمامي معارف قرآن پر بار و پر محتوا است.
4. در مورد
"بأ" "بسم الله" نيز مي‌توان گفت: چون متعلق "بأ"
كلمه ابتدا يا كمك گرفتن است؛ يعني آغاز هر چيز بايد با نام "الله" يا
هر كاري بايد باكمك خداوند باشد كه در غير اين صورت آن كار ناتمام و بر طريق هدايت
نيست، نتيجه مي‌گيريم:
به دست آوردن همه معارف يك طرف قضيه است، امّا تا با نام او آغاز نشود و
تا او نخواهد و ياري نكند، هرگز چيزي محقق نمي‌شود.
مفسران، احتمالات ديگري نيز بيان داشته كه به دليل طولاني شدن از ذكر
آنها خودداري مي‌كنيم. جهت آگاهي بيشتر مي‌توانيد به كتابهاي زير مراجعه نماييد:
1. تفسير سوره
حمد، امام خميني؛، ص 3 ـ 5 و ص 205 ـ 302، مؤسسه تنظيم و نشر آثار حضرت امام
خميني؛ .
2. ترجمه
الميزان، علامه طباطبايي؛، ج 1، ص 16 ـ 17، مركز نشر فرهنگي رجأ.
3. تفسير منهج
الصادقين، فتح الله كاشاني، ج، ص 93 ـ 95، چ افست اسلاميه.
4. تفسير تسنيم،
آيه الله جوادي آملي، ج 1، ص 258 - 325، مركز نشر اسرأ.
در پايان يادآوري مي‌كنيم كه محور علوم قرآني در سه اصل اعتقادي، اخلاقي
و احكام عملي خلاصه مي‌شود كه هر كدام مباحث فراواني دارد.