عبارت امام على ‌درباره تفسير سوره حمد يعني اُم‌ّ الكتاب‌ توضيح دهید.

پاسخ:

1. در مقايسه با ديگر سوره‌هاي قرآن‌، بي‌ترديد سوره حمد از برجستگي ويژه‌اي برخوردار بوده‌، نشانه آن هم اين است كه درباره اين سوره مبارك هم در قرآن كريم و هم به وسيله امامان‌:، تعابير ويژه‌اي آمده است‌؛ براي نمونه‌، مي‌توان به موارد زير اشاره كرد:

الف ـ امام علي‌فرمود: "همه علوم قرآن در سوره حمد آمده است‌."(ينابيع المودّه‌، سليمان بن ابراهيم قندوزي‌، ج 1، ص 68 ، نشر اسوه‌.)

ب ـ قرآن كريم درباره اين سوره مي‌فرمايد: "و لَقَد ءاتَينـَكَ سَبعـًا مِن‌َ المَثاني و القُرءان‌َ العَظيم‌؛ (حجر، 87) ما به تو سوره حمد و قرآن عظيم داديم‌."

ج ـ هنگامي كه جابر بن عبدالله انصاري‌، نزد پيامبر(ص) آمد، پيامبر(ص) به او فرمود: "الا اعلمك افضل سوره انزلَهَا اللّه في كتابه‌؟ قال فقال له بلي بابي انت و امي يا رسول‌اللّه علمينها. فعلمه الحمد، ام‌ّ الكتاب‌؛ آيا برترين سوره‌اي را كه خداوند در كتابش نازل كرده‌، به تو بياموزم‌؟ جابر گفت‌: آري‌! پدر و مادرم فدايت باد. (آن را) به من تعليم كن‌. پيامبر(ص) نيز سوره حمد كه ام‌ّالكتاب است را به او آموخت‌."(تفسير نمونه‌، آيت‌الله مكارم شيرازي و ديگران‌، ج 1، ص 3، دارالكتب الاسلاميه‌.)

2. اين كه چرا سوره مبارك حمد، دربردارنده تمام علوم قرآن يا اساس آن برشمرده شده‌، به طور خلاصه مي‌توان گفت‌: در اين سوره مبارك‌، محورهاي اصلي و كلّي آموزه‌هاي مهم ديني‌؛ يعني خداشناسي‌، معادشناسي و راهنما (پيامبر)شناسي آمده است‌؛ نيز ايمان به توحيد و عمل صالح كه پايه دين را تشكيل مي‌دهد، در اين سوره‌، مورد بررسي قرار گرفته است‌. تعبير به ام‌ّالكتاب كه در آن واژه "ام‌ّ" به معناي اساس و ريشه است نيز، از همين روست‌.

3. با جست و جوي هر چند مختصر، سخني كه از امام علي‌درباره ويژگي سوره حمد در پرسش آمده يافت نشد، ولي اگر هم در كتب روايي‌، درباره اين سوره چنين تعبيري از امام علي‌وجود نداشته باشد، امّا مشابه آن موجود بوده و به نمونه‌هايي از آن نيز اشاره گرديد.

4. جمع شدن همه معارف الهي در سوره حمد، كه از دلايل عمده ام‌ّالكتاب بودن اين سوره است‌، با نگاهي ظاهري به آن فهم‌پذير نبوده‌، بلكه اين مهم‌، به تأملي عميق امكان‌پذير است‌، چرا كه قرآن كريم داراي ظاهر و باطن‌، هر دو است‌؛ وانگهي دست‌يابي به باطن آن‌، از هر كس ساخته نيست‌، بلكه اين امر تنها كار پيامبر(ص) و امامان‌: است‌.