سيد محسن موسوى آملى
زيارت به معناى ديدار كردن و بازديد كردن است و در اصطلاح ديني،ديدار ازشخصى بزرگ و الهي،رفتن به بارگاه و مرقد‌هاى بزرگان دين،امام‌ها و امامزاده‌ها و اداى احترام به آنهاست.
همچنين،زيارتگاه به مكان‌هايى گفته مى شود كه بدن‌هاى اين بزرگان در آنجا دفن شده و مردم براى زيارت ايشان در اين مكان‌ها حضور مى يابند.
اما در برخى نقاط،بر خلاف آنچه كه مرسوم و مشهور است، زيارتگاه‌هايى نيز وجود دارد كه محل دفن شخصى نيست و نام امام يا امامزاده‌اى بر تارك آن نقش نبسته است. اين زيارتگاه‌ها كه در گوشه و كنار كشور ما، در شهرها و روستاهاى مختلف،وجود دارد، زيارتگاه قرآن است.اغلب ،در اين زيارتگاه‌ها كه نام‌هاى جالب و زيبايى دارند،قرآن‌هاى خطى و دسنويسى وجود دارد كه گاه قدمت آنها به چند صد سال پيش مى رسد.
محقق و نويسنده ارجمند،دكتر منوچهر ستوده مى نويسد:«در گيلان به شش «زيارت دستخط» برخوردم كه شايد نظير آنها را در ساير نقاط ايران نتوان يافت.در اين گونه زيارتگاه‌ها،قرآنى عظيم و مطلاّ،با خطى خوش،در جعبه‌اى نگهدارى [مى شود].براى اين جعبه‌ها، صندوقى ساخته‌اند و آن را مانند مرقد راه يافتگان حق، زيارت مى كنند.در برخى از اين زيارتگاه‌ها،قرآن در جعبه‌اى بود و جعبه در بنايى چوبين و بلند كه زائران بدان دسترسى نداشتند و از پايين ديوار و پايه‌هاى بنا [آن را] زيارت مى كردند.
نگارش اين قرآن‌ها را نيز به بعضى امامان معصوم(ع) نسبت داده‌اند و در برخى موارد،براى اين گونه قرآن‌ها، مسجدى نيز ساخته‌اند و اين زيارتگاه در داخل مسجد قرار دارد».(از آستارا تا استارآباد، ج1، ص 5)
يكى از اين زيارتگاه‌ها،در روستاى سعيد آباد شهرستان لنجان اصفهان است.قرآن خطى منسوب به امام علي(ع) از زمان صفويه تاكنون در اين محل نگهدارى شده و محل توجه و زيارت مردم است.
اين قرآن چند سال پيش ربوده شد،اما هنگام فروش آن،سارقان دستگير و قرآن مورد نظر در ماه‌رمضان 1373 ش به محل اصلى اش بازگردانده شد.
همچنين در يكى از روستاهاى كردستان به نام «نُگل»قرآن خطى نفيسى با خط كوفى وجود دارد كه بر روى پوست آهو نوشته شده است و عده‌اى آن را مربوط به زمان خليفه سوم و نوشته شده به دستور او مى دانند.درباره علت نامگذارى اين قرآن كه به «قرآن نُگل» معروف است،گفته‌اند:اين قرآن در اثر توجه چوپانى به يك گل زيبا كشف شده است. وقتى چوپان،آن را از زمين بيرون مى آورد،با چاله‌اى برخورد مى كند كه صندوقچه‌اى در آن قرار داشته است و وقتى صندوقچه را باز مى كند،با اين قرآن روبرو مى گردد.
اين قرآن را «قرآن نُوگل» و مسجدى را كه به منظور احترام و نگهدارى آن ساخته‌اند،«مسجد نوگل» ناميده‌اند. مردم منطقه اعتقاد زيادى به اين قرآن داشته و در حل مشكلات و گرفتارى هاى زندگى خود از آن يارى مى جويند.
اگر چه تلاشى براى كشف و ثبت اين گونه زيارتگاه‌ها و توجهى جدّى به منظور حفظ آنها صورت نمى گيرد و ما از تعداد دقيق آن و تاريخچه پيدايش و ماندگارى آنها اطلاعى نداريم،اما نمونه‌اى از اين تلاش را كه در كتاب ده جلدى «از آستارا تا استار آباد» در صفحات پراكنده آمده است و مربوط به زيارتگاه‌هاى قرآنى استان گيلان مى باشد،پيش ديد خوانندگان عزيز قرار مى دهيم.
1.زيارت دستخط اميرالمؤمنين(ع) در گشت فومن
در منطقه گشت شهر فومن، زيارت گاهى مشهور به «زيارت دستخط اميرالمؤمنين» وجود دارد. در خاطرات يكى از گردشگران خارجى به نام«رابينو» آمده:در اينجا قرآن كوفى كهنه‌اى است دكتر ستوده مى گويد :«من به محل رفتم و از متوليان جويا شدم. ايشان اظهار داشتند كه قرآن در جعبه‌اى داخل ضريح قرار دارد،اما پس از بازرسى از جعبه مذكور،قرآن چاپى اى داخل جعبه بود كه بيش از پنجاه سال عمر نداشت. احتمال مى رود كه قرآن مذكور به مكانى ديگر منتقل شده،يا به سرقت رفته باشد. ضريح اين زيارتگاه ،چوبى و مشبك است و در اطاقى نوساز قرار دارد».(از آستار تا استار آباد،ج1،ص 167)
2.زيارت قرآن چماچاى شفت
اين زيارت دستخط در منطقه كوهستانى ـ جنگلى چماچاى شهر شفت قرار دارد.بناى بقعه و مسجد قديمى آن را خراب كرده و نوسازى كرده‌اند.اين بقعه به نام‌هاى ديگرى نيز مشهور است؛برخى آن را مزار «شاهزاده احمد» و برخى آن را «امامزاده نعمان» مى نامند.رابينو اين بقعه را به نام امامزاده نعمان خوانده و از قرآن كوفى آن كه در سال 1331هـ.ق در اين بقعه وجود داشته و هنوز هم وجود دارد،ياد مى كند.
اين قرآن كه صفحات نخستين آن و يك صفحه از آخر آن افتاده است،با خط خوش نسخ بازنويسى شده است و آن را شيرازه بندى و صحافى كرده‌اند.قطر اين قرآن،به هفت و نيم سانتيمتر مى رسد.معروف است كه وزن اين قرآن نه من است.احتمال مى رود كه نعمان نيز تغيير شكلى از «نه من» باشد.(از آستارا تا استارآباد،ج 1،ص 220)
3.زيارت قرآن صيقلان تولم
در منطقه«صيقلان تولم» در مسجدى معروف به «مسجد آقاپيله قرآن»،به معناى مسجد قرآن بزرگ، قرآنى با ارزش و قديمى وجود دارد كه مردم به زيارت آن مى روند.مقدارى از اوراق اين قرآن به علت به هم خوردن شيرازه،پس و پيش شده است.اين قرآن به خط كوفى بوده و بر سر ايات گل و بته‌هاى سبز و قرمز قرار دارد.
4.زيارت دستخط روستاى كيجاى كهدم
در كيجاى كهدم قرآنى يافت مى گردد كه مى گويند توسط امام علي(ع) نگاشته شده است.تاريخ نگار، عبدالفتاح، در وقايع سال 998ق از اين قرآن ياد كرده است و مى نويسد:«كامران ميرزا كهدمى به اين قرآن،قسم ياد كرد كه به جمشيد خان وفادار باشد،اما كامران بى ايمان استحكام عهود و مواثيق به قرآن مجيد حميد كه دستخط مبارك و عنوان طراز صحيفه ولايت و نسخه ديباچه امامت اسدالله الغالب،اميرالمؤمنين بود… جز خيانت به او نكرد».رابينو نيز از اين قرآن ياد كرده است.(از آستارا تا استارآباد، ج 1، ص 8 ـ 3)
5.زيارت دستخط در روستاى كلام سر سياهكل
اين زيارتگاه،بنايى چوبين و دو طبقه مى باشد و در محوطه‌اى وسيع كه درختان آزاد كهنسال بر آن سايه انداخته‌اند،قرار دارد.در ورودى بقعه تخته‌اى و ساده است كه به اطاق طبقه اول باز مى شود.در داخل اطاق طبقه دوم،صندوقى چوبى وجود دارد.مى گويند، قرآنى به خط امام زين العابدين(ع) در اين صندوق جاى دارد، ولى قرآنى نه چندان قديمي،به خط نسخ متوسط در آن ديده مى شود. قديمى ترين تاريخ پشت قرآن،تولد يكى از فرزندان خانواده صاحب قرآن (مورخ 1208 ق) بوده است.نكته جالب اينكه گاهي،براى طلب باران در منطقه‌اي، صندوق قرآن را به بقعه‌اى در آن منطقه مى برند و بدان توسل مى جويند.(از آستارا تا استارآباد،ج 2، ص 63)
6.زيارت دستخط دهكده مالده لاهيجان
در اين دهكده،قرآنى خطى (به خط كوفي) در داخل بقعه‌اى قرار دارد كه مى گويند،به خط على بن ابى طالب(ع) نگاشته شده،بنايى كه اين قرآن در آن قرار دارد،به «دستخط اميرالمؤمنين(ع)» مشهور است.و آن،بنايى چوبين و دو طبقه مى باشد كه صندوقى بزرگ در وسط آن و در داخل آن نيز صندوقى كوچكتر جاى گرفته كه محل نگهدارى قرآنى خطى مى باشد.(از آستارا تا استارآباد،ج 2، ص 194)