جرعه‏اى از زلال وحى

ميرصادق سيدنژاد

پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله و قرآن‏شناسى

بي‏شک در ميان مردمان، هيچ کس به اندازه رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله با عظمت قرآن آشنايى ندارد؛ زيرا توان و استعداد آن حضرت چنان بود که آيات قرآن به ايشان نازل و از طريق آن رسول هدايت، به ساير مردم رسانده شد. اين در حالى بود که به تصريح قرآن، اگر حقيقت اين کتاب آسمانى به کوه‏ها نازل مي‏شد، آن‏ها نمي‏توانستند در مقابل عظمت آن تاب و تحمل داشته باشند و از هم متلاشى مي‏شدند. بر اين اساس، مي‏توان گفت شخصيتى که اين امانت بي‏نظير الهى را دريافت کرده، بهتر و بيش‏تر از ديگران با معارف و حقايق آن آشنايى دارد و مي‏تواند عظمت آن‏را براى مردم تبيين، و وظايف آنان را در برخورد با قرآن معيّن کند.

از رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله روايات بسيارى درباره معرفى حقيقت قرآن، تشويق به تمسک به آن، چگونگى بهره‏بردارى از مراتب و معراف اين کتاب آسمانى و نيز ترغيب آموزش و تدبر در قرآن وارد شده که تحقيق و تأمل در آن‏ها، از بهترين شيوه‏هاى آشنايى با قرآن است.

قرآن، سفره ضيافت خدا

پيامبر اکرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله در ضمن روايتي، قرآن کريم را «سفره ضيافت الهي» توصيف مي‏کند. بر اين اساس، معارف گران‏سنگ قرآنْ به عنوان بخشى از غذاى روح و روان آدمى محسوب مي‏شود و انسان از طريق بهره بردن از اين معارف، به اوصاف و ويژگي‏هايى آراسته مي‏شود که حقيقت جانشين پروردگار بودنِ او را عينيت مي‏بخشد و او را به کمالى که شايسته آن است، مي‏رساند. هم‏چنين اين سفره به گونه‏اى است که هر کس در کنار آن بنشيند، به اندازه توان و استعداد خود از آن بهره‏مند مي‏شود و هيچ کس از آن محروم نمي‏گردد. پيامبر اکرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله در اشاره به اين ويژگيِ کتاب الهى مي‏فرمايد: «قرآن سفره ضيافت خداوند است و تا مي‏توانيد، از آن توشه بگيريد».

تشويق به آموزش قرآن

از آنجا که استفاده از هر چيزى به شناخت آن نياز دارد، بهره‏بردارى شايسته از قرآن نيز نيازمند آشنايى با ابعاد مختلف آن است. بر اين اساس، رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله ضمن اشاره به آثار و برکات کتاب آسمانى اسلامْ مردم را به يادگيرى و آموزش آن تشويق کرده و مي‏فرمايد: «اگر حياتى چون زندگى انسان‏هاى نيک‏بخت و مرگى همانند مرگ شهيدان مي‏خواهيد و به نجات در روز حسرت و داشتن سايه‏بان براى روز سوزان قيامت و همين طور به هدايت در روز ضلالت و گمراهى علاقه‏مند هستيد، قرآن بياموزيد؛ زيرا اين کتاب سترگ، سخن خداى مهربان و مايه حفظ از دسيسه‏هاى شيطانْ و وسيله سنگينيِ ميزان عمل در روز حساب است».

پناه بردن به قرآن در مشکلات

پيامبر اکرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله در روايات بسياري، بر توجه به قرآن و پناه بردن به آن تأکيد ورزيده است. روزى رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله به اصحاب فرمودند: «اکنون که در زمان آرامش و صلح به سر مي‏بريد، خود را براى مسابقه‏اى که در پيش داريد آماده کنيد.» يکى از ياران حضرت برخاست و عرض کرد: «اى پيامبر خدا، مي‏فرماييد چه کنيم؟» آن حضرت فرمودند: «دنيا محل بلا و گرفتاري‏هاست، نه آسايش و آرامش؛ بنابراين، هرگاه امور همانند پاره‏هاى شب تار براى شما تاريک و مبهم شد، به قرآن روى آوريد... هر کس قرآن را راهنماى خويش سازد، قرآن او را به سوى بهشت سوق مي‏دهد...قرآن راهنماى راه بهشت است و حق و باطل را از هم جدا مي‏کند... دانايانِ به معارف قرآن، از آن سير نمي‏شوند. قرآن ريسمان محکم و استوار خداست... و چراغ‏هاى هدايت و پرتوگاه‏هاى حکمت، در اين کتاب آسمانى نهاده شده است».

راه نجات از فتنه

انسان‏هاى علاقه‏مند به رستگارى و سعادتْ همواره مي‏کوشند که در برخورد با پيش‏آمدها و انجام وظايف و مسؤوليت‏ها، به گونه‏اى عمل کنند که همه امور زمينه‏ساز کمال و سعادت آن‏ها باشد. آن‏ها مي‏کوشند به وسيله‏اى دست يابند که در هنگام گرفتاري، به کمک آن از خطرات رهايى يابند. هنگامى که مردمان در اين‏باره از اولياى الهى يارى خواستند، هر يک به فراخور شرايطْ جواب لازم را مي‏دادند. از حضرت على عليه‏السلام روايت شده است که روزى رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله فرمودند: «از جبرئيل پرسيدم که راه رهايى از فتنه‏ها چيست؟ گفت: راه نجات از فتنه‏هايى که در انتظار امت توست، کتاب خداست؛ زيرا در آنْ علاوه بر آن‏که تمام اخبار قبل و بعد از شما آمده، حکم تمام کارهايى که در ميان شما رايج است، بيان شده است».

جايگاه قرآن

بدون ترديد در طول تاريخِ حيات انسان، کتاب‏هاى بسيارى براى هدايت و راهنمايى انسانْ چه از طرف خداوند و به وسيله پيامبران الهي، و چه توسط انديشمندان بزرگ ارائه شده است. اين کتاب‏ها هر يک از جهتي، شرايط زندگى انسان را سر و سامان داده و او را با شيوه‏هاى درست زندگى آشنا ساخته‏اند، ولى با عوض شدن شرايط روزگار، در کارآيى آن‏ها ترديد شده است. در اين ميان، قرآن که کتاب آسمانى ما مسلمان‏هاست، تنها کتابى است که نه تنها چارچوب‏هاى زمان و مکانْ آن‏را از کارآيى باز نداشته، بلکه با عوض شدن شرايط و رشد انديشه‏ها و علوم، توان‏مندي‏هاى آن بيش از پيش آشکار شده است. تمام افردى که درصدد مقايسه قرآن با ساير کتاب‏هاى مهم دينى و غير دينى برآمده‏اند، به اين حقيقت اعتراف کرده‏اند که قرآنْ قابل قياس با ساير کتاب‏ها نيست. رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله درباره فضيلت قرآن بر ساير کتاب‏ها مي‏فرمايد: «برترى قرآن بر ديگر سخنان و کتاب‏ها، همانند برترى خداوند بر مخلوقات است».

اوصاف قرآن

در مجموعه سخنان رسول اکرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله ، از عظمت قرآن با تعابير مختلفى ياد مي‏شود که هر يک از آن‏ها، به ويژگى خاصى از اين کتاب سترگ دلالت دارند؛ از جمله اين جملات است:

قرآن دوا و درمان [جهل و گمراهي] است.

قرآن راهنمايى است که راه را نشان مي‏دهد. کتابِ روشنگرى و تحصيل حقايق است. جداکننده حق از باطل است.

باطل از هيچ راهى در قرآن راه نمي‏يابد و از سوى خداوند حکيم نازل شده است. هر کس علم هدايت را جز در آن بجويد، گمراه مي‏شود.

قرآن، راست‏ترين سخن و رساترين اندرز و موعظه و زيباترين قصه‏هاست.

قرآن سبب امن و امان در روز قيامت و ياد خداى رحمان و نگهدارنده از شرّ شيطان و وسيله سنگينى ميزان عمل است.

آثار تلاوت قرآن

از پيامبر اکرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله درباره آثار و نتيجه تلاوت قرآن کريم، روايات زيادى نقل شده است. آن حضرت مي‏فرمايد: «هر گاه يکى از شما دوست داشت با خدا سخن بگويد، قرآن تلاوت کند.» ايشان در جاى ديگر فرمود: «اين دل‏ها همانند آهن به مرور زمان زنگار مي‏بندند». اصحاب عرض کردند: «يا رسول اللّه‏ صلي‏الله‏عليه‏و‏آله ، صيقل دهنده زنگار دل‏ها چيست؟» حضرت فرمودند: «صيقل دهنده دل‏ها، تلاوت قرآن است». آن حضرت به مناسبت ديگرى در ضمن تشويق به تلاوت قرآن مي‏فرمايند: «برتو باد خواندن قرآن، زيرا کفاره گناهان و مايه ايمنى از عذاب خداوند است.» باز در جاى ديگرى خطاب به يکى از عزيزان خود فرمودند: «اى فرزندم، از خواندن قرآن غافل مباش؛ زيرا دل را زنده مي‏کند و انسان را از زشت‏کارى و گناهان باز مي‏دارد».

پاداش شرکت در جلسه تلاوت قرآن

تلاوت آيات قرآن، همانند سايرتلاش‏هاى علمى در زمينه معارف و علوم قرآني، داراى برکات زيادى است و در تحقق بخشيدن به سلامت زندگى و سعادت اخروى انسان بسيار مؤثر است. نبى اکرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله در تشويق به تلاوت قرآن و شرکت در مجالس آموزش تلاوت قرآن مطالب زيادى فرموده‏اند. ايشان در اين باره مي‏فرمايند: «هيچ گروهى در خانه‏اى از خانه‏هاى خدا براى تلاوت کتاب خدا و مباحثه درباره آن جمع نشدند، مگر اين‏که سکينه و آرامش ِ واقعى بر دل آنان فرود آمد و رحمت الهى آن‏ها را فراگرفت. هم‏چنين فرشته‏هاى الهى چنين جمع و مجلسى را در ميان مي‏گيرند و خدا از آنان به نيکى ياد مي‏کند».

نتيجه تعليم و تعلم قرآن

از آن‏جا که تعاليم حيات‏بخش قرآن کريمْ با هدف به کمال واقعى رساندن جوامع انسانى از طرف پروردگار عالميان نازل شده است، براى بهره‏بردارى ِ لازم از آنْ هيچ راهى جز آموختن و عمل کردن به تعليمات و دستورات آن نيست؛ چرا که عملِ بدون علمْ و علمِ بدون عملْ هرگز در تحقق يافتن اهداف مفيد واقع نمي‏شود و حتى در موارد بسياري، عدم توجه به همراهى علم و عمل، خسارت‏هاى جبران ناپذيرى نيز در پى مي‏آورد. پيامبرگرامى اسلام صلي‏الله‏عليه‏و‏آله همواره در طول حيات مبارکشانْ به مسأله تعليم و تعلّم قرآن و عمل بر طبق تعليمات والاى آيات قرآنى تأکيد مي‏ورزيدند. ايشان در روايتى مي‏فرمايند: «بدانيد که هر کس قرآن بياموزد، و آن‏را به ديگران آموزش دهد و به آن‏چه در قرآن آمده عمل کند، خودِ من رهبر و راهنماى او به سوى بهشت هستم».

دعاى مانع فراموشى قرآن

از جمله راه‏هاى جلوگيرى از فراموشى قرآن، افزون بر تلاوت مداوم و مطالعه و تدبّر هميشگى در آيات آن، درخواست از خداوند متعال است؛ يعنى انسان علاوه بر انس با قرآنْ از پروردگار عالميان بخواهد که توفيق حفظ و نگهدارى آيات و احکام آن‏را به او عنايت کند.

روزى نبى مکرم اسلام به حضرت على عليه‏السلام فرمودند: «اى علي، دعايى به تو مي‏آموزم که به برکت آنْ قرآن رافراموش نکني. بگو: بار خدايا، به من رحمت آر که تا زنده هستم، هيچ‏گاه نافرمانى تو نکنم و در راه آن چيزهايى که لغو وبيهوده است، زحمت نکشم. به من نيک‏انديشى در آن‏چه تو را خشنود مي‏سازد، روزى کن. حفظ کردن کتاب خودت قرآن را ـ آن گونه که به من آموخته‏اى ـ با قلبم همراه ساز و تلاوت آن‏را به صورتى که مورد رضا و پسند توست، روزي‏ام فرما. پروردگارا، به وسيله کتابت قرآن، ديده مرا روشن گردان و سينه‏ام را بگشا و زبانم را گويا کن و اعضاى بدنم را در راه عمل به آن موفق بدار و در اين زمينه، به توان‏مندي‏ام بيفزا و کمک‏کارم باش؛ چرا که جز تو معبود و کمک کارى نداريم».

منزلت عالمان به قرآن

هر يک از پديده‏هاى جهان و نعمت‏هاى الهي، سهم به خصوصى در تأمين سعادت انسان‏ها دارد، در نتيجه ارزش و اهميت آن‏ها نيز در مقايسه با يکديگر با هم متفاوت است. بر اين اساس، دارندگان هر يک از اين نعمت‏ها نيز به تبع دارايي‏هاى خود، از جايگاه و منزلت خاصى برخودارند. از اين رو، چون در بين تمام نعمت‏هاى الهي، هيچ يک از آن‏ها همانند قرآنْ انسان را در رسيدن به کمال و سعادت واقعي‏اش يارى نمي‏کند، آشنايان به معارف قرآني، از منزلت و جايگاه والايى در جهان‏بينيِ الهى برخوردارند و در اشاره به مقام و منزلت آنانْ از رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله توصيفات زيادى نقل شده است؛ از جمله آن حضرت مي‏فرمايند: «عالمان به قرآنْ سرشار از رحمت و نور خدا، و فرمان‏روايان بهشتيان‏اند. در دنيا نيز بزرگان و گران‏مايه‏گان امّت من، آشنايان به قرآن و شب زنده‏داران هستند».

ارج و احترام عالمانِ قرآن

در مجموعه سخنان رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله آن‏گاه که ارزش قرآن کريم و تعاليم آن تبيين مي‏گردد، سخن از ضرورت آموزش قرآن به ميان مي‏آيد و در ادامه، به جايگاه و ضرورت پاس‏داشت و احترام اين کتاب عزيز اشاره مي‏شود. به عنوان مثال، در بخشى از فرمايشات آن حضرت، نخست از آموزگاران کلام الهى به عنوان پرچم‏داران اسلام ياد مي‏شود و سپس در حق آنان توصيه مي‏گردد: «کسى که عالمانِ به قرآن را گرامى دارد، بي‏گمان خدا را گرامى داشته است و هر کس که آنان را خوار و حقير شمارد، لعنت خدا را بر خود خريده است» و در جاى ديگر مي‏فرمايد: «آشنايان به معارف قرآن، آموزگاران کلام خدايند، همواره وجود اين طايفه را نور خدا فراگرفته است. هر کس که با آنان دوستى کند، همانند اين است که با خدا دوستى کرده است و هر کس با آنان دشمنى ورزد، هر آينه با خدا به دشمنى پرداخته است».

احترام به قرآن

مقدار احترام به هر چيزي، به اندازه نقش و اهميت آن در تأمين سعادت تعيين مي‏شود. بر اين اساس، چون قرآن کريم تنها برنامه کاملى است که عمل به احکام و اصول آنْ سعادت دنيا و آخرت انسان را در تمام زمان‏ها تضمين مي‏کند، همواره ضرورت احترام به آن مورد تأکيد پيامبر اکرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله و ائمه اطهار عليهم‏السلام بوده است. رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله با تعابير گوناگونْ ضمن روشن ساختن جايگاه کتاب الهي، از ضرورت گرامي‏داشت آن سخن به ميان آورده است. ايشان در روايتى در اين باره مي‏فرمايند: «قرآن کريم، شريف‏تر از هر چيزى به جز ذات بارى تعالى است. هر کس به قرآن کريم احترام کند، خداوند تبارک و تعالى را گرامى داشته است و هر کس که در احترام به قرآن کوتاهى کند، در حقيقتْ حرمت و احترام خدا را فروگذاشته است».

وصيت به قرآن

با توجه به نقشى که قرآن در هدايت انسان‏ها و وصول آنان به حقيقت دارد، تمسّک به آن و درس‏آموزى از رهنمودهايش، همواره مورد تأکيد پيامبر اکرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله بوده است. آن حضرت در هنگام وصيت به مردم، بيش از هر چيز به تمسّک به قرآن و عترت، و جدا نشدن آن دو از هم تأکيد داشتند. در آن وصيتّ درباره قرآن مي‏فرمايند: «اى مردم، من انسانى همانند شما هستم. وقت آن رسيده که فرستاده خدا (عزرائيل) پيش من آيد و من دعوت پرودگار را لبيک گفته، به جوار رحمت او منتقل شوم. من دو چيز مهم را بين شما به ارث مي‏گذارم: اول کتاب خدا که سرشار از نور و هدايت است. آگاه باشيد هر کس آن را رها کند، گمراه گشته است و هر کس به آن تمسک جويد، در راه هدايت و رستگارى واقع شده است؛ پس به کتاب خدا چنگ زنيد و آن‏را وسيله هدايت خود قرار دهيد».

نتيجه ترک عمل به قرآن

در سخنان رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله از قرآن، با تعابيرى چون شفاى سودمند، وسيله نجات‏بخش، کفاره گناهان، سپر در برابر آتش جهنم و وسيله هدايت و رستگارى ياد شده است. البته نکته اين‏جاست که اين برکات، در صورت عمل به احکام آسمانى قرآن تحقق مي‏يابد و در مقابلْ در روايات، از کسى که صرفا قرآن را بياموزد و آن‏را خوب قرائت کند، ولى از عمل به دستورات آن سرباز زند، به بدى ياد شده است از جمله در جايى پيامبر اکرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله مي‏فرمايند: «کسى که قرآن را بياموزد و به آن عمل نکند، و دنيادوستى و زينت آن‏را بر قرآن ترجيح مي‏دهد، سزاوار است که مورد خشم و غضب خداوند قرار گيرد» و در جايى ديگر مي‏فرمايند:

«هر کس که قرآن را بخواند و به آن عمل نکند، خداوند او را در روز قيامت کوردل محشور خواهد کرد».

منبع :گلبرگ ، شهريور 1382، شماره 42