22. (ماأَصابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِى الأَرْضِ وَلافِى أَنْفُسِكُمْ إِى فِى كِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها إِنَّ ذ لِكَ عَلَى اللّهِ يَسِير؛.
هيچ مصيبتى در زمين (مانند زلزله، سيل و قحطى) رخ نمى دهد، و يا بلايى متوجه جان شما نمى شود، مگر پيش از آن كه آن را به وجود بياوريم، در كتابى (لوح محفوظ) هست. اين كار براى خدا آسان است).
23. (لِكَيْلا تَأْسَواْ عَلى مافاتَكُمْ وَلاتَفْرَحُوا بِما آتٌِِكُمْ وَاللّهُ لايُحِبُّ كُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ؛.
(روى اين حساب و دقت) نبايد بر نعمت هاى فوت شده تأسف بخوريد و بر آن چه در دست داريد خوشحال شويد. خداوند متكبران فخر فروش را دوست نمى دارد).
24. (الَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَيَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَمَنْ يَتَوَلَّ فَإِنَّ اللّهَ هُوَ الْغَنِىُّ الْحَمِيدُ؛.
همان هايى كه بخل مى ورزند و مردم را به بخل دعوت مى كنند، هركس از فرمان خداوند روى گرداند (ضررى به خدا نمى زند) خدا بى نياز و (دستورات و كارهاى او) ستوده است).
اضطراب و نگرانى، تشويش و دلهره از بيمارى هاى عصر حاضر است و اين بيمارى روانى، مخصوص طبقه اى است كه تاريكى آينده و نگرانى از آن، زندگى را در كام آنها تلخ كرده است و گاهى اين حالت، با حسرت برگذشته توأم مى گردد. در اين صورت، اضطراب و هيجان انسان شديد مى شود؛ چه انسان در پرتو تمدن ماشينى، بر بسيارى از مشكلات پيروز گرديده و برخى را ريشه كن ساخته است، ولى موضوع دلهره و اضطراب روانى و اختلالات روحى و نگرانى از آينده برخلاف ناتوانى هاى جسمى و بيمارى هاى عفونى، سير تصاعدى پيدا و به موازات پيشرفت فن و تكنيك، آنها نيز پيشرفت كرده است. و اين مطلب دركشورهايى كه از نظر صنعت و تمدن ترقى چشمگيرى نموده اند، بيشتر نمايان است؛ مثلاً نيمى از آمريكايى هاى بالغ، لااقل يك بار براى معالجه نگرانى و تشويش خود، تحت معالجه طبيب قرار گرفته اند.(1).
تنها در ايالات متحده آمريكا يك ميليون و شش صد هزار تخت خواب در بيمارستان ها و مراكز مخصوص، براى معالجه و درمان بيماران روحى اختصاص داده شده است.
و بيشتر تعجب آور خواهد بود اگر اضافه شود كه اين رقم نمودار مبتلايان به امراض روحى است كه احتياج به مراقبت پزشكى و دارويى دارند و چه بسا افرادى هستند كه خارج از كادر رسمى، سرپايى به مداوا مشغولند.(2).
آمارى كه در باره بيماران روانى كشور ما منتشر شده، گرچه نمى توان گفت دقيق است؛ ولى مى تواند نمودارى از موضوع سير تصاعدى بيمارى هاى روانى باشد. در حال حاضر 14 تيمارستان روانى در ايران وجود دارد و در ظرف 12 سال اخير، تعداد بيماران از 140 تن به 1836 نفر رسيده است.(3).
علت پيدايش اين نوع بيمارى ها يكى دوتا نيست؛ زيرا وراثت، ضربه هاى مغزى و اختلال دستگاه ترشحات غددى، از عوامل مهم پيدايش بيمارى و يا لااقل اضطراب ها و دلهره هاست، ولى مطلب يقينى اين است كه حوادث بد و ناگوار و روى دادهاى تلخ در پيدايش و يا لااقل بروز و تشديد اين نوع بيمارى عامل مؤثر است.
گروهى براى بر طرف ساختن اين نوع نگرانى ها، به الكل، ترياك، مرفين، هروئين، كوكائين و... پناه مى برند. برخى ديگر از قرص هاى مسكن و خواب آور، صفحه هاى نشاط آور، فيلم هاى سينما استفاده نموده و احياناً به وسيله خودكشى، به غم و اندوه و اضطراب و دلهره خود پايان مى بخشند.
گروهى از دانشمندان، اين گونه بيماران را با تلقينات روحى مداوا مى نمايند و مى كوشند شخص بيمار باور كند كه سنگينى بار امروز، براى خود امروز كافى است و نمى تواند سنگينى بار گذشته و يا فردا را بكشد، وانگهى راه خردمندانه اين است كه گذشته به دست فراموشى سپرده شود و به جاى فكر در آينده، از امكانات وضع موجود، بهره بردارى گردد و درِ آهنينى ميان وضع موجود و گذشته و آينده به وجود آيد و به قول سعدى:.
سعديا، دى رفت و فردا هم چنان معلوم نيست. در ميان اين و آن، فرصت شمار امروز را. آنان معتقدند كه زندگى در دوران هاى سه گانه، مانند طبقات و قطعات مختلف كشتى است كه با فشار دادن دگمه اى، قسمت خراب و سوراخ شده آن، از قسمت ديگر جدا مى گردد و مرد موفق و پيروز كسى است كه با قدرت انديشه و خرد، قطعات مختلف زندگى را از هم جدا سازد و براى هركدام حساب مستقلى باز نمايد. بسيار مايه بدبختى است كه انسان به جاى استفاده از امكانات موجود، عمر و نيروى خود را در تأسف برگذشته و يا نگرانى از آينده به كار برد و ارزنده ترين وقت خود را صرف كارى كند كه كوچك ترين سودى ندارد.
با اين كه راه فوق، كه دانشمندان در معالجه چنين بيمارى هاى روانى در پيش گرفته اند، مؤثر است، ولى نقش مذهب و ايمان و اعتقاد به وجود خداوند، كه تمام كارهاى او از روى مصلحت و مقتضاى صلاح شخص است و هم چنين عقيده به سراى ديگر، بيش از هر عاملى در دفع هر گونه هيجانات روحى و افسردگى روانى مؤثر است؛ زيرا عقيده به وجود خداوند و سراى ديگر، نه به آن معناست كه انسان دست از زندگى بشويد و در رديف تاركان دنيا قرارگيرد، بلكه به اين معناست كه دل به دنيا نبندد و آن را نهايت آرزو و گمشده مطلق خود نداند. اگر شخصى با چنين عقيده و ايمانى دچار مصيبت و ناكامى گردد، به طور مسلم آثار آن كوبنده نخواهد بود.
مرد مذهبى، دنيا را سراى جاويدان قرار نداده و سراى هميشگى در نظر او پس از مرگ است و مرگ براى او دروازه ابديت به شمار مى رود و بود و نبود و اقبال و ادبار امرى موقتى كه صد در صد جنبه مقدمى دارد، باعث غرور و يا افسردگى او نمى شود، خصوصاً كه اساس عقيده او را اين فكر تشكيل مى دهد كه جهان و حوادث آن زير نظر و اراده قاطع حكيم على الاطلاق قرار گرفته كه كارى را بى جهت انجام نمى دهد.
مرد الهى هرچه هم زير ضربات شكننده مصايب قرار گيرد، باز دل گرم است كه اين شدايد زودگذر است و طومار زندگى ودفترچه حيات با مرگ بسته نمى شود؛ ولى شخص مادى نقطه مقابل مرد خداپرست قرار گرفته و دايره هستى را به زندگى مادى منحصر دانسته و در برابر شدايد و گرفتارى ها مايه دل گرمى ندارد و زير فشار اوضاع مبهم آينده و حسرت برگذشته، پشتش خم مى گردد.
خدا اين شاهكار اخلاقى را با يك جمله كوتاه بيان نموده است: (لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلى مافاتَكُمْ وَلاتَفْرَحُوا بِماآتاكُمْ) يعنى بر گذشته تأسف مخوريد و وضع موجود شما را فريب ندهد و در نتيجه دل به دنيا مبنديد.
گواه ما بر اين كه منظور از جمله مزبور اين است كه دل به دنيا نبندند، نه اين كه دست از زندگى بشويند، دو مطلب است:.
1. ذيل آيه كه مى فرمايد: (وَاللّهُ لايُحِبُّ كُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ؛ خداوند متكبران و مغروران فخرفروش را دوست نمى دارد). يعنى كسانى كه دنياى ناپايدار آنان را از حدّ اعتدال بيرون آورده و ملاك فضيلت و برترى را مال دنيا دانسته اند، دوست نمى دارد، نه هر فردى كه از مظاهر حيات به قدر مصلحت بهره بردارى كند، بدون اين كه كبر ورزد و فخر بفروشد.
2. آيه 24 اين بحث است كه، فقط افراد بخيل را - كه دل به دنيا بسته اند و دنيا را به جاى اين كه وسيله قرار دهند، هدف قرار داده اند مذمت مى نمايد.
بر خلاف تصور بيشتر مردم كه زاهد را انسان ژنده پوش و كوه نشين و دل از لذايذ و مظاهر دنيا بركنده مى دانند، زاهد كسى است كه دل به جهان و لذايذ آن نبندد، ولو اين كه ثروت بى شمار و مكنت زيادى در اختيار داشته باشد و دنياپرست كسى است كه به آن چه در دست دارد، دل ببندد ولو جامه كهنه و دلق بى ارزش باشد؛ آن مردى كه از دست دادن خرقه پوسيده باعث تأسف او مى شود و يا وضع موجودات - هرچه هم ناچيز باشند - او را مغرور مى كند، صد در صد دنياپرست است؛ ولى آن فرد خداپرست كه از دست دادن ميليون ها ثروت، هيجان و اضطرابى در روح او به وجود نمى آورد و استقبال دنيا، باعث طغيان او نمى شود، صد در صد يك فرد زاهد است.
روى اين اساس امام باقر(ع)در شناساندن زاهد حقيقى و دنياپرست واقعى چنين مى فرمايد:.
(إنّ الزهد فى آية من كتاب اللّه) يعنى حقيقت زهد در يك جمله كتاب خدا: (لِكَيْلاتَأْسَوْا...) بيان شده است.(4).
كليه حوادث از مصايب و شدايد و غيره در كتابى پيش از پيدايش آن ضبط گرديده است، بلكه تمام پديده هاى جهان و آن چه در نظام هستى مى گذرد، هرذره و قطعه اى از آن، پيش از پيدايش، به طور كامل و دقيق پيش بينى شده است و به اصطلاح قرآن روى داده ها پيش از آن كه جامه وجود بپوشند (در لوح محفوظ) ثبت و ضبط گرديده اند.
حقيقت لوح محفوظ براى ما به درستى روشن نيست و حقيقت اين كتاب، كه حوادث جهان در آن قبلاً ضبط گرديده، نيز مثل لوح محفوظ به طور قطع واضح نيست، ولى مى توان گفت اين كتاب كه گزارش دهنده حوادث پيش از وقوع است، از سنخ كتاب هاى بشرى نيست، كه كتابى از الواح و اوراق تدوين شده باشد، بلكه منظور از اين كتاب همان علل و موجبات قبلى است كه معلول و حوادث آينده با قلم قضا بر پيشانى آنها نوشته شده است؛ زيرا اوضاع و علل و موجبات قبلى با زبان تكوين مى گويد كه آبستن چه حوادثى است كه در ظرف خود انجام مى گيرد و اگر كسى به رموز و خصوصيات علل - كه پيش از حادثه وجود دارد - واقف گردد، مى تواند خصوصيات پديده هاى آينده را به طور واضح پيش بينى كند.
به عبارت ديگر، بشر در افعال و كارهاى خود مختار و آزاد است؛ ولى در برابر حوادث و پديده هاى مختلف طبيعت، ناتوان و مسلوب الاختيار مى باشد. سيل حوادث و نعمت ها و نقمت ها، به سان رودخانه اى در حال جريان است. كسانى كه با سرچشمه اين رودخانه آشنايى دارند، آن را نتيجه قطعى و غير قابل برگشت يك سلسله عوامل و علل و توده اى ازحوادث و اوضاع بى شمار قبلى مى دانند كه وقوع هر حادثه اى را در ظرف خود ايجاب مى كند.
بنابر اين تمناى نبود يكى از حوادث، خيالى بيش نيست؛ زيرا اوضاع جهان آن چنان متصل و به هم پيوسته است كه نبود يك حادثه و عقب زدن صفحه اى از حوادث، مستلزم به هم خوردن بسيارى از اوضاع و حوادث است كه علت اين حادثه و وجود خصوصى اين پديده را قطعى و حتمى نموده است.
بنابر اين مقصود از نخستين آيه مورد بحث كه، (هيچ حادثه ناگوارى در زمين رخ نمى دهد و يا بلايى متوجه جان شما نمى شود مگر پيش از آن كه آن را به وجود آوريم، در كتابى نوشته شده است) اين است كه، چون هر پديده اى اعم از خير و شر، خوب و بد، مولود قطعى يك سلسله عوامل قطعى گذشته است؛ ديگرتأسف خوردن بر نعمت هاى زايل شده بى جا و بى جهت است. كسى تأسف مى خورد كه از علل و احوال پديده ها بى خبر باشد، مال دنيا و جلوات طبيعت كسى را فريب مى دهد كه از حقيقت جهان ماده - كه در هر لحظه در تبدل و تغير است - آگاه و مطلع نگردد، ولى دل هاى آگاه، برگذشته تأسف نمى خورند؛ زيرا تأسف بر گذشته، معلول جهل به علل و موجبات آنهاست و دلبستگى به جهان، كه در هر لحظه در مسير تحول است، از شؤون كسانى است كه به ماهيت دنيا پى نبرده باشند.
بنابر اين مقصود از اين كتاب كه روشنگر حوادث آينده است، همان علل مادى پيشين است كه محقق و مستلزم حوادث آينده مى باشد.
اين نظر كه هر موجودى پيش از آن كه وجود بپذيرد در كتابى قبلاً ضبط گرديده، يكى از انظار علمى و فلسفى اين كتاب آسمانى است كه فلاسفه جهان پس از مجاهدت هاى فكرى به آن رسيده اند، ولى پيامبر درس نخوانده به وسيله معلم وحى، آن را در چهارده قرن پيش به ما آموخته است.
اين كه منظور از اين كتاب، همان عوامل و علل مادى قبلى است كه آينه تمام نماى حوادث آينده است، احتمالى است كه مى توان در باره اين كتاب ابراز نمود؛ ولى ممكن است اين كتاب، يك نوع كتاب مجرد از ماده باشد كه جز ايمان به اصل آن، راهى براى توضيح و تشريح آن وجود ندارد.
ماترياليست قرن بيستم كه انديشه خداوند و مسائل مربوط به ماوراى طبيعت را مولود انحطاط اقتصادى و بيچارگى ملت ها مى داند، در باره موضوع (قضا و تقدير) نيز همان نظر را دارد؛ ولى بايد توجه نمود كه قضا و قدر حتمى، مخصوص حوادثى است كه از اختيار بشر بيرون و از قلمرو اراده او خارج باشد؛ مانند سيل و زمين لرزه و خشكسالى. در اين موارد طراح و سازنده سرنوشت خداست، ولى در غير اين مورد، سازنده سرنوشت و تقدير كننده واقعى خود انسان است. اوست كه با اعمال خود، سرنوشت خود را تعيين كرده و كردار امروزه وى به سرنوشت آينده اش گواهى مى دهد.
بنابراين هر نوع حالاتى كه برما حكومت مى كنند و رژيم هايى كه بر ما حكمرانى دارند و سيستم هايى از اقتصاد، كه اساس زندگى اقتصادى ما را تشكيل مى دهند، همگى زايده خواست و عمل ماست و قضاى الهى در سرنوشت ملت ها جز اين نيست كه خداوند از روز نخست بر اثر علم بى پايانى كه دارد، مى داند كه هر ملتى از روى اختيار و آزادى چه راهى را انتخاب خواهد نمود و همان را در حقّ وى مقدر مى نمايد؛ به عبارت ديگر از آن جا كه خدا مى داند ما چنين كارى را انجام خواهيم داد آن را در حقّ ما مقدر مى نمايند، نه اين كه چون مقدر نموده، ما آن را انجام مى دهيم.
مذهبى كه بشر را به موضوع قضا و قدر معتقد مى سازد، با نداى دل پذير خود نيز همه امم و ملت ها را به يك اصل اساسى نيز متوجه ساخته و مى فرمايد:.
(وَأَنْ لَيْسَ لِلإِنْسِانِ إِى ماسَعى؛(5).
هر انسانى در گرو اعمال خويش است).
خلاصه سخن اين كه، در روى دادهاى جهان، كه از قلمرو اختيار بشر بيرون است، از قضاى حتمى و تخلف ناپذير خداوند در اين قسمت چاره اى نيست و روى مصالحى كه او بر آن واقف است، آنها را تقدير مى نمايد.
اما كارهايى كه مربوط به فرد و يا اجتماع است منظور از اين كه همه آنها قبلاً در كتابى نوشته شده يكى از دو معناى زير است:.
1. كتاب يعنى افعال پيشين خود ما كه به دنبال آورنده آثار وضعى خود هستند. از آن جا كه ما در انجام مقدمات ومبادى، كمال آزادى را داشتيم، در اين صورت نتايج خوب و بد آنها نيز مربوط به خود ماست.
2. كتاب (لوح محفوظ) از مراتب علم خداست و ضبط در آن كتاب، به اين معنا نيست كه بشر در برابر تقدير آن آلت بى اراده است، بلكه اطلاع و آگاهى خداوند از آينده هر فردى و يا جمعى كه از روى اختيار كارى را دنبال خواهد كرد و به امرى تن خواهد داد، سبب مى شود كه همان كار را در حقّ وى مقدر نمايد. .
2. بلاهاى اجتماعى قرن ما، ص73.
4. سفينة البحار، ج1، ص568، ماده (زهد).