| پاشڤڒ | پێشڤڒ |
واتاى خويٌندن (قرائت)
خويٌندن (قرائت) له زمان دا به واتاى «په يوه نددانى پيت و وشه كان به يه كهوه يه»; له زاراوه دا بريتيه له: «چوٌنيه تى گوٌتنى دروستى پيت و وشه كانى قورئان، بهو شيٌوه يه ى كه له سه ره تاى ئيسلام له پيٌغه مبه رهوهr بيستراوه».
سه رهه لٌدانى ئهم زانياريه، هاوكاته له گهلٌ دابه زينى قورئان له لايهن خواوه و به هوٌى جبرائيلهوه و، پيٌغه مبه رى خوٌشهويستيشr به خه لٌكى راگه ياندووه; كه ئهو كه سانه ى قورئانيان ده زانى و له به ر بووه، سينگ به سينگ به ئيٌمه يان گه ياندووه.
چوٌنيه تى خويندنهوه ى قورئانى كه ريم به پيٌى ئايه تى (وَرَتِّلِ الْقُران تَرْتِيلا)ده بىٌ به شيٌوه ى ته رتيل بيٌت.
واتاى ته رتيل
ته رتيل له زمان دا به واتاى «ته كوز، ريٌك و پيٌك»ه و، له زاراوه دا بريتيه له «خويٌندنى قورئان به شيٌوه ى ريٌك و پيٌك، كه پيت و
وشه كان دروست بخويٌندريٌنهوه، له گهلٌ بيركردنهوه له ماناى ئايه ته كان».
جوٌره خويٌندنه كانى قورئان
قورئان به شيٌوه ى ته حقيق (هيواش)، ته حدير (توند)، ته دوير (مام ناوه ندى) ده خويٌندريٌتهوه، كه له هه ر سيٌكيان ده بىٌ بنه ماى ته رتيل له به ر چاو بگيردرىٌ.
خويٌندن به شيٌوه ى ته حقيق
خويٌندن به شيٌوه ى ته حقيق بريتيه له: «خويٌندنى قورئان بهوپه رى هيٌواشى، بوٌ راهيٌنانى ته جويدى قورئان».
ئهم شيٌوه يه هه نديٌك جار زوٌر ساكاره، كه زياتر بوٌ راهيٌنانى دروستى ياسا ته جويديه كان و زاراوه ى قورئان به كار ديٌت و، هه نديٌك جاريش به ده نگى خوٌش و له به رچاو گرتنى بنه ماى ته رتيل ده خويٌندريٌتهوه; هه لٌبهت ئهم جوٌره خويٌندنه، به سرنج دان به ماناى ئايه ته كان كاريگه رى زوٌرتره.
خويٌندن به شيٌوه ى ته حدير
خويٌندن به شيٌوه ى ته حدير بريتيه له: «خويٌندنى قورئان به خيٌرايى، به شيٌوه يهك كه ياسا ته جويديه كان له به رچاو بگيردرىٌ».
ئهم شيٌوه يه له خويٌندنى نويٌژ و دهوركردنى ئايه ته كان (به تايبهت ئهوانه ى قورئانيان له به ره) به كار ديٌت.
خويٌندن به شيٌوه ى ته دوير
خويٌندن به شيٌوه ى ته دوير بريتيه له: «خويٌندنى قورئان به شيٌوه ى مام ناوه ندى له نيٌوان ته حقيق و ته حدير». ئه مه هه ر ئهو شيٌوه يه كه له نيٌوان خه لٌكى به شيٌوه ى «ته رتيل» باو بووه (هه رچهن خويٌندنى ته رتيل داگرى خويٌندنى: ته حقيق، ته دوير و ته حديره) و، هوٌيه كه شى ره نگه زياتر له به ر ئهوه بيٌت كه جوٌره خويٌندنه كه ى له گهلٌ ماناى واژه ى ته رتيل يهك ده گريٌتهوه.
واتاى ته جويد
ته جويد له زمان دا به ماناى «جوان كردن، تهواوكردن، رازاوه كردن» هاتووه و، له زاراوه دا بريتيه له: «گوٌتنى دروستى پيته كان له گهلٌ سيفه ته بنه مايه كانى و ئه حكاميٌك كه له گهلٌ پيته كانى ديكه له قورئان دا پيٌك ديٌت».
ته جويد ده كريٌته سىٌ بهش: 1ـ ئاشنايى له گهلٌ شويٌنى گوٌتنى پيت له زاردا. 2ـ ئاشنايى له گهلٌ سيفه ته پيته كان. 3ـ ئاشنايى له گهلٌ ئه حكامى پيته كان له وشه دا.
مه به ست له سيفه تى پيت، حالٌه تيٌكه كه پيت به ته نيايى هه يه تى;
وه كو: ئيستعلا، ئيستفال، جه هر، هه مس، شددهتو...
مه به ست له ئه حكام، حالٌه تيٌكه كه پيت له وشه دا له گهلٌ پيته كانى ديكه بوٌى پيٌش ديٌت; وه كو: ته فخيم، ته رقيق، ئيدغام، ئيزهار، مه دد و...
هه ر پيت به ته نيايى دوو تايبه تمه ندى هه يه:
يه كهم شويٌنى گوٌتنى تايبه تى له زاردا، به لاٌم ئه مه بهس نيه، چونكه له هه ندىٌ شويٌنى زار، ده نگىٌ زياتر له يهك پيت ده گوٌترىٌ; پيت تايبه تمه ندييٌكى ديكه شى هه يه كه پيٌى ده لٌيٌن سيفه تى پيت.
بوٌ ويٌنه پيتى «ميم» له شويٌنى خوٌى له نيٌوانى هه ر دوو ليٌو ده گوٌترىٌ و، به يارمه تى سيفه تى غوننه له پيتى «با» جودا ده كريٌتهوه.
به لاٌم پيت وه ختيٌك كه له وشه دا بيٌت، بهوه ى كه چ بزويٌنى هه بيٌت، له كويٌى وشه دا بيٌت، چ پيتيٌك له پيٌش و پاشى بيٌت، حالٌه تى جوٌراوجوٌر به خوٌيهوه ده گريٌت; بوٌ ويٌنه: پيتى «ميم» هه نديٌك جار له گهلٌ پيتى دوايى ئيدغام ده بيٌت و هه نديٌك جار ئيخفا.
ئاشنايى له گهلٌ شويٌنى گوٌتنى پيت له زاردا
شويٌنى دروست بوونى پيت له زاردا: ههوايهك كه له سيپه لاك ديٌته ده رىٌ، دواى تىٌپه رين له قرقرتاروك، له يه كىٌ له به شه كانى ده زگاى ئاخافتن ده به ستريٌتهوهو، بهو شيٌوه يه پيت دروست ده بيٌت; شويٌنيٌك كه لهويٌنده رىٌ پيت دروست بووه، شويٌنى گوٌتنى ئهو پيته ى
پىٌده لٌيٌن.
باوه كه ده لٌيٌن پيته كان 17 شويٌنيان هه يه و، له پيٌنج به شى ده زگاى ئاخافتن «كه شى گه رو و زار، گه رو، زمان، ليٌو، كه شى لوت» ده به ستريٌنهوه.
1ـ كه شى گه رو و زار (جهوف)
جهوف: كه شى گه رو و زاره و، شويٌنى پيته مه دديه كانه; هه لٌبهت پيته مه ددى يه كان سه ربه خوٌ نين و، له كيٌشانى بزويٌنه كان دروست ده بن; كه داگرى تهواوى كه شى گه ر و زاره.
2ـ گه رو
به شيٌكه له ده زگاى ئاخافتن، كه له بنهوه به تيٌله ده نگيه كان له قرقرتاروك و، له سه رهوهش به زمانوٌكه به ستراوه تهوهو، سىٌ شويٌنى هه يه و، داگرى 6 پيته:
1ـ شوينى دوو پيتى «هه مزه و ها» له بنى گه رو و له قرقرتاروٌكه.
پيتى «هه مزه» له قرقرتاروٌك و له بنى گه رو ده گوٌترىٌ و، له كاتى گوٌتنى، تيٌله ده نگيه كان پيٌكهوه ده لٌكيٌن و به رايى ههوا ده گرترىٌ، دروست له كاتيٌك دا تيٌله ده نگيه كان ليٌك ده بنهوه، پيتى هه مزه دروست ده بيٌت، هه ر بوٌيه ئهو پيته به توندى و قاييمى ده گوٌترىٌ.
پيتى «ها» له قرقرتاروٌك و بنى گه رو ده گوٌترىٌ و، له كاتى گوٌتنى دا
تيٌله ده نگيه كان ليٌك نزيك ده بنهوه و ريٌگاى ههوا ته نگ ئه كه نهوه و، ههواى نيٌوانيان ده به ستريٌتهوه و به سانايى ده گوٌترىٌ.
2ـ شويٌنى دوو پيتى «حا و عه ين» له ناوه ندى گه رووه.
پيتى «حا» له ناوه ندى گه رو ده گوٌترىٌ و، له كاتى گوٌتنى، گه رو ده گوشرىٌ و به گيراويه كى تايبهت ده گوٌترىٌ.
پيتى «عه ين» له ناوه ندى گه رو ده گوٌترىٌ و، له كاتى گوٌتنى گه رو ويٌك ديٌتهوه و، ده نگى له كاتى سكون توٌزيٌك ده كيٌشرىٌ.
3ـ شويٌنى دوو پيتى «خا و غه ين» له سه ره تاى گه رو و، تخوبى گه رو و زار دايه.
پيتى «خا» له سنوورى گه رو و زمانوٌكه ده گوٌترىٌ و، له كاتى گوٌتنى دا، ده نگى رنين له شويٌنى دىٌ.
پيتى «غه ين» وه كو «خا» وايه و، له كاتى غه رغه ره كردنى ئاو به جوانى ده نگى ئهو پيته ده رئه كهويٌت.
تىٌ بى نى:
بهم شهش پيته (هه مزه، ها، حا، عه ين، خا، غه ين) كه له گه رو ده گوٌتريٌن، پيته گه روييه كانيان پىٌده لٌيٌن.
3ـ زمان
ئهم به شه به رفراوان ترين به شى ده زگاى ئاخافتنهو، داگرى
زمانوٌكه، زمان، ددانه كان و ... لهم به شه 10 شويٌنى گوٌتنى پيت هه يه و تيٌيدا 17 پيت ده گوٌترىٌ كه بريتين له:
شويٌنى پيٌنجهم: شويٌنى گوٌتنى پيتى «ق»
زمانوٌكه، پارچه گوشتيٌكه، له تخوبى زار و گه رو، له سه راپيته ى زار، سه راوبنه، وه بنى زمانى ده نووسىٌ و، كاتيٌك كه ليٌى جودا ده بيٌتهوه، پيتى «ق» دروست ئه بيٌت.
ده نگى «ق» به پيٌچهوانه ى پيتى «غ» كيٌشراو و نه رم نيه، به لٌكو پتهو و سه خته.
شويٌنى شه شهم: شويٌنى گوٌتنى پيتى «ك».
لهم پيتهش دا بنى زمان و زمانوٌكه ويٌك ده كهون، به لاٌم لهم پيته دا، شويٌنه كه كه ميٌك له شويٌنى پيتى «ق» به زار نزيكتره و، به شيٌكى زوٌرتر له بنى زمان له دروست كردنى روٌلى هه يه.
شويٌنى حهوتهم: شويٌنى گوٌتنى سىٌ پيتى «ج - ش - ى».
پاتى زمان له گهلٌ سه راپيته ى زار ئهم سىٌ پيته دروست ئه كهن. وه نووسانى زمان له گهلٌ سه راپيته ى زار له پيتى «جيم» زوٌرتر له دوو پيتى ديكه يه.
بوٌ گوٌتنى دروستى «جيم» و «شين» باشتر وايه ددانه كان پيٌكهوه نه نووسيٌن.
شويٌنى هه شتهم: شويٌنى گوٌتنى پيتى «ض».
وه نووسانى ته نيشتى زمان (راست يان چهپ) به ددانه كانى
خريٌنه ى سه رهوه ى ئهو ته نيشتى زمان، ئهم پيته دروست ئه كهن; كه بوٌ دروست كردنى ئهم پيته ته نيشتى چهپ به سانايى تره، ده نگيشى تا رايهك به ده نگى «د» ئه گه ر قه لٌهو بگوتريٌت ده چيٌت. گوٌتنى ئهم پيته له هه مووان سه خت تر و قورستره.
شويٌنى نوٌيهم: شويٌنى گوٌتنى پيتى «ل».
ئهم پيته له وه نووسانى به شى پيٌشوو و سه رى زمان به پدوى سه رهوه دروست ده بيٌت، بوٌيه پيتيٌكه شويٌنى دروست بوونى زوٌرهو، پيته كانى ديكه به ئه ندازه ى ئهو شويٌنى دروست بوونيان نيه.
شويٌنى ده يهم: شويٌنى گوٌتنى پيتى «ن».
ئهم پيته له نيٌوانى سه رى زمان و پدوى سه رهوه دروست ده بيٌت.
شويٌنى يازده ههم: شويٌنى گوٌتنى پيتى «ر».
له وه نووسانى سه رى زمان به پدوى سه رهوه، كه ميٌك پشتهوه تر له پيتى «نون» دروست ده بيٌت. هه لٌبهت له كاتى گوٌتنى ئهم پيته، سه رى زمان به پدو وه نانووسيٌت، به لٌكو وه نووسانيٌكى براوى و تونده.
هه ندىٌ له خاوهن رايانى زانيارى خويٌندنهوه، سىٌ پيتى (ل - ن - ر) له يهك شويٌن داده نيٌن.
شويٌنى دوازده ههم: شويٌنى گوٌتنى سىٌ پيتى (ط - د - ت).
ئهم سىٌ پيته له ويٌكهوتنى سه رى زمان به پدوى سه رهوه و، ئازادبوونى ناكاوى ههواى گيراو دروست ده بيٌت. له باره ى پيتى «طا» سه ره راى سه رى زمان، به شيٌكى زوٌرتر له پانتايى سه رى زمان به
پدو ده كهويٌت و، قه لٌهو ده گوٌترىٌ و، زار پر ده بيٌت، كه ئهم حالٌه ته پيتى «طا» له پيتى «تا» جودا ده كاتهوه.
شويٌنى سيٌزده ههم: شويٌنى گوٌتنى «ص - س - ز».
سه رى زمان به بنى ددانه كانى خوارىٌ ده نووسيٌت و به شيٌك له پاتى زمان (پشت سه رى زمان) به پدوى ددانى سه رهوه نزيك ده بيٌتهوه، به لاٌم وه نانووسىٌ و، ههوا به ناچارى لهو باريكايانه كه دروست بوونه، ده رديٌت. ده بىٌ بلٌيٌين له پيتى «ص» پشت سه رى زمان به رهو سه رهوه ده كشرىٌ، كه ده بيٌته هوٌى قه لٌهو بوونى ئهم پيته.
شويٌنى چوارده ههم: شويٌنى گوٌتنى «ظ - ذ - ث».
ئهم پيتانه له وه نووسانى سه رى زمان به سه رى ددانه كانى پيٌشووى سه رهوه دروست ده بيٌت. له پيتى «ظا» سه ره راى ئه مه، پشت سه رى زمان به رهو سه رهوه ده كشرىٌ، ئه مه ده بيٌته هوٌى ئهوه ى كه ريٌگاى ههوا كه متر بيٌتهوه و پيت قه لٌهو بگوٌترىٌ. له باره ى پيتى «ثا» ده بىٌ بلٌيٌين سه رى زمان تا راده يهك ديٌته ده رىٌ.
4ـ ليٌو
ئهم به شه دوو شويٌنى هه يه، كه چوار پيٌتى تيٌدا ده گوٌترىٌ:
شويٌنى پازده ههم: شويٌنى گوٌتنى پيتى «ف».
له وه نووسانى سه رى ددانه كانى پيٌشوى سه رهوه به ليٌوى خوارهوه دروست ده بيٌت.
شويٌنى شازده ههم: شويٌنى گوٌتنى سىٌ پيتى «ب - م - و».
دوو پيتى «با» و «ميم» له پيٌكهوه وه نووسانى ليٌوه كان دروست ده بيٌت.
پيتى «واو» له كوٌبوونهوه ى هه ر دوو ليٌو به بىٌ وه نوسان دروست ده بيٌت.
5ـ لوت
شويٌنى ههثده ههم: كه شى لوته و، لهودا «پيته غوننيه كان» دروست ده بن. غوننه ده نگيٌكه له كه شى لوت ده رديٌت.
«پيته غوننيه كان»، دوو پيتى «نون» و «ميم»ن، كه له كاتى ئيزهار و ئيخفا و ئيدغام به شى زوٌرى ده نگ له كه شى لوت ده رديٌت (هه رچهن «نون» و «ميم»ى جولاويش توٌزيٌك غوننه يان هه يه).
سيفه ته كانى پيته كان
سيفهت له زاراوه ى ته جويددا بريتيه له:
«چوٌنيه تى دروست بوون و به زارداهيٌنانى پيته».
ههوايهك كه له سيپه لاك ده رديٌت، پيٌى ده لٌين «هه ناسه». ئه گه ر ئهم ههوايه له قرقرتاروٌك، تيٌله ده نگيه كان ببزويٌنىٌ، ده نگ دروست ده بيٌت.
ئه گه ر ههوا يان ده نگ له ده زگاى ئاخافتن (گه رو - زار - ليٌو) له
شويٌنيٌك ببه سريٌتهوه، پيٌت دروست ده بيٌت. بوٌ ويٌنه له تيٌپه رينى ده نگ له نيٌو ليٌوه كان پيتى «ب» و «م» دروست ده بيٌت.
به لاٌم بوٌ دروست بوونى پيت، شتيٌكى ديكه پيٌويسته; ئه گه ر شويٌنى گوٌتنى پيٌت به ته نيايى بهس بووايه، له يهك شويٌن دا، هيچ كات دوو يان سىٌ پيت دروست نه ده بوو. له كاتيٌكا له ويٌنه ى سه رهوه ده بينين دوو پيتى «ب» و «م» له يهك شويٌن دروست ده بن. دياره كه چوٌنيه تى گوٌتنى پيتى «ب» له شويٌنى دا له گهلٌ چوٌنيه تى دروست بوونى پيتى «م» جياوازه. بهم حاله ته كه پيته كانى ههم شويٌن ليٌك جودا ده كاتهوه، پيٌى ده لٌيٌن سيفهت. هه لٌبهت ئه مه بهو مانايه نيه كه ئهو پيتانه ى به ته نيايى له يهك شويٌن ده رديٌن، سيفه تيان نه بيٌت; به لٌكو ئهم پيتانهش هه نديٌك سيفه تيان هه يه كه پيٌى ده ناسريٌن. كهوايه چوٌنيه تى و تايبه تمه ندى جوٌراوجوٌر كه له هه ر پيت هه يه، سيفه تى پىٌ ده لٌيٌن. بوٌ ويٌنه هه ندىٌ پيت له كاتى گوٌتنيان، به رايى ههوا ده گرن (سيفه تى شيددهت) و، له هه نديٌكى ديكه به رايى ههوا ناگيريٌت.
سيفه ته كان سىٌ كه لٌكيان هه يه
يه كهم، دوو پيتى ههم شويٌن ته نيا به يارمه تى سيفه ته كان ليٌك جودا ده بنهوه; وه كو دوو پيتى «سين» و «زا» كه ئه گه ر سيفه تى جه هر له پيتى «زا» نه بووايه، ده بووه «سين».
كه لٌكى دووه مى سيفه ته كان، جوان و باشتر گوٌتنى پيته كانه، كه
شويٌنيان جياوازه.
كه لٌكى سىٌيهم ئهوه يه، به يارمه تى سيفه ته كان، پيته به هيٌزه كان له پيته لاوازه كان ده ناسريٌنهوه و، ئهم ناسينه له ئيدغام كاريگه رتره. (هه لٌبهت ئهم ناسينه، ته نيا بوٌ تيٌگه يشتنى باشترى بابه تى ئيدغامه و، هه رگيز بهم مانايه نيه كه ئيٌمه به ناسينى پيتى لاواز و پيتى به هيٌز، به دلٌى خوٌمانهوه ئيدغاميان بكه ين، چونكه له خويٌندنهوه دا ئيجتيهاد ناكرىٌ.)
راده و ناوى سيفه ته كان
زانايانى زانيارى خويٌندنهوه، راده ى سيفه ته كانيان جياواز ناو بردووه; هه ندىٌ چل و چوار سيفه تيان داناوه; هه ندىٌ چوارده سيفهت و هه نديٌكى ديكهش ههثده سيفهت و... كه ئيٌمه ليٌره دا به ناوبانگترينيان ديٌنين.
ئهم سيفه تانه به دوو ده سته دابهش ده بهن:
ده سته ى يه كهم: ئهو سيفه تانه ى كه سيفه تى دژى خوٌيان هه يهو، به سيفه ته بنه مايه كان ناو نراون و راده يان 10 سيفه ته.
ده سته ى دووهم: ئهو سيفه تانه ى كه دژى خوٌيان نيه و سيفه تى گچكه نه.
سيفه ته بنه مايه كان
1ـ «جَهر»: جه هر له زمان دا به واتاى «ئاشكرا بوون - ده نگى به رز» و، له ته جويد دا بريتيه له: «ئاشكرابوونى ده نگى پيٌت له به ر له رزينى تيٌله ده نگيه كان له كاتى گوٌتنى پيت».
ئهو پيتانه ى سيفه تى جه هريان هه يه، هه ژده پيتن: «ء - ب - ج - د - ذ - ر - ز - ض - ط - ظ - ع - غ - ق - ل - م - ن - و- ى».
2ـ «هَمس»: هه مس دژى جه هرهو، له زمان دا به ماناى «شاردراوه بوون - ده نگى هيٌواش» و، له ته جويد دا بريتيه له: «ده نگى هيٌواشى پيت له به ر نه له رزينى تيٌله ده نگيه كان له كاتى گوٌتنى پيت».
ئهو پيتانه ى كه ئهم سيفه ته يان هه يه، ده پيتن و، لهم رسته يه كوٌبوونه تهوه: «فَحَثَّهُ شَخْصٌ سَكَتَ». تايبه تمه ندى ئهم سيفه ته ئهوه يه كه لهو پيتانه ى ئهم سيفه ته يان هه يه، فو له شويٌنى گوٌتنى پيت ده كرىٌ.
3ـ «شِدة»: شيددهت له زمان دا به ماناى «هيٌز - قاييم - توانا» و، له ته جويد دا بريتيه له: «گرتنى ده نگ يان ههوا له كاتى گوٌتنى پيت» كه له ويٌك كهوتنى به تهواوه تى ئه ندامه به رههم هيٌنه ره كانى پيته له كاتى گوٌتنى.
ئهو پيتانه ى كه ئهم سيفه ته يان هه يه، هه شت پيتن و، لهم رسته يه دا كوٌبوونه تهوه: «اَجَدْتُ طَبَقَكَ».
4ـ «رِخْوَة»: ريخوهت دژى شيدده ته و له زمان دا به ماناى «سستى» و، له ته جويد دا بريتيه له: «هه بوونى ده نگ يان ههوا له كاتى
گوٌتنى پيت»، كه له ئاكامى نزيك بوونهوه ى ئه ندامه به رههم هيٌنه ره كانى پيته له كاتى گوٌتنى.
ئهو پيتانه ى كه ئهم سيفه ته يان هه يه پازده پيتن، كه بريتين له: «ث - ح - خ - ذ - ز - س - ش - ص - ض - ظ - غ - ف - و - هـ - ى».
تىٌ بى نى:
پيٌنج پيتى «ر - ع - ل - م - ن»، كه ئهم رسته يه پيٌك ديٌنن: «لِنْ عُمَرْ» له نيٌوان شيددهتو ريخوهت دان. ئهم پيتانه كه نه به رايى ههوا به تهواوى ده گرنو نه به رايى ههوا به تهواوى به رئه دهن، به لٌكو حاله تيٌكى مام ناوه نديان هه يه.
5ـ «استعلاء»: ئيستيعلا له زمان دا به ماناى «داواى بلند بوون كردن» و، له زاراوه ى ته جويددا بريتيه له: «هه لٌكشانى ره گى زمان به رهو سه راپيته ى زار له كاتى گوٌتنى پيت».
به هوٌى ئهم سيفه تهوه، ده نگى پيت قه لٌهو ده بيٌت كه بهم حالٌه ته ده گوٌترىٌ «تفخيم».
ئهو پيتانه ى ئهم سيفه ته يان هه يه بريتين له: «خ - ص - ض - ط - ظ - غ - ق».
6ـ «استفال»: ئيستيفال دژى ئيستيعلايهو، له زمان دا به ماناى «داواى نهوى بوون كردن» و، له زاراوه ى ته جويد دا بريتيه له:
«داكشانى ره گى زمان به رهو خوارهوه له كاتى گوٌتنى پيت».
ئهم سيفه ته ده بيٌته هوٌى لاواز و زراث بوونى پيت له كاتى گوٌتنى.
بيٌجگه لهو پيتانه ى سيفه تى «استعلاء»يان هه يه، ئهوانه ى ديكه هه موويان سيفه تى «استفال»يان هه يه.
7ـ «اطباق»: ئيتباق له زمان دا به ماناى «پيٌكوه نووساندن و له سه ر يهك دانانى دوو شته» و، له زاراوه ى ته جويد دا بريتيه له: «پيٌكوه نووسانى به شيٌك له زمان به سه راپيته ى زارا دا».
ئهم سيفه ته ده بيٌته هوٌى قه لٌهو بوونى ئهو پيتانه ى سيفه تى «اطباق»يان هه يه له پيته كانى ديكه كه سيفه تى «استعلاء»يان هه يه.
ئهو پيتانه ى سيفه تى «اطباق»يان هه يه بريتين له: «ص - ض - ط - ظ».
8ـ «انفتاح»: ئينفتاح دژى ئيتباقه و، له زمان دا به ماناى «كراوه» و، له زاراوه ى ته جويددا بريتيه له: «دووربوونهوه ى پاتى زمان له سه راپيته ى زار له كاتى گوٌتنى پيت».
بيٌجگه له چوار پيتى «اطباق» ئهوانه ى ديكه هه موويان سيفه تى «انفتاح»يان هه يه.
9ـ «اذلاق»: له زمان به ماناى «تيژى و رهوانى زمان» و، له زاراوه ى ته جويد دا بريتيه له «به تيژى گوٌتنى پيته له شويٌنى به زار داهيٌنانى».
ئهو پيتانه ى ئهم سيفه ته يان هه يه بريتين له: «ب - ر - ف - ل - م - ن».
10ـ «اصمات»: له زمان دا به ماناى «به رايى گرتن» و، له زاراوه ى ته جويددا بريتيه له «به قورس و سه ختى گوٌتنى پيت - ه».
بيٌجگه لهو پيتانه ى سيفه تى «اذلاق»يان هه يه، ئهوانه ى ديكه سيفه تى «اصمات»يان هه يه.
تىٌ بى نى:
ده بىٌ بلٌيٌين هه ندىٌ له زانايانى ته جويد، «اذلاق» و «اصمات» به سيفه تى پيت دانانيٌنو، له كردهوهش دا كه لٌكيٌكى له خويٌندهوه ى قورئان دا نيه.
سيفه ته كانى كه دژيان نيه
1ـ «صفير»: له زمان دا به ماناى ده نگىٌ وه كو ده نگى بالٌداره كان ده لٌيٌن و، له زاراوه ى ته جويد دا بريتيه له: «ده نگى فيتييٌكه كه له كاتى گوٌتنى سىٌ پيتى (ص - س - ز) ده بيسترىٌ». هه لٌبهت «صفير» له «ص» له «ز» زياتر و، هه روه ها «ز» له «س» زياتره.
2ـ «تَفَشّى»: به ماناى بلاٌوبوونهوه ى ههوايه له كه شى زاردا له كاتى گوٌتنى پيتى «ش».
3ـ «نَفث»: به ماناى فوكردن له سه رى زمانه، ئهم سيفه ته تايبهت به پيتى «ث»ه.
4ـ «تكرير»: به ماناى له رزينى سه رى زمان له كاتى گوٌتنى پيتى «ر».
5ـ «استطاله»: به ماناى كيٌشانى ده نگى پيته له سه ره تاى ته نيشتى زمان تا كوٌتايى. ئهم سيفه ته تايبه تى پيتى «ض»ه. دريٌژ بوونى شويٌنى گوٌتنى ده بيٌته هوٌى ئهوه كه ده نگ به دريٌژايى شويٌنى گوٌتنى پيت بكيٌشرىٌ.
6ـ «انحراف»: به ماناى كشان و خواربوونى پيت به رهو شويٌن يان سيفه تى پيتى ديكه يه.
له به ر ئهوه ى دوو پيتى «ل» و «ر» هه نديٌك جار قه لٌهو و، هه نديٌك جاريش باريك و لاواز ده گوٌتريٌن، بوٌيه ئهم سيفه ته تايبهت بهم دوو پيته يه.
7ـ «لين»: به ماناى نه رمى و، بريتيه له «نه رم گوٌتنى پيت» و، سيفه تى دوو پيتى «و» و «ى»ى ساكين كه پيتى پيٌشو سه ردار «مفتوح» بيٌت.
8ـ «غنه» ده نگيٌكه له كه شى لوت ديٌته ده ر و، سيفه تى دوو پيتى «م» و «ن»ه. تهواوترين شيٌوه ى «غنه» كاتيٌكه كه ئهم دوو پيته شه دده يان له سه ر بيٌت.
9ـ «نَبْرَة»: به ماناى «ده سه لاٌت و زال بوونه»، ئه مه سيفه تى تايبه تى پيتى هه مزه يه و، مه به ست قورسى و تيژى تايبه تى ئهم پيته يه. له به ر ده سه لاٌت و زالٌ بوونى پيتى هه مزه به سه ر پيته كانى ديكه ناويان ناوه «اَثْقَلُ الحروف» و، ئهم تايبه تمه ندى يه بوويته هوٌى ئهوه ى كه له خويٌندنهوه دا ئه حكامى جوٌراوجوٌرى وه كو «كوژاندنهوه، گوٌرين، هاسان كردن و...» بوٌى داببرن تا قورسايه تيه كه ى كهم بيٌتهوه.
فايده ى سيفه تى «نبرة» جيا كردنهوه ى هه مزه له ئه لفه.
10ـ «قلقله»: به ماناى جوله يه و، له زاراوه ى ته جويددا بريتيه له: «ئازادكردن و پيٌشان دانى ده نگى پيته له كاتى ساكين دا».
«قلقله» له كوٌبوونهوه ى دوو سيفه تى «جهر و شدت» له يهك پيت پيٌك ديٌت; له به ر ئهوه ى به هوٌى سيفه تى «شدّت»، ده نگى پيٌت له كاتى ساكين بوون به تهواوى ده گيرىٌ و، تا شويٌنى گوٌتنى به ره لٌلاٌ نه بيٌت، پيت ناگوٌترىٌ و ده نگ نابيسترىٌ.
پيته كانى كه سيفه تى «قلقله»يان هه يه بريتين له «ب - ج - د - ط - ق»، كه لهم رسته يه كوٌبوونه تهوه: «قُطْبُ جَدّ».
تىٌ بى نى 1:
پيتى هه مزه هه رچهن هه ر دوو سيفه تى «جهر و شدّت»ى هه يه، به لاٌم به هوٌى هه بوونى سيفه تى «نبرة» له سيفه تى «قلقله» بى نياز بووه.
تىٌ بى نى 2:
«قلقله» له كوٌتايى وشه و كاتى راوه ستان به رچاوتره له كاتيٌك دا كه له ناوه ندى وشه دايه، ئه گه ر شه دده ى هه بيٌت و، له كاتى راوه ستان ساكين بيٌت، «قلقله» لهويش به رچاوتره و، ده بىٌ له «قلقله»ى پيته كانى شه دده يان نيه ئاگامان لىٌبيٌت به شيٌوه ى شه دده دار
نه گوٌتريٌن.
دابهش كردنى سيفه ته كان له روانگاى به هيٌزى و لاوازى
ده بىٌ بزانين كه هه ندىٌ له سيفه ته پيته كان «به هيٌز» و، هه نديٌكى ديكهش «لاواز»ن.
سيفه ته به هيٌزه كان
له سيفه ته بنه مايه كان كه دژيان هه يه: «جهر - شدت - استعلاء - اطباق - اصمات».
له سيفه ته كانى دژيان نيه: «صفير - قلقله - تكرير - انحراف - تفشى - استطاله - غنه».
سيفه ته لاوازه كان
له سيفه ته بنه مايه كان كه دژيان هه يه: «همس - رخوت - توسط - استفال - انفتاح - اذلاق».
له سيفه ته كانى دژيان نيه: «لين».
له باره ى ئهوه ى كه چ پيتيٌك به هيٌزه و چ پيتيٌك لاوازه، ده كرىٌ بلٌيٌين ئه گه ر پيتيٌك زياتر سيفه تى به هيٌزى هه بيٌت، ئهو پيت به هيٌزه و، ئه گه ر پيتيٌك زياتر سيفه تى لاوازى هه بيٌت، ئهو پيت لاوازه، به پيٌى ئهم گوٌته يه، پيتى «ط» به هيٌزترين و، پيتى «ف» لاوازترين پيته.
جه دوه لى سيفه ته پيته كان به پيٌى راده ى سيفه تى به هيٌز و لاواز:
پيتسيفه ته بنه مايه كان، كه دژ يه كنسيفه ته كانى دژيان نيهژماره ى سيفه تى به هيٌزژماره ى سيفه تى لاواز
همزهشدّت، جهر، اصمات، استفال، انفتاحنبرة42
باءشدّت، جهر، انفتاح، استفال، اذلاققلقله33
تاءشدّت، همس، انفتاح، استفال، اصمات-23
ثاءهمس، رخوت، استفال، انفتاح، اصمات-14
جيمشدّت، جهر، استفال، انفتاح، اصماتقلقله42
حاءهمس، رخوت، انفتاح، استفال، اصمات-14
خاءهمس، رخوت، استعلاء، انفتاح، اصمات-23
دالشدت، جهر، انفتاح، استفال، اصماتقلقله42
ذالجهر، رخوت، انفتاح، استفال، اصمات-23
راءجهر، توسط، انفتاح، استفال، اذلاقتكرير24
زاءجهر، رخوت، استفال، انفتاح، اصمات صفير33
سينهمس، رخوت، استفال، انفتاح، اصماتصفير24
شينهمس، رخوت، استفال، انفتاح، اصماتتفشى24
صادهمس، رخوت، استعلاء، اطباق، اصماتصفير42
ضادجهر، رخوت، اطباق، استعلاء، اصماتاستطاله51
طاءجهر، شدت، استعلاء، اطباق، اصماتقلقله6-
ظاءجهر، رخوت، اطباق، استعلاء، اصمات-41
عينجهر، توسط، انفتاح، استفال، اصمات-23
غينجهر، رخوت، استعلاء، انفتاح، اصمات-32
فاءهمس، رخوت، استفال، انفتاح، اذلاق--5
قافشدت، جهر، استعلاء، انفتاح، اصماتقلقله51
كافشدت، همس، استفال، انفتاح، اصمات-23
لامجهر، توسط، استفال، انفتاح، اذلاق-14
ميمجهر، توسط، استفال، انفتاح، اذلاقغنه24
نونجهر، توسط، استفال، انفتاح، اذلاقغنه24
واوجهر، رخوت، استفال، انفتاح، اصماتلين24
هاءهمس، رخوت، استفال، انفتاح، اصمات-14
ياءجهر، رخوت، استفال، انفتاح، اصماتلين24
«تفخيم و ترقيق»
«تفخيم»: له زمان به ماناى «گهوره كردن» و، له زاراوه ى ته جويد دا بريتيه له: «قه لٌهو گوٌتنى پيت، به شيٌوه يهك كه زار له گوٌتنى پر بيٌت».
«ترقيق»: به ماناى «باريك كردن و له قه لٌهوى كهم كردنهوه يه» و، له زاراوه ى ته جويد دا بريتيه له: «باريك و زراث گوٌتنى ده نگى پيت».
پيته كانى «استعلاء» هه موو ته فخيم ده بن و، پيته كانى «اطباق»، واتا «ص - ض - ط - ظ» ته فخيميان زياتره.
پيته كانى «استفال» ته رقيق ده بن، بيٌجگه له دوو پيتى «ر» و «ل» كه هه ندىٌ جار ته فخيم ده بن.
راده ى ته فخيمى پيته كانى «استعلاء»
راده ى ته فخيمى پيته كانى «استعلاء» له زوٌرهوه به رهو كه مهوه بريتيه له:
1ـ پيتى «استعلاء» كورسى ئه لفى مه ددى بيت; وه كو: قال.
2ـ پيتى «استعلاء» سه ردار بيٌت (به بىٌ ئه لفى مه ددى); وه كو: قَتَلَ.
3ـ پيتى «استعلاء» بوٌردار بيٌت; وه كو: قُلْ - يَقُولُ.
4ـ پيتى «استعلاء» ساكين بيٌت; وه كو: يَقْتُلُ.
5ـ پيتى «استعلاء» ژيٌردار بيٌت; وه كو: قِتال - قيل.
ته فخيم و ته رقيقى ئه لفى مه ددى
ئه لفى مه ددى په يرهوى له پيتى پيٌش خوٌى ده كات، ئه گه ر پيتى پيٌشى ته فخيم بيٌت، ئه لفيش ته فخيم ده بيٌت و، ئه گه ر ته رقيق بيٌت، ئهويش ته رقيق ده بيٌت; وه كو: يُقَالُ (ته فخيم) - يَشَاءُ (ته رقيق).
« اِمالَة »ى ئه لفى مه ددى
«اماله» به ماناى «مه يل كردن - كشان» و، له ته جويد دا بريتيه له: «كشانى ئه لفى مه ددى به رهو ياى مه ددى».
(هه لٌبهت له خويٌندنهوه كانى ديكه، بيٌجگه له «عاصم»، «اماله» سه ر «فتحه» به رهو ژيٌر «كسره»يش هاتووه)
ئه گه ر ئه لفى مه ددى له چلوٌنايه تى سروشتى خوٌى كه ته رقيقه بكريٌتهوه و، به رهو ياى مه ددى بكيٌشرىٌ، ده لٌيٌن ئه لف «اِماله» بووه.
«اماله»ى ئه لفى مه ددى دوو جوٌره: «اماله»ى گهوره - «اماله»ى گچكه.
«اماله»ى گهوره: بهو مانايه كه ئه لفى مه ددى تا راده يه كى زوٌر به رهو ياى مه ددى بكيٌشرىٌ.
«اماله»ى گهوره له روايه تى «حفص» له «عاصم» ته نيا له يهك وشه دا هاتووه و، ئهويش ئه لفى مه ددى دواى پيتى «ر» له وشه ى «مَجْريها» له «سووره تى هود» كه ده بىٌ له به رچاو بگيرىٌ.
«اماله»ى گچكه: بهو مانايه يه كه ئه لفى مه ددى تا راده يه كى كهم له چلوٌنايه تى سه ر «فتحه» به رهو ياى مه ددى بكيٌشرىٌ، ئهم جوٌره «اماله» له روايه تى «حفص» نه هاتووه.
ئه حكامى «تغليظ» و «ترقيق»ى پيتى «ل»
«تغليظ» هه روه كو وشه ى «تفخيم»ه و، بوٌ پيتى «ل» به كار ده بردريٌت.
«ل» له هه موو شويٌنيٌك ته رقيقه، مه گه ر له وشه ى پيروٌزى «الله» كه ئه گه ر له پيٌش ئهم وشه پيروٌزه، بزويٌنى سه ر يان بوٌر بيت، «تغليظ» ده بيٌت; وه كو: اَللَّهُ - اِنَّ اللّهَ - يَعْلَمُ اللّهُ - يَدُ اللّهِ
به لاٌم ئه گه ر له پيٌش وشه ى پيروٌزى «اللّه» بزويٌنى ژير بيٌت، «ل» ته رقيق ده بيٌت; وه كو: لِلّهِ - بِسمِ اللّه - يُرِدِ اللّه - يَسْتَغْفِرِاللّه - يَجِدِاللّه
ئه حكامى «تفخيم» و «ترقيق»ى پيتى «ر»
له پيٌش ده ست پيٌكردنى ئه حكامى ته فخيم و ته رقيق ده بى سرنج بده ينه دوو خالٌ:
خالٌى يه كهم: به شيٌوه ى گشتى سه ر و بوٌر هوٌى ته فخيم و، ژيٌر هوٌى ته رقيقى پيتى «ر»يه.
خالٌى دووهم: هه ر پيتيٌك كه بكهويٌته سه ر ئه لفى مه ددى،
سه رداره، وه كو: «رَازِقُ». هه ر پيتيٌك كه بكهويته سه ر واوى مه ددى بوٌرداره، وه كو: رُوُحُ. هه ر پيتيٌك بكهويته سه ر ياى مه ددى، ژيٌرداره، وه كو: رِيحُ.
مه رجه كانى ته فخيمى «ر»
ئه لف: «ر» جولاٌو:
1ـ «ر» سه ردار; وه كو: رَبِّ ذُومِرَّة - قُدِرَ - رَازِقٌ - فِراراً
2ـ «ر» بوٌردار; وه كو: رُحَمَآءُ - فُرُطاً - مُنْتَشِرٌ - رُوحُ - غُرُوراً - سيرُوا
ب: «ر» ساكين:
1ـ «ر» ساكين، پيتى پيٌشى سه ردار; وه كو: يَرْضى - اَلْقَمَرْ
2ـ «ر» ساكين، پيتى پيٌشى بوٌردار; وه كو: قُرْبَان - دُسُرْ
3ـ «ر» ساكين، پيتى پيٌشى ساكين و، پيتى پيٌشتريش سه ردار; وه كو: اَلْفَجْرْ - عَشْرْ
4ـ «ر» ساكين، پيتى پيشى ساكين و، پيتى پيٌشتريش بوٌردار; وه كو: عُسْرْ - يُسْرْ
5ـ «ر» ساكين، پيٌشى ئه لفى مه ددى; وه كو: نَارْ - اَبْصَارْ
6ـ «ر» ساكين، پيٌشى واوى مه ددى; وه كو: نُورْ - غَفُورْ
تىٌ بى نى:
ئه گه ر له حاله تى سىٌيهم دا، پيتى ساكينى پيٌش «ر»، پيتى «ى» بيٌت، لهم كاته دا پيتى «ر» له جياتى ته فخيم، ته رقيق ده بيٌت; وه كو: خَيْرْ - سَيْرْ - طَيْرْ - غَيْرْ
مه رجه كانى ته رقيقى «ر»
ئه لف: «ر» جولاٌو:
«ر» ژيٌردار; وه كو: رِجَالٌ - اَرِنَا - نُذُرِ - رِيحٌ - اَمْرى
ب: «ر» ساكين:
1ـ «ر» ساكين، پيتى پيشى ژيٌردار; وه كو: اَلاِْرْبَةِ - عَسِرْ
2ـ «ر» ساكين، پيتى پيٌشى ساكين و پيتى پيٌشتريش ژيٌردار; وه كو: ذِكْرْ - سِحْرْ
3ـ «ر» ساكين، پيٌشى ياى مه ددى; وه كو: قَديرْ - يَسيرْ
تىٌ بى نى:
1ـ «ر» ساكين، پيتى پيٌشى ژيٌردار، ئه گه ر له دواى «ر» پيتى «استعلاء» بيٌت، ته فخيم ده بيٌت (به مه رجيٌك له يهك وشه دا بن); وه كو: مِرْصَاداً - لَبِالْمِرْصَادِ - اِرْصَاداً - قِرْطَاس - فِرْقَة
2ـ «ر» ساكين، كه له دواى هه مزه ى په يوه ند هاتبيت و، پيتى پيش وى ژيٌردار بيٌت، ته فخيم ده بيٌت; وه كو: اِرْتَبْتُمْ - لِمَنِ ارْتَضى -
اِرْجِعُونِ - رَبِّ ارْجِعُونِ
تىٌ بى نى:
لهم چهن وشه ى خوارهوه، پيتى «ر» ساكين به هه ر دوو شيٌوه ى ته فخيم و ته رقيق ده خويٌندريٌتهوه:
1ـ فِرْق (سورة الشعراء): هوٌى ته فخيم ئهوه يه پيتى «استعلاء» له دواى «ر» هاتووه. ته رقيقه كه شى له به ر ئهوه يه پيتى «ر» ساكين له نيٌوان دوو پيتى ژيٌردار دايه.
2ـ مِصْرْ - قِطْرْ (له كاتى راوه ستان): هوٌى ته فخيم، پيتى «استعلاء» له پيٌش «ر» دايه. ته رقيقه كه شى له به ر ئهوه يه پيتى پيٌشى ساكين و پيتى پيٌش تريش ژيٌرداره.
3ـ يَسْرْ «سورة الفجر» - نُذُرْ «سورة القمر» - اَسْرْ «له هه ر كوىٌ» له كاتى راوه ستان به دوو شيٌوه ى ته فخيم و ته رقيق ده خويٌندريٌتهوه. ئهوانه ى «ر» به ته فخيم ده خويٌننهوه، ياساى ته فخيم له به رچاو ده گرن و، كه سانىٌ كه «ر» به ته رقيق ده خويٌننهوه، ده قى ئهم وشانه يان له به رچاو گرتووه كه: «يَسْرى - نُذُرى - اَسْرى» بوونهوه و پيتى «ى» كوژاوه تهوه.
* پيتى «ر» له وشه ى «مَجْريها» له سووره تى هود، ته رقيق ده بىٌ، چونكه ئه لفى مه ددى دوايى ئهو «اماله»ى گهوره ده بيٌت.
* لهو وشانه دا كه پيتى «ر» شه دده ى له سه ره، ته نيا يهك «ر» ديٌته ژمار و، ياساى ته فخيم و ته رقيقى «ر» بوٌى له به رچاو ده گيرىٌ.
ئيدغام
وشه ى «ادغام» له زمان دا به واتاى «له نيونان» هاتووه و، له زاراوه ى ته جويد بريتيه له: «كوژاندنهوه ى پيتيٌكى ساكين و شه دده داركردنى پيتى دوايى».
به واتايه كى ديكه پيتى يه كهم له نيٌو پيتى دووهم بزر ده بيٌت و، ده بيٌته هوٌى كوشرانى پيتى دووهم (شه ده); وه كو: «مِنْ نَارِ» كه ئه گه ر «ن»ى ساكين بكوژيٌتهوه و له جياتى نونى «نار» شه دده دار بكريٌت، ده لٌيٌن ئيدغام ئه نجام بووه: «مِنْ نَار = مِنَّار»، بوٌيه هه ميشه ئيدغام ده بيٌته شه دده داربوونى پيت.
پيتى كوژراوه «مُدْغَمْ» و، پيتى دوايى كه شه دده دار بووه «مُدْغَمٌ فيه» پىٌ ده لٌيٌن.
قازانجى ئيدغام
قازانجى ئيدغام، بوٌ هاسانى ئاخافتنه; واتا ئه گه ر پيتيٌك جاريٌك بگوٌترىٌ و خيٌرا هه ر ئهو پيته يا پيتى وه كو وى دووپات ببيتهوه، ئه مه بوٌ ده زگاى ئاخافتن قورس و گرانه، بوٌيه به هوٌى ئيدغام ئهم
قورساييه لاده بردريٌت.
جوٌره په يوه ندييه كانى دوو پيت
دوو پيت له روانگاى په يوه ند له گهلٌ يه كتر چوار جوٌرن:
1ـ دوو پيت وه كو يهك «متماثلين»: دوو پيت كه له گوٌتن و له سيفه ته كان وه كو يهك بن، ئهويش ته نيا بوٌ پيتيٌك بوٌ خوٌى پيٌش ديٌت; وه كو: (د - د)، (س - س)، (م - م)، (ع - ع).
2ـ دوو پيتى هاوجسن «متجانسين»: دوو پيت كه شويٌنى گوٌتنيان له زار يه كه، به لاٌم سيفه ته كانيان جياوازه; وه كو: (ح - ع)، (ت - د - ط)، (ص - س - ز)، (ث - ذ - ظ)، (ب - م - و).
3ـ دوو پيتى نزيك به يهك «متقاربين»: دوو پيت كه له شويٌنى به زار داهيٌنان و سيفه ته كان ليٌكهوه نزيك بن.
نزيكى له سيفهت ئهوه يه كه دوو پيت له زوٌربه ى سيفه ته كان هاوبهش بن. نزيكى له شويٌنى به زار داهيٌنان ئهوه يه كه له نيٌوان شويٌنى به زارداهيٌنانى دوو پيت، شويٌنى ديكه نه بيٌت; وه كو: (د - ج) كه سيفه ته كانيان ليٌكهوه نزيكه، هه روه ها وه كو: (ق - ك)، (ذ - ت)، (ل - ن - ر).
4ـ دوو پيتى دوور له يهك «متباعدين»: دوو پيت كه شويٌنى به زارداهيٌنانيان ليٌكهوه دور بيٌت.
جوٌره ئيدغاميه كان و بابه ته كانيان به پيٌى روايه تى «حفص» له «عاصم»
1ـ ئيدغامى دوو پيتى وه كو يهك «متماثلين»:
دوو پيتى وه كو يهك ئيدغام ده بن، بهو مه رجه ى، پيتى يه كهم ساكين بيت; وه كو: قُلْ لا - رَبِحَتْ تِجَارَتُهُمْ - كَمْ مِنْ - عَنْ نَفْس - قَدْ دَخَلُوا - اَوْ وَزَنُوا.
2ـ ئيدغامى دوو پيتى هاوجسن «متجانسين»:
له روايه تى «حفص» ته نيا لهم چهن نمونه ى خوارهوه ئه نجام ده بيٌت:
* «ب» ساكين له ميم; وه كو: اِرْكَبْ مَعَنَا (له قورئان دا ته نيا يهك نمونه هه يه، ئهويش له ئايه تى 42 ى سووره تى هود). ده بىٌ بلٌيٌين كه «حفص» ئه مه ى به ئيزهارى پيتى «ب»ش خويٌندووه.
* (ت - د - ط) دوو به دوو له گهلٌ يه كتر: اَثْقَلَتْ دَعَوَاللَّه - هَمَّتْ طائفَةٌ - قَدْ تَبَيَّن - بَسَطْتَ (له مه ى دوايى دا ئيدغام ناتهواوه، كه دوايى له سه رى ده دويٌين).
* (ث - ذ - ظ) دوو به دوو له گهلٌ يه كتر; وه كو: يَلْهَثْ ذلِكَ - اِذْ ظَلَمُوا - اِذْ ظَلَمْتُمْ
3ـ ئيدغامى دوو پيتى نزيك به يهك «متقاربين»:
* «ل» ساكين له پيتى «ر»; وه كو: قُلْ رَبى - بَلْ رَبُّكُمْ (به لاٌم له «بَلْ رَانَ» له سووره تى «المطففين» كه نه ته نيا «ل» ده گوٌترىٌ، به لٌكو
سه كتيشى هه يه; واتا له سه ر «بَلْ» به بىٌ هه ناسه كيٌشان، ده بى ده نگ ببردرىٌ و دوايى وشه ى «ران» بگوٌترىٌ).
* «ن» ساكين له «ل - ر»; وه كو: مِنْ لَدُنْك - اِنْ لَمْ - مِنْ رَبِّكُمْ - مِنْ رَسُول (به لاٌم له «مَنْ رَاق» له سووره تى «القيامة» وه كو «بَلْ رَانَ» پيٌويستى به سه كته).
* «ق» ساكين له پيتى «ك»; وه كو: اَلَمْ نَخْلُقْكُمْ (له قورئان دا ته نيا ئهم يهك نمونه هه يه، ئهويش له سووره تى «المرسلات»).
ئيدغامى گچكه و ئيدغامى گهوره
ئيدغامى گچكه: ئيدغاميٌكه كه تيٌيدا پيتى «مدغم» ساكين بيٌت (كه به راستى ئيدغاميش هه روايه); وه كو: قَدْ دَخَلُوا - مِنْ رَبِّكُمْ
ئيدغامى گهوره: جوٌره ئيدغاميٌكه كه تيٌيدا پيتى «مدغم» جوله رهو، ئه گه ر له پيتى دوايى ئيدغام بكريٌت، روونه كه له سه ره تا «مدغم» ساكين و دوايى پيدغام ئه بيٌت، له به ر ئهوه ى كه ئيدغام له دوو قوٌناغ ئه نجام ئه بيٌت، پيٌى ئه لٌيٌن ئيدغامى گهوره; وه كو: مَكَّنِى (كه ده قه كه ى «مَكَّنَنِى» بووه) - لاَ تَأْمَنَّا (كه ده قه كه ى «لاَ تَأْمَنُنَا» بووه) كه به پيٌى روايه تى «حفص» له «عاصم» ئيدغامى گهوره بوونه.
تىٌ بى نى:
تهواوى بابه ته كانى ئيدغامى گهوره، له ريٌنووسى قورئان
له به رچاو گيراوه، واتا به شيٌوه ى ئيدغام نووسراون. كهوايه قارى قورئان نابىٌ له چوارچيوه ى روايه تى «حفص» له «عاصم» لهوانه زياتر ئيدغامى گهوره ئه نجام بدات; بوٌ ويٌنه «قَالَ لَهُمْ» ئيدغام نابيٌت، يان «اِنَّهُ هُوَ»، يان «اِنَّكَ كُنْتَ» و، ئهوانه ى كه له روايه ته كانى ديكه بيٌجگه له «عاصم» ئيدغامى گهوره ئه نجام بووه.
ئيدغامى تهواو و ناتهواو
ئيدغامى تهواو: ئيدغاميٌكه كه تيٌيدا پيتى «مدغم» به تهواوى له ناو چووبيٌت و، هيچ شويٌنهوارى له قسه دا نه مابيٌت; وه كو: اِنْ لَمْ - هَمَّتْ طَائِفَة (بنه ماى ئيدغاميش هه روايه).
ئيدغامى ناتهواو: ئيدغاميٌكه كه سيفه تيٌك له سيفه ته كانى «مدغم» مابيٌت و، «مدغم» به تهواوى له ناو نه چيٌت. به گشتى كاتيٌك ئه مه روو ئه دا كه پيتى ساكين له پيتى بزويٌن دار به هيٌزتر بيٌت. بابه ته كانى ئيدغامى ناتهواو بريتين له:
1ـ ئيدغامى ناتهواوى «ن» ساكين له دوو پيتى «و - ى» كه سيفه تى «غوننه»ى نون له كاتى ئيدغام ده مينيٌتهوه; وه كو: مِنْ وَلِىّ - مَنْ يَفْعَلْ
2ـ ئيدغامى ناتهواوى «ط» ساكين له پيتى «ت» كه سيفه تى «اطباق»ى پيتى «ط» ده مينيٌتهوه و، ئهو كات «ت» شه دده دار ده بيٌت;
وه كو: بَسَطْتَ - فَرَّطْتُ - اَحَطْتُ - فَرَّطْتُمْ
3ـ ئيدغامى ناتهواوى «ق»ى ساكين له پيتى «ك» كه سيفه تى «استعلاء»ى پيتى «ق» ده مينيٌتهوه و، ئهو كات پيتى «ك» شه دده دار ده بيٌت; وه كو: اَلَمْ نَخْلُقْكُمْ
ويٌنه ى سه رهوه ته نيا ئيدغاميٌكه بهو شيٌوه يه كه پيتى «ق» له پيتى «ك» ئيدغام ئه بيٌت، ئهويش له سووره تى «المرسلات» دايه و، له هيچ جيٌگايه كى ديكه ى قورئان پيتى «ق»ى ساكين له پيٌش «پيتى «ك» نه هاتووه. گوٌتنى ئهم خالٌه پيٌويسته كه ئهم وشه يه به ئيدغامى تهواويش ده خويٌندريٌتهوه، هه رچهن هه ر دوو شيٌوه ى ئيدغام لهم وشه يه دروسته، به لاٌم ئيدغامى تهواوى باشتره.
تىٌ بى نى:
له ريٌنووسى هه نديٌك قورئان دا بوٌ ريٌنويٌنى قارى له ئيدغامى تهواو پيتى «مدغم» كه ساكينه به بىٌ نيشانه و، پيتى «مدغم فيه» به نيشانه ى شه دده دار ديار كراوه; وه كو: قُلْ لَهُمْ (قُل لَّهُمْ) - قَالَتْ طائِفَةٌ (قَالَت طَّائِفَةٌ) - اِذْ ظَلَمُوا (اِذ ظَّلَمُوا) - قُلْ رَبِّ (قُل رَّبِّ)
به لاٌم له ئيدغامى ناتهواو دا پيتى «مدغم» به بىٌ نيشانه و، پيتى «مدغم فيه»يش به بىٌ نيشانه ى شه دده ديار كراوه; وه كو: بَسَطْتَ (بَسَطتَ) - فَرَّطْتُمْ (فَرَّطتُمْ)