|
بعدی
تفسير نمونه ج : 6 ص : 219
نخست مى فرمايد : ما نوح را به سوى قومش فرستاديم ( لقد ارسلنا نوحا الى قومه ) .
نخستين چيزى كه او به آنها يادآور شد ، همان توجه به حقيقت توحيد و نفى هر گونه بت
پرستى بود ، به آنها گفت : اى قوم من ! خدا را بپرستيد كه هيچ معبودى جز او براى
شما نيست ( فقال يا قوم اعبدوا الله ما لكم من اله غيره ) .
شعار توحيد نه تنها شعار نوح بلكه نخستين شعار همه پيامبران الهى بوده است لذا در
آيات متعددى از همين سوره و سوره هاى ديگر قرآن در آغاز دعوت بسيارى از پيامبران
شعار يا قوم اعبدوا الله ما لكم من اله غيره : اى قوم خداوند يگانه را پرستش كنيد
كه معبودى جز او براى شما نيست ديده مى شود ( به آيات 65 و 73 و 85 همين سوره
مراجعه كنيد ) از اين جمله ها به خوبى استفاده مى شود كه بت پرستى مهمترين خار بر
سر راه سعادت همه انسانها بوده است و اين باغبانهاى توحيد براى تربيت انواع گلها و
درختان پرثمر در سرزمين جوامع انسانى قبل از هر چيز دامن همت به كمر مى زدند تا با
داس تعليمات سازنده خود ، اين خارهاى مزاحم را ريشه كن سازند .
مخصوصا از آيه 23 سوره نوح استفاده مى شود كه مردم زمان نوح بتهاى مختلفى به نام ود
و سواع و يغوث و يعوق و نسر داشته اند كه شرح آنها به خواست خدا در ذيل همان آيه
خواهد آمد .
نوح پس از بيدار كردن فطرتهاى خفته ، آنان را از سرانجام بت پرستى بر حذر داشته و
گفت : من از عذاب روز بزرگى بر شما مى ترسم ( انى اخاف عليكم عذاب يوم عظيم ) .
منظور از مجازات روز بزرگ ممكن است همان طوفان معروف نوح باشد كه كمتر مجازاتى به
عظمت و وسعت آن ديده شده است ، و نيز ممكن است اشاره به مجازات الهى در روز رستاخيز
باشد ، زيرا اين تعبير در قرآن مجيد در هر دو
تفسير نمونه ج : 6 ص : 220
معنى به كار رفته است ، در سوره شعراء آيه 189 مى خوانيم : فاخذهم عذاب يوم الظلة
انه كان عذاب يوم عظيم اين آيه درباره مجازاتى است كه قوم شعيب بر اثر تبهكاريها در
همين جهان گرفتار آن شدند ، و در سوره مطففين آيه 5 مى خوانيم الا يظن اولئك انهم
مبعوثون ليوم عظيم : آيا اينها گمان نمى كنند كه براى روز بزرگى مبعوث خواهند شد
تعبير به اخاف ( مى ترسم گرفتار چنين مجازاتى شويد ) بعد از ذكر مساله شرك در آيه
مورد بحث ممكن است به خاطر اين باشد كه نوح مى خواهد به آنها بگويد اگر يقين به
چنين مجازاتى نداشته باشيد لااقل بيم آن هست ، بنابراين ، عقل اجازه نمى دهد كه با
چنين احتمالى اين راه را بپيمائيد ، و به استقبال چنين عذاب دردناكى بشتابيد .
ولى قوم نوح به جاى اينكه از دعوت اصلاحى اين پيامبر بزرگ كه توأم با نهايت
خيرخواهى بود استقبال كنند ، به آئين توحيد بپيوندند و دست از ستم و فساد بردارند ،
جمعى از اشراف و ثروتمندانى كه منافع خود را با بيدارى مردم در خطر مى ديدند ، و
مذهب او را مانعى بر سر راه هوسرانيها و هوسبازيهاى خويش مشاهده مى كردند صريحا در
جواب نوح گفتند ما ترا در گمراهى آشكار مى بينيم ( قال الملا من قومه انا لنراك فى
ضلال مبين ) ملا معمولا به جمعيتى گفته مى شوند كه عقيده واحدى براى خود انتخاب
كرده اند و اجتماع و شكوه ظاهرى آنها چشمها را پر مى كند ، زيرا ماده اصلى اين لغت
به معنى پر كردن است ، و در قرآن مجيد اين تعبير بيشتر در مورد جمعيتهاى خودخواه و
خودكامه اى كه ظاهرى آراسته ، و باطنى آلوده دارند ، و
تفسير نمونه ج : 6 ص : 221
صحنه هاى مختلف اجتماع را با وجود خود پر مى كنند ، اطلاق شده است ، نوح در برابر
توهين و خشونت آنها با همان لحن آرام و متين و محبت آميز خود در پاسخ آنها گفت : من
نه تنها گمراه نيستم بلكه هيچگونه نشانه اى از گمراهى در من وجود ندارد ، ولى من
فرستاده پروردگار جهانيانم ( قال يا قوم ليس بى ضلالة و لكنى رسول من رب العالمين )
اشاره به اينكه خدايان پراكنده اى كه شما قائل شده ايد و براى هر يك قلمرو حكومتى
پنداشته ايد همانند خداى دريا ، خداى آسمان ، خداى صلح و جنگ و مانند اينها همه بى
اساس است ، پروردگار و رب همه جهانيان تنها خداوند يگانه يكتا است كه خالق همه آنها
مى باشد .
هدف من اين است كه رسالت پروردگار را انجام داده و دستورات او را به شما برسانم (
ابلغكم رسالات ربى ) و در اين راه از هيچگونه خيرخواهى فروگذارى نمى كنم ( و انصح
لكم ) .
انصح از ماده نصح ( بر وزن قفل ) به معنى خلوص و بى غل و غش بودن است لذا ناصح
العسل به معنى عسل خالص است ، سپس اين تعبير در مورد سخنانى كه از روى نهايت خلوص
نيت و خيرخواهى و بدون تقلب و فريب و تزوير گفته مى شود به كار رفته است .
و در پايان اضافه مى كند : من چيزهائى از خداوند مى دانم كه شما نمى دانيد ( و اعلم
من الله ما لا تعلمون ) اين جمله ممكن است جنبه تهديد در برابر مخالفتهاى آنها
داشته باشد كه
تفسير نمونه ج : 6 ص : 222
من مجازاتهاى دردناكى از خداوند در برابر تبهكاران سراغ دارم كه شما هنوز از آن بى
خبريد ، و يا اشاره به لطف و رحمت پروردگار باشد كه اگر در مسير اطاعتش گام بگذاريد
بركات و پاداشهائى از او سراغ دارم كه شما به عظمت و وسعت آن واقف نيستيد ، و يا
اشاره به اين باشد كه اگر من عهده دار هدايت شما شده ام مطالبى درباره خداوند بزرگ
و دستوراتش مى دانم كه شما از آن آگاهى نداريد ، و به همين جهت بايد از من پيروى
كنيد ، و هيچ مانعى ندارد كه همه اين معانى در مفهوم جمله فوق جمع باشد .
در آيه بعد گفتار ديگرى را از نوح مى خوانيم كه در برابر اظهار تعجب قوم خود از
اينكه چگونه ممكن است انسانى عهده دار رسالت پروردگار گردد ، بيان كرده است : آيا
تعجب كرده ايد كه انسانى مامور ابلاغ رسالت پروردگار گردد و دستورات بيدار كننده او
بر اين انسان نازل شود تا شما را از عواقب سوء اعمالتان برحذر دارد و به آئين
پرهيزگارى دعوت كند ، تا مشمول رحمت الهى شويد ( أ و عجبتم ان جائكم ذكر من ربكم
على رجل منكم لينذركم و لتتقوا و لعلكم ترحمون ) .
يعنى اين موضوع چه جاى تعجب است ؟ زيرا يك انسان شايسته ، استعداد انجام اين رسالت
را بهتر از هر موجود ديگر دارد ، به علاوه انسان است كه مى تواند رهبر انسانها شود
، نه فرشتگان و نه غير آنها .
ولى به جاى اينكه دعوت چنين رهبر دلسوز و خيرخواه و آگاهى را بپذيرند ، همه گفته
هاى او را تكذيب كردند ، و در برابر دعوتش سر تسليم فرود نياوردند ، هر چه نوح
بيشتر تبليغ مى كرد ، آنها بر لجاجت و سرسختى خود مى افزودند ، و
تفسير نمونه ج : 6 ص : 223
همين سبب شد كه خداوند ، نوح و آنها كه با او در كشتى بودند نجات داده و تكذيب
كنندگان به آياتش را گرفتار غرقاب سازد و هلاك كند ( فكذبوه فانجيناه و الذين معه
فى الفلك و اغرقنا الذين كذبوا باياتنا ) .
در پايان آيه ، دليل اين كيفر سخت را چنين بيان مى كند كه آنها جمعيت نابينائى
بودند يعنى مردمى بودند كور دل و كور باطن كه از مشاهده چهره حقيقت محروم بودند (
انهم كانوا قوما عمين ) .
و اين كوردلى نتيجه اعمال شوم و لجاجتهاى مستمر خودشان بود ، زيرا تجربه نشان داده
هنگامى كه انسان مدتها در تاريكى بماند و يا به علل ديگرى چشم خود را ببندد و از
نگاه كردن خوددارى كند ، قدرت ديد خود را تدريجا از دست خواهد داد و سرانجام نابينا
خواهد شد ، همچنين ساير اعضاء بدن اگر مدت زيادى كار نكنند مى خشكند و براى هميشه
از كار مى افتند .
ديد باطن انسان نيز از اين قانون مستثنى نيست ، چشم پوشى مستمر از حقايق ، و به كار
نگرفتن عقل و خرد در فهم واقعيتها ، تدريجا چشم تيزبين عقل را ضعيف كرده و سرانجام
نابينا مى كند .
بقيه سرگذشت قوم نوح و چگونگى وقوع طوفان و جزئيات ديگر اين سرگذشت در سوره هائى كه
در بالا اشاره كرديم مشروحا خواهد آمد .
تفسير نمونه ج : 6 ص : 224
تفسير نمونه ج : 6 ص : 225
* وَ إِلى عَاد أَخَاهُمْ هُوداً قَالَ يَقَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكم مِّنْ
إِلَه غَيرُهُ أَ فَلا تَتَّقُونَ(65) قَالَ الْمَلأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِن
قَوْمِهِ إِنَّا لَنرَاك فى سفَاهَة وَ إِنَّا لَنَظنُّك مِنَ الْكَذِبِينَ(66)
قَالَ يَقَوْمِ لَيْس بى سفَاهَةٌ وَ لَكِنى رَسولٌ مِّن رَّب الْعَلَمِينَ(67)
أُبَلِّغُكمْ رِسلَتِ رَبى وَ أَنَا لَكمْ نَاصِحٌ أَمِينٌ(68) أَ وَ عجِبْتُمْ أَن
جَاءَكُمْ ذِكرٌ مِّن رَّبِّكُمْ عَلى رَجُل مِّنكُمْ لِيُنذِرَكمْ وَ اذْكرُوا
إِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفَاءَ مِن بَعْدِ قَوْمِ نُوح وَ زَادَكُمْ فى الْخَلْقِ
بَصطةً فَاذْكرُوا ءَالاءَ اللَّهِ لَعَلَّكمْ تُفْلِحُونَ(69) قَالُوا أَ
جِئْتَنَا لِنَعْبُدَ اللَّهَ وَحْدَهُ وَ نَذَرَ مَا كانَ يَعْبُدُ ءَابَاؤُنَا
فَأْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا إِن كُنت مِنَ الصدِقِينَ(70) قَالَ قَدْ وَقَعَ
عَلَيْكم مِّن رَّبِّكُمْ رِجْسٌ وَ غَضبٌ أَ تُجَدِلُونَنى فى أَسمَاء
سمَّيْتُمُوهَا أَنتُمْ وَ ءَابَاؤُكُم مَّا نَزَّلَ اللَّهُ بِهَا مِن سلْطن
فَانتَظِرُوا إِنى مَعَكم مِّنَ الْمُنتَظِرِينَ(71) فَأَنجَيْنَهُ وَ الَّذِينَ
مَعَهُ بِرَحْمَة مِّنَّا وَ قَطعْنَا دَابِرَ الَّذِينَ كذَّبُوا بِئَايَتِنَا وَ
مَا كانُوا مُؤْمِنِينَ(72)
ترجمه :
65 - و به سوى قوم عاد برادرشان هود را فرستاديم ، گفت اى قوم من ! ( تنها ) خدا را
پرستش كنيد كه جز او معبودى براى شما نيست ، آيا پرهيزگارى پيشه نمى كنيد ؟ !
66 - اشراف كافر قوم او گفتند ما تو را در سفاهت ( و نادانى و سبك مغزى ) مى بينيم
و ما مسلما تو را از دروغگويان مى دانيم .
67 - گفت : اى قوم من ! هيچگونه سفاهتى در من نيست ، ولى فرستاده اى از طرف
پروردگار جهانيانم .
68 - رسالتهاى پروردگارم را به شما ابلاغ مى كنم و من خيرخواه امينى براى شما هستم
.
69 - آيا تعجب كرده ايد كه دستور آگاه كننده پروردگارتان به وسيله مردى از ميان شما
به شما برسد تا ( از مجازات الهى ) بيمتان دهد ، و به ياد آوريد هنگامى شما را
جانشينان قوم نوح قرار داد ، و شما را از جهت خلقت گسترش داد ( و به نيروى بدنى قوى
مجهز ساخت ) پس نعمتهاى خدا را به ياد آوريد شايد رستگار شويد .
70 - گفتند آيا به سراغ ما آمده اى كه تنها خداى يگانه را بپرستيم و آنچه را پدران
ما مى پرستيدند رها كنيم ، حال كه چنين است آنچه ( از بلا و عذاب الهى ) به ما وعده
مى دهى بياور اگر راست مى گوئى .
71 - گفت : پليدى و غضب پروردگار شما را فرا گرفته ، آيا با من در مورد نامهائى
مجادله مى كنيد ( كه به عنوان معبود و خدا ) شما و پدرانتان ( بر بتها ) گذارده ايد
، در حالى كه خداوند هيچ فرمانى درباره آن نازل نكرده است ، بنابراين شما منتظر
باشيد من هم با شما انتظار مى كشم .
72 - سرانجام او و كسانى را كه با او بودند به رحمت خود نجات بخشيديم و ريشه كسانى
كه آيات ما را تكذيب كردند و ايمان نياوردند قطع كرديم .
تفسير : گوشه اى از سرگذشت قوم هود
در تعقيب ذكر رسالت نوح و درسهاى عبرتى كه در آن نهفته بود ، به
تفسير نمونه ج : 6 ص : 226
سرگذشت يكى ديگر از پيامبران بزرگ يعنى هود و درگيرى هاى او با قوم و ملتش مى
پردازد .
اين جريان در سوره هاى ديگرى از قرآن مجيد از جمله سوره شعراء و سوره اى كه به نام
هود در قرآن نامگذارى شده مشروحتر آمده است ، در آيات مورد بحث تنها فشرده اى از
گفتگوهاى هود و مخالفانش و سرانجام زندگى آنها بازگو شده است .
نخست مى فرمايد : ما به سوى جمعيت عاد ، برادرشان هود را فرستاديم ( و الى عاد
اخاهم هودا ) .
قوم عاد مردمى بودند كه در سرزمين يمن زندگى مى كردند ، از نظر قدرت جسمانى و ثروت
سرشارى كه از طريق كشاورزى و دامدارى به آنها مى رسيد ، ملتى نيرومند و قوى بودند ،
ولى انحرافات عقيده اى مخصوصا بت پرستى و مفاسد اخلاقى در ميان آنها غوغا مى كرد .
هود كه از آنان بود و با آنها خويشاوندى داشت ، از طرف پروردگار مامور دعوت آنها به
سوى حق و مبارزه با فساد گرديد ، و شايد تعبير به اخاهم ( برادرشان ) اشاره به همين
پيوند نسبى باشد كه در ميان هود و قوم عاد بود .
اين احتمال نيز وجود دارد كه تعبير به برادر در مورد حضرت هود و همچنين در مورد چند
نفر ديگر از پيامبران الهى مانند نوح ( سوره شعراء - 106 ) و صالح ( سوره شعراء -
142 ) و لوط ( سوره شعراء - 161 ) و شعيب ( سوره اعراف - 85 ) به خاطر اين باشد كه
آنها در نهايت دلسوزى و مهربانى ، همچون يك برادر ، با قوم و جمعيت خود رفتار مى
كردند ، و از هيچ كوشش و تلاشى براى هدايت آنها فروگذار نكردند ، اين تعبير در مورد
كسانى كه نهايت دلسوزى در باره فرد يا جمعيتى به خرج مى دهند گفته مى شود ، به
علاوه اين تعبير حاكى از يك نوع برابرى و نفى هر گونه تفوق طلبى و رياست طلبى است ،
يعنى اين مردان
تفسير نمونه ج : 6 ص : 227
خدا هيچگونه داعيه اى در زمينه هدايت آنها در سر نداشتند ، بلكه صرفا به خاطر نجات
آنان از گرداب بدبختى دست و پا مى كردند .
در هر حال روشن است كه تعبير اخاهم هرگز اشاره به برادرى دينى نيست ، زيرا اين
اقوام غالبا به دعوت اصلاح طلبانه پيامبرانشان پاسخ مثبت ندادند .
سپس مى گويد : هود دعوت خود را از مساله توحيد و مبارزه با شرك و بت پرستى شروع كرد
و به آنها گفت اى قوم من ! خداوند يگانه را بپرستيد كه هيچ معبودى براى شما غير او
نيست ، آيا پرهيزگارى را پيشه نمى كنيد ؟ ( قال يا قوم اعبدوا الله ما لكم من اله
غيره ا فلا تتقون ) .
ولى اين جمعيت خودخواه و متكبر ، مخصوصا ثروتمندان از خود راضى كه قرآن از آنها
تعبير به ملا كرده است ، يعنى ظاهر آنها چشم پركن بود ، به هود همان گفتند كه قوم
نوح به نوح گفته بودند ، بلكه نسبت سفاهت نيز به او دادند ، گفتند ما تو را در
سفاهت و سبك مغزى مى بينيم و گمان مى كنيم تو از دروغگويان باشى ! ( قال الملا
الذين كفروا من قومه انا لنراك فى سفاهة و انا لنظنك من الكاذبين ) .
سفاهت و سبك مغزى از نظر آنها اين بود كه انسانى بر خلاف سنتهاى محيط هر چند غلط و
نادرست باشد بپاخيزد ، و حتى جان خود را در اين راه به خطر افكند ، سفاهت در منطق
آنان اين بود كه كسى همرنگ محيط نشود و نان را به نرخ روز نخورد و براى سنت شكنى
بپاخيزد و هر گونه ناراحتى و دردسرى را براى خود بخرد .
اما هود با وقار و ادبى كه مخصوص پيامبران و رهبران راستين و پاك است ، بى آنكه از
گفته آنان عصبانى و يا دلسرد و مايوس گردد ، گفت : اى جمعيت من !
تفسير نمونه ج : 6 ص : 228
هيچگونه سفاهتى در من نيست و وضع رفتار و گفتار من بهترين دليل بر سرمايه هاى
عقلانى من است ، من فرستاده پروردگار جهانيانم ( قال يا قوم ليس بى سفاهة و لكنى
رسول من رب العالمين ) .
هود اضافه كرد : من وظيفه دارم رسالتهاى پروردگارم را به شما ابلاغ كنم و دستورهائى
را كه ضامن سعادت و خوشبختى شما و نجات از گرداب شرك و فساد است در اختيار شما
بگذارم ، آن هم در نهايت دلسوزى و خيرخواهى و در نهايت امانت و درستكارى ( ابلغكم
رسالات ربى و انا لكم ناصح امين ) .
سپس هود در برابر افرادى كه از بعثت يك انسان به عنوان پيامبر در تعجب بودند به
همان مطلبى اشاره مى كند كه نوح پيامبر نيز به قوم خود گفته بود و آن اينكه : آيا
تعجب مى كنيد كه از طرف پروردگار به فردى از شما وحى شود ، تا شما را از كيفرهائى
كه به خاطر اعمالتان در پيش داريد بيم دهد ؟ ! ( او عجبتم ان جائكم ذكر من ربكم على
رجل منكم لينذركم ) .
سپس براى تحريك عواطف خفته آنها و برانگيختن حس شكرگزارى در درون جانشان قسمتى از
نعمتهاى پروردگار را ، براى آنان شرح مى دهد و مى گويد : به خاطر بياوريد كه خداوند
شما را جانشينان قوم نوح قرار داد و هنگامى كه آنها بر اثر طغيانشان بوسيله طوفان
نابود شدند ، سرزمينهاى وسيع و گسترده آنان را با تمام نعمتهائى كه داشتند در
اختيار شما قرار داد ( و اذكروا اذ جعلكم خلفاء من بعد قوم نوح ) .
به علاوه به شما قدرت فوق العاده جسمانى و نيروى بدنى عنايت كرد ( و زادكم فى الخلق
بصطة ) .
تفسير نمونه ج : 6 ص : 229
جمله زادكم فى الخلق بصطة ( شما را از نظر آفرينش گسترش داد ) ممكن است - همانطور
كه در بالا اشاره كرديم - اشاره به قدرت جسمانى قوم عاد باشد ، زيرا هم از آيات
مختلف قرآن و هم از تواريخ برمى آيد كه آنها مردمى درشت استخوان و قوى پيكر و
نيرومند بودند ، در آيه 15 سوره فصلت از قول آنها مى خوانيم من اشد منا قوة : چه
كسى از ما نيرومندتر است و در آيه 7 سوره حاقه در مورد بلائى كه به جرم اعمالشان بر
سر آنها آمد مى خوانيم فترى القوم فيها صرعى كانهم اعجاز نخل خاوية : قوم عاد را مى
ديدى كه بر اثر طوفان آنچنان روى زمين افتاده اند كه گويا تنه هاى درختان نخل بود
كه به روى زمين افتاده بود ! و نيز مى تواند اشاره به افزايش ثروت و قدرت مالى و
تمدن ظاهرى و پيشرفته آنها بوده باشد ، آنچنانكه از آيات ديگر قرآن و تواريخ
استفاده مى شود ، ولى احتمال اول با ظاهر آيه متناسبتر است .
و در پايان به آن جمعيت خودخواه خاطرنشان مى سازد كه نعمتهاى گوناگون پروردگار را
به خاطر بياوريد تا حس شكرگزارى شما برانگيخته شود و در برابر فرمان او تسليم شويد
شايد رستگار گرديد ( فاذكروا آلاء الله لعلكم تفلحون ) .
اما در مقابل اين اندرزها و راهنمائيهاى منطقى و يادآورى نعمتهاى الهى آنها كه
منافع مادى خود را در خطر مى ديدند و قبول دعوت او را مانع هوسبازيهاى خويش مى
دانستند ، در مقام مخالفت بر آمده و صريحا اعلام داشتند كه آيا تو آمده اى كه ما را
به سوى خداى يگانه دعوت كنى و تمام معبودهائى را كه پدران و نياكان ما ساليان دراز
در برابر آن سر تعظيم فرود آورده اند و به عظمت شناخته اند ،
تفسير نمونه ج : 6 ص : 230
رها سازيم ؟ ! نه هرگز چنين چيزى ممكن نيست ( قالوا أ جئتنا لنعبد الله وحده و نذر
ما كان يعبد آبائنا ) .
همانطور كه ملاحظه مى كنيد سطح افكار آنان به قدرى پائين بود كه از پرستش خداى
يگانه وحشت داشتند و پراكندگى و تعدد خدايان را براى خود ، مايه افتخار مى پنداشتند
، و جالب اينكه تنها منطق آنان در اين زمينه همان تقليد كوركورانه از سنن نياكان
بود و گر نه چگونه ممكن بود بتوانند ، تعظيم در برابر قطعات سنگ و چوب را توجيه
كنند .
و سرانجام براى اينكه اميد هود را به كلى از خود قطع كنند و به اصطلاح حرف آخر را
به او زده باشند گفتند : اگر راست مى گوئى و عذابها و مجازاتهائى را كه به ما وعده
مى دهى حقيقت دارد ، هر چه زودتر آنها را به سراغ ما بفرست و ما را محو و نابود كن
! ( يعنى ما كمترين واهمه اى از تهديدهاى تو نداريم ) ( فاتنا بما تعدنا ان كنت من
الصادقين ) .
هنگامى كه سخن به اينجا رسيد و آخرين حرف خود را كه نشانه امتناع كامل از قبول دعوت
هود بود زدند و او به كلى از هدايت آنان مايوس شد ، به آنها گفت : اكنون كه چنين
است بدانيد عذاب و كيفر و خشم خدا بر شما مسلما واقع خواهد شد ( قال قد وقع عليكم
من ربكم رجس و غضب ) .
رجس در اصل به معنى چيز ناپاك است و بعضى از مفسران معتقدند ريشه اصلى آن معنى
وسيعترى دارد و به معنى هر چيزى است كه باعث دورى و تنفر مى شود و لذا به انواع
پليديها و نجاستها و مجازاتها ، رجس گفته مى شود ، زيرا همه اين امور موجب فاصله
گرفتن انسان و تنفر او مى گردد .
در هر صورت اين كلمه در آيه فوق مى تواند به معنى مجازات و عذاب الهى باشد و ذكر آن
با جمله قد وقع كه به صورت فعل ماضى است اشاره به اين
تفسير نمونه ج : 6 ص : 231
است كه به طور قطع شما مستحق عذاب شده ايد و دامانتان را خواهد گرفت .
و نيز ممكن است به معنى پليدى و آلودگى روح باشد يعنى آنچنان در گرداب انحراف و
فساد فرو رفته ايد كه روح شما در زير پوششى از آلودگيها قرار گرفته است و به خاطر
آن مشمول غضب خدا شده ايد .
سپس براى اينكه گفتار آنها درباره بتها بدون پاسخ نماند ، اضافه مى كند : آيا شما
با من در مورد چيزهائى كه از الوهيت جز نامى بى اثر ندارند و نياكان شما اسم خدا بر
آنها گذارده اند و به دروغ آثار و خاصيتى براى آنها قائل شده اند ، به مجادله
برخاسته ايد ، در حالى كه هيچگونه فرمان و حجتى از ناحيه خدا در اين باره نازل نشده
است ( أ تجادلوننى فى اسماء سميتموها انتم و آبائكم ما نزل الله بها من سلطان ) .
در حقيقت بتهاى شما از الوهيت ، تنها يك اسم بى مسمى دارند ، اسمى كه زائيده
پندارهاى خام شما و نياكانتان است و گر نه با قطعات سنگ و چوب ديگر بيابان و جنگل
هيچ تفاوتى ندارد .
سپس گفت : اكنون كه چنين است شما در انتظار بمانيد من هم با شما انتظار مى كشم ،
شما در اين انتظار باشيد كه بتها ياريتان كنند و من در انتظارم كه عذاب دردناك الهى
بر شما فرود آيد آينده نشان خواهد داد كداميك از اين دو انتظار به حقيقت نزديكتر
خواهد بود ( فانتظروا انى معكم من المنتظرين ) .
در آخرين آيه مورد بحث ، سرانجام كار اين قوم لجوج در عبارت كوتاهى چنين بيان شده
است : ما هود و كسانى را كه با او بودند به لطف و رحمت خود ، رهائى بخشيديم ، و
ريشه كسانى كه آيات ما را تكذيب كردند و حاضر نبودند در برابر حق تسليم شوند ، قطع
و نابود ساختيم ( فانجيناه و الذين معه برحمة منا و قطعنا دابر الذين كذبوا باياتنا
و ما كانوا مؤمنين ) .
تفسير نمونه ج : 6 ص : 232
دابر در لغت به معنى آخر و پايان چيزى است ، بنابراين مفهوم آيه اين است كه آنها را
تا به آخر نابود ساختيم و ريشه هايشان به كلى قطع شد .
( درباره قوم عاد و بقيه خصوصيات زندگى آنها و چگونگى مجازات و عذابى كه بر آنها
نازل شد بخواست خدا مشروحا در تفسير سوره هود بحث خواهيم كرد ) .
تفسير نمونه ج : 6 ص : 233
وَ إِلى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صلِحاً قَالَ يَقَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكم مِّنْ
إِلَه غَيرُهُ قَدْ جَاءَتْكم بَيِّنَةٌ مِّن رَّبِّكُمْ هَذِهِ نَاقَةُ اللَّهِ
لَكمْ ءَايَةً فَذَرُوهَا تَأْكلْ فى أَرْضِ اللَّهِ وَ لا تَمَسوهَا بِسوء
فَيَأْخُذَكُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ(73) وَ اذْكرُوا إِذْ جَعَلَكمْ خُلَفَاءَ مِن
بَعْدِ عَاد وَ بَوَّأَكمْ فى الأَرْضِ تَتَّخِذُونَ مِن سهُولِهَا قُصوراً وَ
تَنْحِتُونَ الْجِبَالَ بُيُوتاً فَاذْكرُوا ءَالاءَ اللَّهِ وَ لا تَعْثَوْا فى
الأَرْضِ مُفْسِدِينَ(74) قَالَ الْمَلأُ الَّذِينَ استَكبرُوا مِن قَوْمِهِ
لِلَّذِينَ استُضعِفُوا لِمَنْ ءَامَنَ مِنهُمْ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ صلِحاً
مُّرْسلٌ مِّن رَّبِّهِ قَالُوا إِنَّا بِمَا أُرْسِلَ بِهِ مُؤْمِنُونَ(75) قَالَ
الَّذِينَ استَكبرُوا إِنَّا بِالَّذِى ءَامَنتُم بِهِ كَفِرُونَ(76) فَعَقَرُوا
النَّاقَةَ وَ عَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ وَ قَالُوا يَصلِحُ ائْتِنَا بِمَا
تَعِدُنَا إِن كُنت مِنَ الْمُرْسلِينَ(77) فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصبَحُوا
فى دَارِهِمْ جَثِمِينَ(78) فَتَوَلى عَنهُمْ وَ قَالَ يَقَوْمِ لَقَدْ
أَبْلَغْتُكمْ رِسالَةَ رَبى وَ نَصحْت لَكُمْ وَ لَكِن لا تحِبُّونَ
النَّصِحِينَ(79)
تفسير نمونه ج : 6 ص : 234
ترجمه :
73 - و به سوى ( قوم ) ثمود برادرشان صالح را فرستاديم گفت اى قوم من ! خدا را
بپرستيد كه جز او معبودى براى شما نيست ، دليل روشنى از طرف پروردگار براى شما آمده
: اين ناقه الهى براى شما معجزه اى است ، او را به حال خود واگذاريد كه در سرزمين
خدا ( از علفهاى بيابان ) بخورد و آنرا آزار نرسانيد كه عذاب دردناكى شما را خواهد
گرفت !
74 - و بخاطر بياوريد كه شما را جانشينان قوم عاد قرار داد و در زمين مستقر ساخت ،
كه در دشتهايش قصرها براى خود بنا مى كنيد و در كوهها براى خود خانه ها مى تراشيد ،
بنابراين نعمتهاى خدا را متذكر شويد و در زمين فساد نكنيد .
75 - ( ولى ) اشراف متكبر قوم او ، به مستضعفانى كه ايمان آورده بودند گفتند آيا (
راستى ) شما يقين داريد صالح از طرف پروردگار خود فرستاده شده است ؟ آنها گفتند :
ما به آنچه او بدان ماموريت يافته ايمان آورده ايم .
76 - متكبران گفتند ( ولى ) ما به آنچه شما به آن ايمان آورده ايد كافريم !
77 - سپس ناقه را پى كردند و از فرمان پروردگارشان سرپيچيدند و گفتند اى صالح اگر
تو از فرستادگان ( خدا ) هستى آنچه ما را با آن تهديد مى كنى بياور !
78 - سرانجام زمين لرزه آنها را فرا گرفت و صبحگاهان ( تنها ) جسم بى جانشان در
خانه هاشان باقى مانده بود !
79 - ( صالح ) از آنها روى برتافت و گفت اى قوم ! من رسالت پروردگارم را به شما
ابلاغ كردم و شرط خيرخواهى را انجام دادم ولى ( چكنم ) كه شما خيرخواهان را دوست
نداريد .
تفسير :
سرگذشت عبرت انگيز قوم ثمود
در اين آيات به قيام صالح پيامبر بزرگ خدا در ميان قوم ثمود
تفسير نمونه ج : 6 ص : 235
كه در يك منطقه كوهستانى ميان حجاز و شام زندگى مى كردند اشاره شده و بحثهاى عبرت
انگيز گذشته را درباره قوم نوح و هود بدينوسيله ادامه مى دهد .
البته در سوره هاى هود و شعراء و قمر و شمس به اين ماجرا نيز اشاره شده ، و از همه
جا مشروحتر سرگذشت اين جمعيت در سوره هود آمده است ، در اين آيات تنها فشرده اى از
گفتگوهاى صالح با قوم ثمود و سرانجام كار آنها بيان گرديده است .
نخست مى گويد : ما به سوى قوم ثمود برادرشان صالح را فرستاديم ( و الى ثمود اخاهم
صالحا ) .
و علت اطلاق كلمه برادر به اين پيامبران در ذيل آيه 65 همين سوره در داستان هود
بيان شد .
پيامبر آنان صالح نيز همانند ساير پيامبران ، نخستين گام را در راه هدايت آنها از
مساله توحيد و يكتاپرستى برداشت و به آنها گفت : اى قوم من ! خداوند يگانه را پرستش
كنيد كه معبودى جز او نداريد ( قال يا قوم اعبدوا الله ما لكم من اله غيره ) .
سپس اضافه نمود من بدون دليل چيزى نمى گويم ، بينه و دليل روشن از طرف پروردگارتان
براى شما آمده است و اين همان شترى است كه خداوند براى شما معجزه قرار داده است (
قد جائتكم بينة من ربكم هذه ناقة الله لكم آية ) .
ناقه در اصل به معنى شتر ماده است و در هفت مورد در قرآن مجيد اشاره به ناقه صالح
شده ، اين شتر چگونه شترى بوده و چگونه به عنوان يك
تفسير نمونه ج : 6 ص : 236
معجزه و دليل دندانشكن به قوم صالح معرفى گرديده ؟ شرح آن به خواست خدا در سوره هود
ذيل آيات مربوط به قوم ثمود خواهد آمد .
ضمنا بايد توجه داشت اضافه ناقه به الله در آيات فوق به اصطلاح از قبيل اضافه
تشريفى است و اشاره به اين است كه ناقه مزبور ، يك شتر معمولى و عادى نبود ، بلكه
امتيازاتى داشته است .
سپس به آنها مى گويد : مزاحم اين ناقه نشويد و بگذاريد در سرزمين خدا به چرا
بپردازد ، و به او آزار مرسانيد كه عذاب دردناكى شما را فرا خواهد گرفت ( فذروها
تاكل فى ارض الله و لا تمسوها بسوء فياخذكم عذاب اليم ) .
اضافه ارض به الله ( زمين خدا ) اشاره به اين است كه اين شتر مزاحم كسى نيست و تنها
از علف بيابان استفاده مى كند ، بنابراين نمى بايست مزاحم او شوند .
در آيه بعد مى گويد : به خاطر داشته باشيد كه خداوند شما را جانشينان در روى زمين
بعد از قوم عاد قرار داد ، و در آن مستقر ساخت يعنى از يكسو نعمتهاى فراوان الهى را
فراموش نكنيد و از سوى ديگر توجه داشته باشيد كه پيش از شما اقوام طغيانگرى مانند
قوم عاد بودند كه بر اثر مخالفتهايشان به عذاب الهى گرفتار شدند و نابود گرديدند (
و اذكروا اذ جعلكم خلفاء من بعد عاد و بوأكم فى الارض ) .
سپس روى بعضى از نعمتها و امكانات خداداد قوم ثمود تكيه كرده مى گويد : شما در
سرزمينى زندگى داريد كه هم دشتهاى مسطح با خاكهاى مساعد و آماده دارد كه مى توانيد
قصرهاى مجلل و خانه هاى مرفه در آن بسازيد و هم كوهستانهاى مستعدى دارد كه مى
توانيد خانه هائى مستحكم در دل سنگها ( براى فصل زمستان و شرائط جوى سخت ) ايجاد
كنيد و بتراشيد ( تتخذون من سهولها قصورا
تفسير نمونه ج : 6 ص : 237
و تنحتون الجبال بيوتا ) .
از اين تعبير چنين به نظر مى رسد كه آنها محل زندگى خود را در تابستان و زمستان
تغيير مى دادند ، در فصل بهار و تابستان در دشتهاى وسيع و پربركت به زراعت و
دامدارى مى پرداختند و به همين جهت خانه هاى مرفه و زيبائى در دشت داشتند ، و به
هنگام فرا رسيدن فصل سرما و تمام شدن برداشت محصول ، به خانه هاى مستحكمى كه در دل
صخره ها تراشيده بودند و در مناطق امن و امانى قرار داشت و از گزند طوفان و سيلاب و
حوادث بر كنار بود آسوده خاطر زندگى مى كردند .
و در پايان آيه مى گويد : اينهمه نعمتهاى فراوان خدا را يادآور شويد و در زمين فساد
نكنيد و كفران نعمت ننمائيد ( فاذكروا آلاء الله و لا تعثوا فى الارض مفسدين ) .
باز ملاحظه مى كنيم كه جمعيت اشراف و ثروتمندان خوش ظاهر و بد باطن كه از آنها
تعبير به ملاء ( چشم پر كن ) شده است ، سررشته مخالفت با اين پيامبر بزرگ الهى را
به دست گرفتند ، و از آنجا كه عده قابل ملاحظه اى از توده هاى خوش فكر و پاكدل كه
همواره در بند اسارت اشراف گرفتار بودند ، دعوت صالح را پذيرفته و اطراف او جمع شده
بودند ، مخالفت خود را با اين گروه شروع كردند ، و همانطور كه قرآن مى گويد اين
جمعيت اشرافى و متكبر از قوم صالح به افرادى از مستضعفان كه ايمان آورده بودند
گفتند : آيا به راستى شما مى دانيد كه صالح
تفسير نمونه ج : 6 ص : 238
از طرف خداوند براى راهنمائى ما فرستاده شده است ( قال الملا الذين استكبروا من
قومه للذين استضعفوا لمن آمن منهم أ تعلمون ان صالحا مرسل من ربه ) البته هدف آنها
از اين سؤال جستجوى حق نبود ، بلكه مى خواستند با القاى شبهات در دل آنها وسوسه
ايجاد كنند و روحيه آنان را تضعيف نمايند ، و به گمان اينكه همانند دورانى كه در
بند بودند مطيع و فرمانبردار آنهايند از حمايت صالح دست بردارند .
ولى بزودى با پاسخ قاطع آنان كه حكايت از تصميم و اراده قوى مى كرد روبرو شدند و
اين پاسخ را از آنان شنيدند كه ما نه تنها مى دانيم صالح فرستاده خدا است بلكه ما
به آنچه او ماموريت دارد ، و دعوت به سوى آن مى كند ، ايمان آورده ايم ( قالوا انا
بما ارسل به مؤمنون ) .
اين مغروران متكبر دست از كار خود بر نداشتند و مجددا براى تضعيف روحيه جمعيت
مؤمنان گفتند : ما به آنچه شما ايمان آورده ايد كافريم ( قال الذين استكبروا انا
بالذى آمنتم به كافرون ) .
و از آنجا كه آنها به خاطر قدرت و ثروت ظاهريشان هميشه در جامعه پيشوا و الگوى مردم
بودند چنين مى پنداشتند كه اين بار نيز با اظهار كفر و بى ايمانى ، الگو براى دگران
خواهند شد و مردم از آنان پيروى خواهند كرد ، ولى بزودى به اشتباه خود پى بردند و
متوجه شدند كه مردم اين بار در پرتو ايمان به خدا ، شخصيت تازه اى يافته و از
استقلال فكرى و نيروى اراده بهره مند شده اند .
جالب توجه اينكه در آيات فوق از اشراف بى ايمان به عنوان مستكبران و از توده هاى
زحمت كش با ايمان به عنوان مستضعفان ياد شده ، و اين نشان مى دهد كه دسته اول با
خود برتربينى و غصب حقوق مردم زير دست و جذب نيروهاى آنها به آن موقعيت رسيده بودند
كه به زبان امروز مى توان از آنها به طبقه استثمار
تفسير نمونه ج : 6 ص : 239
كننده و استثمار شونده تعبير كرد .
هنگامى كه ثروتمندان متكبر و خودخواه از ايجاد تزلزل در پايه هاى ايمان توده هاى
مردم با ايمان مايوس شدند ، و از سوى ديگر مى ديدند با وجود ناقه كه معجزه صالح
محسوب مى شد ، سمپاشيهاى آنها به جائى نمى رسد ، تصميم به نابود كردن ناقه گرفتند ،
و قبل از هر چيز آن را پى كردند و كشتند و از فرمان خدا سر برتافتند ( فعقروا
الناقة و عتوا عن امر ربهم ) .
و به اين نيز قناعت نكردند بلكه به سراغ صالح آمدند و صريحا به او گفتند اگر تو
فرستاده خدا هستى هر چه زودتر عذاب الهى را به سراغ ما بفرست ( و قالوا يا صالح
ائتنا بما تعدنا ان كنت من المرسلين ) .
يعنى ما كمترين واهمه اى از تهديدهاى تو نداريم و اين تهديدها همه بى اساس است ،
اين سخن در حقيقت برپا ساختن يكنوع جنگ اعصاب در مقابل صالح و براى تضعيف كردن
روحيه صالح و مؤمنان بود .
هنگامى كه آنها ستيزه جوئى و طغيانگرى را به آخر رساندند و آخرين بارقه آمادگى
ايمان را در وجود خود خاموش ساختند ، مجازات الهى كه طبق قانون انتخاب اصلح و از
ميان بردن موجودات فاسد و مفسد صورت مى گيرد ، به سراغ آنها آمد و آنچنان لرزه اى
قصرها و خانه هاى مستحكمشان را تكان داد و فرو ريخت و زندگى پر زرق و برق آنها را
درهم كوبيد كه صبحگاهان تنها جسم
تفسير نمونه ج : 6 ص : 240
بى جان آنها در خانه هايشان باقى مانده بود ( فاخذتهم الرجفة فاصبحوا فى دارهم
جاثمين ) .
جاثم در اصل از ماده جثم ( بر وزن خشم ) به معنى نشستن روى زانو و توقف در يك مكان
است ، و بعيد نيست اين تعبير اشاره به آن باشد كه هنگام وقوع زلزله شديد آنها در
خواب خوش فرو رفته بودند ، ناگهان بپاخاستند همينكه بر سر زانو نشستند ، حادثه به
آنها مهلت نداد و بر اثر وحشت و ترس و يا فرو ريختن ديوارها و يا صاعقه اى كه با آن
زلزله همراه بود جان خود را در همان حالت از دست دادند !
قوم ثمود به چه وسيله نابود شدند ؟
در اينجا يك سؤال پيش مى آيد و آن اينكه از آيه فوق استفاده مى شود كه وسيله نابودى
اين قوم سركش ، زلزله بود ، اما از آيه 13 سوره فصلت برمى آيد كه صاعقه آنها را
نابود كرد ، و در آيه 5 سوره حاقه مى خوانيم اما ثمود فاهلكوا بالطاغية يعنى قوم
ثمود بوسيله يك عامل ويرانگر از ميان رفتند ، آيا در ميان اين تعبيرات ، تضادى وجود
دارد ؟ پاسخ اين سؤال را مى توان در يك جمله خلاصه كرد و آن اينكه اين هر سه عامل
به يك چيز بازگشت مى كنند و يا لازم و ملزوم يكديگرند ، بسيار مى شود كه زمين لرزه
در يك منطقه بر اثر صاعقه هاى عظيم ايجاد مى شود ، يعنى نخست صاعقه توليد مى شود و
به دنبال آن زمين لرزه به وجود مى آيد ، و اما طاغيه به معنى موجودى است كه از حد
خود تجاوز كند و اين هم با زلزله سازگار است و هم با صاعقه بنابراين تضادى در ميان
آيات نيست .
تفسير نمونه ج : 6 ص : 241
در آخرين آيه مورد بحث مى گويد : بعد از اين جريان صالح از آنها روى برتافت و به
آنها گفت : من حق رسالت پروردگارم را ادا كردم و آنچه گفتنى بود به شما گفتم و از
نصيحت و خيرخواهى كوتاهى نكردم ، لكن شما نصيحت كنندگان را دوست نداريد ( فتولى
عنهم و قال يا قوم لقد ابلغتكم رسالة ربى و نصحت لكم و لكن لا تحبون الناصحين ) .
در اينجا سؤال ديگرى پيش مى آيد و آن اينكه آيا اين گفتگوى صالح بعد از نابودى آن
جمعيت صورت گرفته است ، و يا اينكه اين گفتگوى نهائى صالح با آنها قبل از مرگشان به
عنوان اتمام حجت بوده ، ولى در عبارت قرآن بعد از جريان مرگ آنها ذكر شده است ؟
البته احتمال دوم با ظاهر خطاب سازگارتر است ، زيرا گفتگو با آنها نشان مى دهد كه
آنها زنده بوده اند ولى احتمال نخست نيز چندان بعيد نيست ، زيرا بسيار مى شود كه
براى عبرت گرفتن افراد بازمانده چنين گفتگوهائى را با گذشتگان و ارواح آنها انجام
مى دهند ، چنانكه در تاريخ زندگانى على (عليه السلام) مى خوانيم پس از جنگ جمل در
كنار جسد طلحه ايستاد و گفت : اى طلحه ! تو در اسلام خدمات قابل ملاحظه اى داشتى ،
حيف كه آنها را براى خود حفظ نكردى ، و نيز در اواخر نهج البلاغه مى خوانيم كه على
(عليه السلام) به هنگامى كه از جنگ صفين باز مى گشت در پشت دروازه كوفه رو به
قبرستان كرده نخست به ارواح گذشتگان سلام كرد و بعد به آنها گفت : شما پيشرو اين
قافله بوديد و ما هم به دنبال شما خواهيم بود !
تفسير نمونه ج : 6 ص : 242
وَ لُوطاً إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ أَ تَأْتُونَ الْفَحِشةَ مَا سبَقَكُم بهَا مِنْ
أَحَد مِّنَ الْعَلَمِينَ(80) إِنَّكمْ لَتَأْتُونَ الرِّجَالَ شهْوَةً مِّن دُونِ
النِّساءِ بَلْ أَنتُمْ قَوْمٌ مُّسرِفُونَ(81) وَ مَا كانَ جَوَاب قَوْمِهِ إِلا
أَن قَالُوا أَخْرِجُوهُم مِّن قَرْيَتِكمْ إِنَّهُمْ أُنَاسٌ يَتَطهَّرُونَ(82)
فَأَنجَيْنَهُ وَ أَهْلَهُ إِلا امْرَأَتَهُ كانَت مِنَ الْغَبرِينَ(83) وَ
أَمْطرْنَا عَلَيْهِم مَّطراً فَانظرْ كيْف كانَ عَقِبَةُ الْمُجْرِمِينَ(84)
ترجمه :
80 - و ( به خاطر بياوريد ) لوط را هنگامى كه به قوم خود گفت آيا عمل شنيعى انجام
مى دهيد كه احدى از جهانيان پيش از شما انجام نداده است ؟ !
81 - آيا شما از روى شهوت به سراغ مردان مى رويد ، نه زنان ؟ شما جمعيت تجاوزكارى
هستيد !
82 - ولى پاسخ قومش چيزى جز اين نبود كه گفتند اينها را از شهر و آبادى خود بيرون
كنيد كه اينها افراد متظاهرى هستند !
83 - ( چون كار به اينجا رسيد ) ما او و خاندانش را رهائى بخشيديم جز همسرش كه با
بازماندگان ( در شهر ) بود .
84 - و ( سپس چنان ) بارانى بر آنها فرستاديم ( بارانى از سنگ كه آنها را نابود
ساخت ) اكنون بنگر سرانجام كار مجرمان به كجا كشيد .
تفسير نمونه ج : 6 ص : 243
تفسير : سرنوشت دردناك قوم لوط
در اين آيات ، قرآن ، صحنه عبرت انگيز ديگرى از سرگذشت پيامبران را بازگو مى كند و
هدف آيات پيشين را تعقيب و تكميل مى نمايد ، و آن سرگذشت پيامبر بزرگ خدا لوط و قوم
او است .
اين ماجرا در چندين سوره قرآن از جمله سوره هود و حجر و شعراء و انبياء و نمل و
عنكبوت آمده است .
در اينجا در ضمن پنج آيه ، به فشرده گفتگوهاى لوط و قومش اشاره شده است و چنين برمى
آيد كه در اين سوره اعراف تنها هدف اين بوده كه عصاره اى از در - گيريهاى اين
پيامبران و گفتگوهاى آنان با جمعيتهاى سركش ، منعكس گردد ، ولى شرح كامل سرگذشت
آنان به سوره هاى ديگر قرآن موكول شده است ( ما هم به خواست خداوند مشروح سرگذشت
اين جمعيت را در سوره هود و حجر خواهيم آورد .
اكنون به تفسير آيات مورد بحث توجه كنيد .
در آيه نخست مى گويد : بخاطر بياوريد لوط پيامبر را هنگامى كه به قوم خود گفت : آيا
شما عمل زشت و ننگينى انجام مى دهيد كه احدى از جهانيان تا كنون مرتكب آن نشده است
؟ ! ( أ تاتون الفاحشة ما سبقكم بها من احد من العالمين ) .
اشاره به اينكه اين گناه علاوه بر اينكه خود يك عمل زشت و فوق العاده ننگين است قبل
از شما در هيچ قوم و ملتى سابقه نداشته است ، و اين زشتى آن را چند برابر مى كند ،
زيرا پايه غلط و سنت شوم و وسيله اى براى گناه ديگران در
تفسير نمونه ج : 6 ص : 244
آينده نزديك و دور خواهد بود .
از آيه فوق به خوبى برمى آيد كه اين عمل زشت ، از نظر تاريخى به قوم لوط منتهى مى
شود كه مردمى بودند ثروتمند و مرفه و شهوتران و هواپرست كه شرح آن را در ذيل سوره
هائى كه در بالا اشاره كرديم به خواست خدا خواهيم داد .
در آيه بعد گناهى را كه در آيه قبل به طور سربسته ذكر شده بود ، تشريح مى كند و مى
گويد : شما از روى شهوت به سراغ مردان مى رويد ، و از زنان صرف نظر مى كنيد ( انكم
لتاتون الرجال شهوة من دون النساء ) .
چه انحرافى از اين بدتر و بالاتر كه وسيله توليد نسل را كه آميزش زن و مرد است و
خداوند آن را به طور غريزى در هر انسانى قرار داده ، رها كنند ، و سراغ جنس موافق
بروند كارى كه اصولا بر خلاف فطرت و ساختمان طبيعى جسم و روح انسان و غريزه تحريف
نايافته او است و نتيجه اش عقيم ماندن هدف آميزش جنسى است ، و به تعبير ديگر ، تنها
اثرش يك اشباع كاذب جنسى و از بين بردن هدف اصلى يعنى ادامه نسل بشر مى باشد ، و در
پايان آيه به عنوان تاكيد مى گويد : شما جمعيت اسراف كاريد يعنى از حدود الهى قدم
بيرون گذارده و در سنگلاخ انحراف و تجاوز از مرز فطرت سرگردان شده ايد ( بل انتم
قوم مسرفون ) .
ممكن است اين جمله اشاره به آن باشد كه آنها نه تنها در مورد غريزه جنسى راه اسراف
را مى پيمودند ، بلكه در همه چيز و همه كار گرفتار چنين انحراف و زياده روى بودند .
جالب توجه اينكه آيه نخست ، مطلب را به طور سربسته ، و آيه دوم به وضوح بيان مى كند
، و اين يكى از فنون بلاغت براى بيان مسائل مهم مى باشد ، هر گاه كسى كار بسيار بدى
انجام دهد ، سرپرست آگاه و بيدارش براى اهميت موضوع به او مى گويد تو گناه بزرگى
انجام داده اى ! و هر چه مى گويد : چه
تفسير نمونه ج : 6 ص : 245
كرده ام ؟ باز مى گويد گناه بزرگى انجام داده اى ! سرانجام پرده از روى آن برداشته
و آن را تشريح مى كند ، اين طرز بيان فكر طرف را تدريجا آماده مى سازد تا به اهميت
عمل خلاف خويش واقف گردد .
در آيه بعد اشاره به جواب لجوجانه و غير منطقى قوم لوط كرده ، مى گويد : آنها
هيچگونه جوابى در برابر دعوت اين پيامبر خيرخواه و دلسوز و مصلح نداشتند جز اينكه
با خشم و عصبانيت : گفتند لوط و پيروان او را از شهر خود بيرون كنيد ، گناهشان چيست
؟ گناهشان اين است كه مردمى پاكند و گناه نمى كنند ! و نه تنها با ما همصدا نمى
شوند ، بلكه مزاحم ما نيز هستند ! ( و ما كان جواب قومه الا ان قالوا اخرجوهم من
قريتكم انهم اناس يتطهرون ) .
و اين جاى تعجب نيست كه يك جمعيت آلوده و گناهكار ، افراد پاكدامن را به جرم
پاكدامنى از خود برانند ، آنها چنين افرادى را مزاحم شهوات خويش مى بينند ، و نقاط
قوت و افتخار چنين پاكدامنانى در نظر آنها نقطه ضعف و عيب بود ! .
اين احتمال نيز در تفسير جمله انهم اناس يتطهرون وجود دارد ، كه قوم لوط مى خواستند
اين پيامبر و پيروانش را متهم به تظاهر و رياكارى كنند ، همانطور كه بسيار شنيده
ايم و در اشعار خوانده ايم كه افراد شرابخوار آلوده افراد پاك را متهم به رياكارى
مى كنند ، و خرقه آلوده به شراب خويش را از سجاده زاهد برتر مى شمارند ، و اين
يكنوع تبرئه كاذب است كه اين آلودگان بدبخت براى خود دست و پا مى كنند .
با توجه به آنچه در سه آيه فوق بيان شد ، هر داور منصفى مى تواند حكم
تفسير نمونه ج : 6 ص : 246
محكوميت چنين قوم و ملتى را صادر كند كه در برابر پند و اندرز منطقى و نصيحت و
خيرخواهى يك مصلح بزرگ اجتماعى ، تنها متوسل به زور و تهديد و تهمت شوند ، لذا در
آيه بعد خداوند مى فرمايد چون كار به اينجا رسيد ما لوط و پيروان واقعى و خاندانش
را كه پاكدامن بودند ، نجات بخشيديم جز همسرش كه او را در ميان قوم تبهكار رها
ساختيم ، زيرا او هم از نظر عقيده و آئين و مذهب با آنان هماهنگ بود ( فانجيناه و
اهله الا امرأته كانت من الغابرين ) .
بعضى گفته اند كلمه اهل گرچه معمولا به خويشاوندان نزديك گفته مى شود ، ولى در آيه
بالا به پيروان راستين او نيز اطلاق شده يعنى آنها نيز جزء خانواده او محسوب شده
اند ، ولى بطورى كه از آيه 36 سوره ذاريات برمى آيد هيچكس از قوم لوط جز خانواده و
كسان نزديك او ايمان نياوردند ، بنابراين اهل در اينجا به همان معنى اصلى يعنى
بستگان نزديك است .
از آيه 10 سوره تحريم اجمالا استفاده مى شود كه همسر لوط در آغاز زن سربه راهى بود
، سپس راه خيانت را پيش گرفت و دشمنان لوط را جرئت بخشيد .
در آخرين آيه اشاره بسيار كوتاه و پر معنى به مجازات شديد و وحشتناك اين قوم كرده
مى گويد : ما بارانى بر آنها فرستاديم ( اما چه بارانى ؟ ! بارانى از سنگ كه آنها
را درهم مى كوبيد و نابود مى كرد ) ( و امطرنا عليهم مطرا ) .
گرچه در آيه فوق نوع اين باران بيان نشده است اما از ذكر كلمه مطرا ( بارانى ) به
طور سربسته روشن مى شود كه از بارانهاى معمولى نبوده بلكه بارانى از سنگ بوده
چنانكه در آيه 83 سوره هود آمده است .
تفسير نمونه ج : 6 ص : 247
اكنون تماشا كن ببين سرانجام كار مجرمان به كجا كشيد ( فانظر كيف كان عاقبة
المجرمين ) .
گرچه روى سخن در اينجا به پيامبر است اما پيدا است كه هدف عبرت گرفتن همه افراد با
ايمان مى باشد .
مشروح سرگذشت اين جمعيت و همچنين ضررهاى گوناگون عمل شنيع لواط و همجنس گرائى و حكم
آن از نظر قوانين اسلام در ذيل آيات سوره هود و حجر بيان خواهد شد .
تفسير نمونه ج : 6 ص : 248
وَ إِلى مَدْيَنَ أَخَاهُمْ شعَيْباً قَالَ يَقَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكم
مِّنْ إِلَه غَيرُهُ قَدْ جَاءَتْكم بَيِّنَةٌ مِّن رَّبِّكمْ فَأَوْفُوا الْكيْلَ
وَ الْمِيزَانَ وَ لا تَبْخَسوا النَّاس أَشيَاءَهُمْ وَ لا تُفْسِدُوا فى الأَرْضِ
بَعْدَ إِصلَحِهَا ذَلِكمْ خَيرٌ لَّكُمْ إِن كنتُم مُّؤْمِنِينَ(85) وَ لا
تَقْعُدُوا بِكلِّ صِرَط تُوعِدُونَ وَ تَصدُّونَ عَن سبِيلِ اللَّهِ مَنْ ءَامَنَ
بِهِ وَ تَبْغُونَهَا عِوَجاً وَ اذْكرُوا إِذْ كنتُمْ قَلِيلاً فَكَثرَكمْ وَ
انظرُوا كَيْف كانَ عَقِبَةُ الْمُفْسِدِينَ(86) وَ إِن كانَ طائفَةٌ مِّنكمْ
ءَامَنُوا بِالَّذِى أُرْسِلْت بِهِ وَ طائفَةٌ لَّمْ يُؤْمِنُوا فَاصبرُوا حَتى
يحْكُمَ اللَّهُ بَيْنَنَا وَ هُوَ خَيرُ الحَْكِمِينَ(87)
ترجمه :
85 - و به سوى مدين برادرشان شعيب را فرستاديم گفت اى قوم من خدا را بپرستيد كه جز
او معبودى نداريد ، دليل روشنى از طرف پروردگارتان براى شما آمده است ، بنابراين حق
پيمانه و وزن را ادا كنيد و از اموال مردم چيزى نكاهيد و در روى زمين بعد از آنكه (
در پرتو ايمان و دعوت انبياء ) اصلاح شده است فساد نكنيد ، اين براى شما بهتر است
اگر با ايمان هستيد .
86 - و بر سر هر راه ننشينيد كه ( مردم با ايمان را ) تهديد كنيد و مومنان را از
راه خدا باز داريد و ( با القاى شبهات ) آنرا كج و معوج نشان دهيد و به خاطر
بياوريد زمانى را كه افراد كمى بوديد و او شما را فزونى داد و بنگريد چگونه سرانجام
تفسير نمونه ج : 6 ص : 249
مفسدان بود .
87 - و اگر طايفه اى از شما به آنچه من فرستاده شده ام ايمان آورده اند و طايفه اى
ايمان نياورده اند صبر كنيد تا خداوند ميان ما داورى كند كه او بهترين داوران است .
تفسير : رسالت شعيب در مدين
در اين آيات پنجمين قسمت از سرگذشت اقوام پيشين و درگيرى انبياء بزرگ با آنان يعنى
قوم شعيب مطرح شده است .
شعيب كه نسبش طبق تواريخ با چندين واسطه به ابراهيم مى رسد ، مبعوث به سوى اهل مدين
گرديد ، مدين از شهرهاى شام بود و مردمى تجارت پيشه و مرفه داشت ، كه در ميان آنها
بت پرستى و همچنين تقلب و كم فروشى در معامله كاملا رائج بود .
شرح درگيرى اين پيامبر بزرگ با اهل مدين در سوره هاى متعددى از قرآن مخصوصا سوره
هود و شعرا آمده است ، و ما به پيروى از قرآن مجيد در ذيل آيات سوره هود به خواست
خدا در اين زمينه مشروحا بحث خواهيم كرد ، در اينجا تنها فشرده قسمتى از اين ماجرا
را طبق آيات فوق بيان مى كنيم .
در نخستين آيه ، خداوند مى فرمايد : ما به سوى مردم مدين ، برادر آنها شعيب را
فرستاديم ( و الى مدين اخاهم شعيبا ) .
جمعى از مفسران مانند مرحوم طبرسى در مجمع البيان و فخر رازى در تفسير معروف خود
نقل كرده اند كه مدين در اصل نام يكى از فرزندان ابراهيم خليل بود ، و چون فرزندان
و نواده هاى او در سرزمينى در طريق شام سكونت
تفسير نمونه ج : 6 ص : 250
اختيار كردند به نام مدين ناميده شد .
در اينكه چرا تعبير به اخاهم ( برادرشان ) شده است ، در ذيل آيه 65 همين سوره توضيح
داديم .
سپس اضافه مى كند كه شعيب دعوت خود را همانند پيامبران ديگر از مساله توحيد شروع
كرد و صدا زد اى قوم من ! خداوند يگانه را بپرستيد كه هيچ معبودى جز او براى شما
نيست ( قال يا قوم اعبدوا الله ما لكم من اله غيره ) .
و گفت اين حكم علاوه بر اينكه فرمان عقل است بوسيله دلائل روشنى كه از طرف خداوند
براى شما آمده نيز اثبات شده است ( قد جائتكم بينة من ربكم ) .
در اينكه اين بينه ( دليل روشن ) چگونه چيزى بوده است ، در آيات فوق سخنى از آن به
ميان نيامده ، ولى ظاهر اين است كه اشاره به معجزات شعيب است .
پس از دعوت به توحيد ، به مبارزه با مفاسد اجتماعى و اخلاقى و اقتصادى آنها برخاسته
نخست آنان را كه آلوده كم فروشى و تقلب و تزوير در معامله بودند از اين كار باز مى
دارد و مى گويد : اكنون كه راه خدا براى شما آشكار شده حق پيمانه و وزن را ادا كنيد
و از حقوق مردم چيزى كم نگذاريد ( فاوفوا الكيل و الميزان و لا تبخسوا الناس
اشيائهم ) .
روشن است كه نفوذ هر گونه خيانت و تقلب در امر معاملات پايه هاى اطمينان و اعتماد
عمومى را كه بزرگترين پشتوانه اقتصادى ملتها است متزلزل و ويران مى سازد و ضايعات
غير قابل جبرانى براى جامعه به بار مى آورد ، به همين دليل يكى از موضوعات مهمى كه
شعيب روى آن انگشت گذاشت همين موضوع بود .
تفسير نمونه ج : 6 ص : 251
سپس به يكى ديگر از كارهاى خلاف آنها اشاره كرده و مى گويد : در روى زمين بعد از
آنكه در پرتو ايمان و كوششهاى انبياء اصلاح شده است ، فساد نكنيد ( و لا تفسدوا فى
الارض بعد اصلاحها ) .
مسلم است كه از توليد فساد ، اعم از فساد اخلاقى يا بى ايمانى يا ناامنى ، هيچكس
بهره اى نمى گيرد ، لذا در آخر آيه اضافه مى كند ، اين به سود شما است اگر ايمان
داشته باشيد ( ذلكم خير لكم ان كنتم مؤمنين ) .
گويا اضافه كردن جمله ان كنتم مؤمنين اشاره به اين است كه اين دستورات اجتماعى و
اخلاقى هنگامى ريشه دار و ثمربخش خواهد بود كه از نور ايمان روشن گردد ، اما اگر
بدون پشتوانه ايمان باشد و تنها روى يك سلسله مصالح مادى تكيه كند ، دوام و بقائى
نخواهد داشت .
در آيه بعد به چهارمين نصيحت شعيب ، اشاره شده است ، آنجا كه مى گويد : شما بر سر
راه مردم ننشينيد و آنها را تهديد نكنيد و سد راه خدا نشويد و با القاى شبهات راه
مستقيم حق را در نظر آنها كج و معوج نشان ندهيد ( و لا تقعدوا بكل صراط توعدون و
تصدون عن سبيل الله من آمن به و تبغونها عوجا ) .
در اينكه آنها چگونه افراد متمايل به ايمان را تهديد مى كردند مفسران احتمالات
متعددى داده اند ، بعضى احتمال داده اند از طريق تهديد به قتل ، و بعضى از طريق
راهزنى و گرفتن اموال مردم با ايمان ، ولى متناسب با بقيه جمله هاى آيه همان معنى
اول است .
و در پايان آيه پنجمين نصيحت شعيب كه يادآورى نعمتهاى پروردگار براى تحريك حس
شكرگزارى آنها است آمده : به خاطر بياوريد هنگامى كه شما افراد كمى بوديد خداوند
جمعيتتان را زياد كرد و نيروى انسانى شما را
تفسير نمونه ج : 6 ص : 252
فزونتر ساخت ( و اذكروا اذ كنتم قليلا فكثركم ) .
و نيز خوب بنگريد كه سرانجام كار مفسدان به كجا منتهى شد و به دنبال آنها گام
برنداريد ( و انظروا كيف كان عاقبة المفسدين ) .
ضمنا از جمله فوق استفاده مى شود كه بر خلاف تبليغات حساب نشده اى كه امروز مى كنند
در اكثر موارد كثرت نفرات ، مى تواند سرچشمه قدرت و عظمت و پيشرفت جامعه باشد ،
البته به شرطى كه با برنامه هاى منظم ، زندگى آنها از نظر مادى و معنوى تامين گردد
.
آخرين آيه مورد بحث در واقع پاسخى است به بعضى از گفته هاى مؤمنان و كافران قوم او
، زيرا مؤمنان بر اثر فشارهائى كه از طرف كافران به آنها وارد مى شد طبعا اين سؤال
را از پيامبرشان مى كردند ، كه ما تا كى در شكنجه و فشار خواهيم بود ؟ مخالفان او
نيز از اينكه مجازات الهى فورا دامانشان را نگرفته بود جرأت و جسارت پيدا كرده ، مى
گفتند : اگر راستى تو از طرف خدا هستى پس چرا با اين مخالفتهاى ما هيچ گزندى متوجه
ما نمى شود .
شعيب مى گويد : اگر طايفه اى از شما به آنچه من مبعوث شده ام ايمان آورده و جمعيت
ديگرى ايمان نياورده اند ، نبايد موجب غرور كافران و ياس مؤمنان گردد ، شما صبر
كنيد تا خداوند ميان ما حكم كند كه او بهترين حاكمان است يعنى آينده نشان خواهد داد
، چه كسانى بر حق بوده اند و چه كسانى بر باطل ( و ان كان طائفة منكم آمنوا بالذى
ارسلت به و طائفة لم يؤمنوا فاصبروا حتى يحكم الله بيننا و هو خير الحاكمين ) .
تفسير نمونه ج : 6 ص : 253
* قَالَ الْمَلأُ الَّذِينَ استَكْبرُوا مِن قَوْمِهِ لَنُخْرِجَنَّك يَشعَيْب وَ
الَّذِينَ ءَامَنُوا مَعَك مِن قَرْيَتِنَا أَوْ لَتَعُودُنَّ فى مِلَّتِنَا قَالَ
أَ وَ لَوْ كُنَّا كَرِهِينَ(88) قَدِ افْترَيْنَا عَلى اللَّهِ كَذِباً إِنْ
عُدْنَا فى مِلَّتِكم بَعْدَ إِذْ نجَّانَا اللَّهُ مِنهَا وَ مَا يَكُونُ لَنَا
أَن نَّعُودَ فِيهَا إِلا أَن يَشاءَ اللَّهُ رَبُّنَا وَسِعَ رَبُّنَا كلَّ شىْء
عِلْماً عَلى اللَّهِ تَوَكلْنَا رَبَّنَا افْتَحْ بَيْنَنَا وَ بَينَ قَوْمِنَا
بِالْحَقِّ وَ أَنت خَيرُ الْفَتِحِينَ(89)
ترجمه :
88 - اشراف زورمند و متكبر از قوم او گفتند : اى شعيب سوگند ياد مى كنيم كه تو و
كسانى را كه به تو ايمان آورده اند از شهر و آبادى خود بيرون خواهيم كرد يا به آئين
ما باز گرديد ، گفتند : آيا ( مى خواهيد ما را بازگردانيد ) اگر چه مايل نباشيم ؟ !
89 - اگر ما به آئين شما بازگرديم ، بعد از آنكه خدا ما را از آن نجات بخشيده ، به
خدا دروغ بسته ايم ، و شايسته نيست كه ما به آن بازگرديم مگر اينكه خدائى كه
پروردگار ماست بخواهد ، علم پروردگار ما به همه چيز احاطه دارد ، تنها بر خدا توكل
كرده ايم ، پروردگارا ميان ما و قوم ما به حق داورى كن كه تو بهترين داورانى .
تفسير :
در اين آيات عكس العمل قوم شعيب در برابر سخنان منطقى اين پيامبر بزرگ بيان شده است
، و از آنجا كه اشراف متكبر و مغرور زمان او ، از نظر
تفسير نمونه ج : 6 ص : 254
ظاهر بسيار نيرومند بودند ، عكس العمل آنها نيز شديدتر از ديگران بود ، آنها نيز
مانند همه متكبران مغرور ، روى زور و قدرت خويش تكيه كرده ، به تهديد شعيب و يارانش
پرداختند ، چنانكه قرآن مى گويد : اشراف زورمند و متكبر قوم شعيب به او گفتند سوگند
ياد مى كنيم كه قطعا هم خودت و هم كسانى را كه به تو ايمان آورده اند ، از محيط خود
بيرون خواهيم راند ، مگر اينكه هر چه زودتر به آئين ما بازگرديد .
( قال الملا الذين استكبروا من قومه لنخرجنك يا شعيب و الذين آمنوا معك من قريتنا
او لتعودن فى ملتنا ) .
ممكن است ، از ظاهر اين تعبير ( بازگشت به آئين ما ) بعضى چنين تصور كنند كه شعيب
قبلا در صف بت پرستان بود ، در حالى كه چنين نيست ، بلكه چون شعيب قبلا ماموريت
تبليغ نداشته و در برابر وضع آنها سكوت مى كرد ، آنها چنين پنداشته اند كه پيرو
آئين بت پرستى است ، در حالى كه هيچيك از پيامبران بت پرست نبوده اند ، حتى قبل از
زمان نبوت ، عقل و درايت پيامبران بيش از اين است كه دست به چنين كار نابخردانه اى
بزنند ، و به علاوه روى سخن تنها به شعيب نبوده بلكه مؤمنان و پيروان او را نيز
شامل مى گردد و ممكن است اين تعبير به خاطر آنها باشد .
البته تهديد مخالفان تنها همين نبوده است ، تهديدهاى ديگرى نيز داشته اند كه در
ساير آيات مربوط به شعيب بحث خواهد شد .
پاسخى كه شعيب در برابر اين همه تهديد و خشونت به آنها داد خيلى ساده و ملايم و
منطقى بود ، گفت : آيا مى خواهيد ما را به آئين خودتان بازگردانيد ، اگر چه مايل
نباشيم ( قال ا و لو كنا كارهين ) .
در حقيقت شعيب مى خواهد بگويد : آيا سزاوار است شما عقيده خود را
تفسير نمونه ج : 6 ص : 255
بر ما تحميل كنيد و آئينى كه فساد و بطلان آن بر ما آشكار شده است با زور به ما
بقبولانيد ، به علاوه يك آئين تحميلى چه سودى براى شما دارد ؟ ! در آيه بعد شعيب
چنين ادامه مى دهد : اگر ما به آئين بت پرستى شما باز گرديم ، و بعد از آنكه خدا ما
را نجات داده خود را به اين پرتگاه بيفكنيم ، بر - خدا افترا بسته ايم ( قد افترينا
على الله كذبا ان عدنا فى ملتكم بعد اذ نجانا الله منها ) .
اين جمله در حقيقت توضيح جمله اى است كه در آيه قبل به طور سربسته از زبان شعيب
گفته شده بود ، و مفهومش اين است كه ما از روى هوى و هوس و يا تقليد كوركورانه پشت
پا به آئين بت پرستى نزده ايم ، بلكه بطلان اين عقيده را بروشنى دريافته ايم ، و
فرمان خدا را در زمينه توحيد با گوش جان شنيده ايم ، با اين حال اگر از آئين توحيد
به شرك بازگرديم ، آگاهانه بر خدا دروغ بسته ايم ، و مسلم است خداوند ما را مجازات
خواهد كرد .
سپس اضافه مى كند ممكن نيست ما به آئين شما بازگرديم مگر اينكه خدا بخواهد ( و ما
يكون لنا ان نعود فيها الا ان يشاء الله ربنا ) .
منظور شعيب در حقيقت اين است كه ما تابع فرمان خدا هستيم و كمترين سرپيچى از دستور
او نداريم ، بازگشت ما به هيچوجه ممكن نيست ، مگر اينكه خداوند دستور بازگشت بدهد .
و بلافاصله اضافه مى كند كه خداوند نيز چنين دستورى نخواهد داد ، چرا كه او از همه
چيز آگاه است و به همه چيز احاطه علمى دارد بنابراين هرگز ممكن نيست او از دستورى
كه داده باز گردد ، زيرا كسى از دستورش برمى گردد ، كه علمش محدود باشد و اشتباه
كند و از دستور خود پشيمان گردد ، اما آنكس كه احاطه علمى به همه چيز دارد ، تجديد
نظر براى او ممكن نيست ( وسع ربنا كل شىء علما ) .
|