|
بعدی
تفسير نمونه ج : 6 ص : 326
به هم مى باشد .
به هر حال منظور از رجز در آيات فوق ، ظاهرا همان مجازاتهاى بيدار كننده پنجگانه اى
است كه در آيات قبل به آن اشاره شد ، اگر چه بعضى از مفسران احتمال داده اند كه
اشاره به بلاهاى ديگرى باشد كه خداوند بر آنها نازل كرد ، كه در آيات گذشته به آن
اشاره نشده است ، از جمله بلاى طاعون و يا برف و تگرگ شديد و مرگبار كه در تورات
نيز به قسمت اخير اشاره شده است .
در مورد جمله بما عهد عندك و اينكه منظور از آن عهد الهى كه نزد موسى بوده چيست ؟
مفسران گفتگو كرده اند ، آنچه نزديكتر به نظر مى رسد اين است كه منظور از آن ، وعده
اى است كه خدا به موسى داده بود كه اگر دعا كند ، دعايش به اجابت مى رسد ، ولى اين
احتمال را نيز داده اند كه منظور از عهد همان عهد نبوت است و با باء قسم مى باشد
يعنى ترا به حق مقام نبوتى كه دارى سوگند مى دهيم كه براى برطرف شدن اين حوادث
دردناك دعا كن .
در آيه بعد ، اشاره به پيمان شكنى آنها كرده ، و مى گويد : هنگامى كه بلا را پس از
مدت تعيين شده اى از آنها برمى داشتيم ، پيمان خود را مى شكستند نه خودشان ايمان مى
آوردند و نه بنى اسرائيل را از زنجير اسارت رها مى ساختند ( فلما كشفنا عنهم الرجز
الى اجل هم بالغوه اذا هم ينكثون ) جمله الى اجل هم بالغوه اشاره به اين است كه
موسى ، براى آنها مدتى تعيين مى كرد ، و مى گفت در فلان وقت ، اين بلا برطرف خواهد
شد ، براى اينكه كاملا روشن شود اين دگرگونى تصادفى نبوده ، بلكه به بركت درخواست
او از خدا بوده است .
تفسير نمونه ج : 6 ص : 327
جمله اذا هم ينكثون با توجه به اينكه ينكثون فعل مضارع است و دليل بر استمرار مى
باشد نشان مى دهد كه آنها مكرر با موسى (عليه السلام) پيمان مى بستند سپس آنرا مى
شكستند ، بطورى كه پيمان شكنى جزء برنامه آنها شده بود .
آخرين آيه ، سرانجام اين همه خيره سرى و سركشى و پيمان شكنى را در دو جمله كوتاه
بيان مى كند ، نخست به صورت سربسته مى گويد : ما از آنها انتقام گرفتيم ( فانتقمنا
منهم ) سپس اين انتقام را شرح مى دهد و مى گويد آنها را در دريا غرق كرديم زيرا
آنها آيات ما را تكذيب كردند ، و از آن غافل بودند ( فاغرقناهم فى اليم بانهم كذبوا
باياتنا و كانوا عنها غافلين ) نه اينكه براستى غافل بودند ، زيرا بارها با وسائل
مختلف ، موسى (عليه السلام) به آنها گوشزد كرده بود ، بلكه عملا همچون غافلان بيخبر
كمترين توجهى به آيات خدا نداشتند .
شك نيست كه منظور از انتقام الهى اين نيست كه خداوند همانند اشخاص
تفسير نمونه ج : 6 ص : 328
كينه توز به مقابله برخيزد و در برابر اعمال ديگران واكنش نشان دهد بلكه منظور از
انتقام الهى آن است كه جمعيت فاسد و غير قابل اصلاح را كه در نظام آفرينش حق حيات
ندارند ، نابود سازند ، و انتقام در لغت عرب چنانكه سابقا هم گفته ايم به معنى
مجازات و كيفر دادن است ، نه آنچنانكه در فارسى امروز از آن فهميده ميشود .
وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ كانُوا يُستَضعَفُونَ مَشرِقَ الأَرْضِ وَ
مَغَرِبَهَا الَّتى بَرَكْنَا فِيهَا وَ تَمَّت كلِمَت رَبِّك الْحُسنى عَلى بَنى
إِسرءِيلَ بِمَا صبرُوا وَ دَمَّرْنَا مَا كانَ يَصنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ وَ
مَا كانُوا يَعْرِشونَ(137)
ترجمه :
137 - و مشرقها و مغربهاى پربركت زمين را به آن قوم تضعيف شده ( زير زنجير ظلم و
ستم ) واگذار كرديم و وعده نيك پروردگارت بر بنى اسرائيل ، بخاطر صبر و استقامتى كه
نشان دادند ، تحقق يافت و آنچه فرعونيان ( از كاخهاى مجلل ) مى ساختند ، و آنچه از
باغات داربست دار فراهم ساخته بودند درهم كوبيديم !
تفسير : سرانجام دردناك قوم فرعون
پس از نابودى قوم فرعون و درهم شكستن قدرت آنها ، بنى اسرائيل كه ساليان دراز در
زنجير اسارت و بردگى به سر مى بردند ، وارث سرزمينهاى پهناور آنها شدند ، آيه فوق
به همين معنى اشاره كرده ، مى گويد : مشرقها و مغربهاى پر بركت زمين را در اختيار
جمعيت مستضعف و استعمار شده قرار داديم ( و اورثنا القوم الذين كانوا يستضعفون
مشارق الارض و مغاربها التى
تفسير نمونه ج : 6 ص : 329
باركنا فيها ) همانطور كه سابقا هم اشاره كرده ايم ارث در لغت به معنى مالى است كه
بدون تجارت و معامله از كسى به كسى مى رسد ، اعم از اينكه از مردگان باشد يا از
زندگان .
يستضعفون كه از ماده استضعاف گرفته شده معادل كلمه استعمار است كه در عصر و زمان ما
به كار مى رود و مفهوم آن اين است كه قومى ستم پيشه جمعيتى را تضعيف كنند تا
بتوانند از آنها در مسير مقاصدشان بهره كشى نمايند ، منتها اين تفاوت را با كلمه
استعمار دارد ، كه استعمار ظاهرش به معنى آباد ساختن است و باطنش به معنى ويرانگرى
، ولى استضعاف ظاهر و باطنش هر دو يكى است ! .
و تعبير به كانوا يستضعفون اشاره به اين است كه فرعونيان به طور مداوم آنها را در
ضعف و ناتوانى نگه مى داشتند ، ضعف و ناتوانى فكرى ، و اخلاقى و اقتصادى از هر نظر
و در تمام جهات .
و تعبير به مشارق الارض و مغاربها ( مشرقها و مغربهاى زمين ) اشاره به سرزمينهاى
وسيع و پهناورى است كه در اختيار فرعونيان بود ، زيرا سرزمينهاى كوچك ، مشرقها و
مغربهاى مختلف و به تعبير ديگر افقهاى متعدد ندارد ، اما يك سرزمين پهناور ، حتما
اختلاف افق و مشرقها و مغربها ، به خاطر خاصيت كرويت زمين ، خواهد داشت ، به همين
دليل است كه ما اين تعبير را كنايه از وسعت سرزمين فراعنه گرفتيم .
و جمله باركنا فيها اشاره به آبادى فوق العاده اين منطقه ، يعنى مصر و شام است ، كه
هم در آن زمان و هم در اين زمان از مناطق پر بركت دنيا محسوب مى شود ، و بطورى كه
بعضى از مفسران نوشته اند در آن روز كشور فراعنه بقدرى وسعت داشت كه سرزمين شامات
را هم در بر مى گرفت .
بنابراين منظور حكومت بر تمام كره زمين نبوده است ، زيرا اين موضوع
تفسير نمونه ج : 6 ص : 330
مسلما بر خلاف تاريخ است ، بلكه منظور حكومت بنى اسرائيل بر سراسر سرزمين فراعنه مى
باشد .
سپس مى گويد : وعده نيك پروردگار تو در زمينه پيروزى بنى اسرائيل - به خاطر صبر و
استقامتى كه نشان دادند - تحقق يافت ( و تمت كلمة ربك الحسنى على بنى اسرائيل بما
صبروا ) .
و اين همان وعده اى است كه در آيات قبل ( آيه 128 و 129 همين سوره ) به آن اشاره
شده است .
گرچه در اين آيه تنها سخن از بنى اسرائيل و سرانجام استقامت آنها در برابر فرعونيان
به ميان آمده ولى بطورى كه از آيات ديگر قرآن استفاده مى شود ، اين موضوع اختصاص به
قوم و ملتى ندارد ، بلكه هر جمعيت مستضعفى بپاخيزند و براى آزادى خود از چنگال
اسارت و استعمار كوشش كنند و در اين راه استقامت و پايمردى نشان دهند سرانجام پيروز
خواهند شد ، و سرزمينهائى كه بوسيله ظالمان و ستمگران اشغال شده است آزاد مى گردد .
و در پايان آيه اضافه مى كند كه ما قصرهاى زيباى فرعون و فرعونيان و كاخهاى مجلل و
بناهاى پر زرق و برق و جالب آنها و همچنان باغات پرشكوهشان را نابود ساختيم ( و
دمرنا ما كان يصنع فرعون و قومه و ما كانوا يعرشون ) .
صنع آنچنانكه راغب در كتاب مفردات گفته ( غالبا ) به معنى كارهاى جالب مى آيد ، و
در آيه فوق به معنى معمارى هاى زيبا و چشمگير عصر فرعونيان آمده است .
و ما يعرشون در اصل به معنى درختان و باغهائى است كه بوسيله نصب داربستها برپا مى
شوند و منظره زيبا و پرشكوهى دارند .
دمرنا از ماده تدمير به معنى هلاك كردن و نابود ساختن است .
در اينجا اين سؤال پيش مى آيد كه نابودى اين كاخها و آن باغها اولا با
تفسير نمونه ج : 6 ص : 331
چه وسيله بوده ؟ و ثانيا چه ضرورتى داشته است ؟ در پاسخ مى گوئيم : بعيد نيست زلزله
ها و سيلابهاى جديدى اين وضع را ايجاد كرده باشد و ضرورت آن از اينجا روشن مى شود
كه تمام فرعونيان در دريا غرق نشدند بلكه خود فرعون و جمعى از خاصان و لشكريان او
كه در تعقيب موسى (عليه السلام) بودند از ميان رفتند ، و مسلما اگر قدرت مالى و
اقتصادى باقيماندگان كه تعداد نفوس آنها در سراسر مصر بسيار زياد بود بر جا مى ماند
باز توانائى اين را داشتند كه بنى اسرائيل را درهم بكوبند و يا لا اقل مزاحمتهاى
بزرگى براى آنها فراهم سازند ، اما تهى شدن دست آنها از اين وسائل سبب شد كه براى
هميشه به طغيانگرى آنها خاتمه داده شود .
تفسير نمونه ج : 6 ص : 332
وَ جَوَزْنَا بِبَنى إِسرءِيلَ الْبَحْرَ فَأَتَوْا عَلى قَوْم يَعْكُفُونَ عَلى
أَصنَام لَّهُمْ قَالُوا يَمُوسى اجْعَل لَّنَا إِلَهاً كَمَا لهَُمْ ءَالِهَةٌ
قَالَ إِنَّكُمْ قَوْمٌ تجْهَلُونَ(138) إِنَّ هَؤُلاءِ مُتَبرٌ مَّا هُمْ فِيهِ وَ
بَطِلٌ مَّا كانُوا يَعْمَلُونَ(139) قَالَ أَ غَيرَ اللَّهِ أَبْغِيكمْ إِلَهاً وَ
هُوَ فَضلَكمْ عَلى الْعَلَمِينَ(140) وَ إِذْ أَنجَيْنَكم مِّنْ ءَالِ فِرْعَوْنَ
يَسومُونَكمْ سوءَ الْعَذَابِ يُقَتِّلُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَ يَستَحْيُونَ
نِساءَكُمْ وَ فى ذَلِكم بَلاءٌ مِّن رَّبِّكمْ عَظِيمٌ(141)
ترجمه :
138 - و بنى اسرائيل را از دريا ( سالم ) عبور داديم در مسير خود به جمعيتى رسيدند
كه اطراف بتهايشان با تواضع و خضوع گرد آمده بودند ( در اين هنگام بنى اسرائيل ) به
موسى گفتند تو ، هم براى ما معبودى قرار ده همانگونه كه آنها معبودان ( و خدايان )
دارند ! گفت : شما جمعيتى جاهل و نادان هستيد .
139 - اينها ( را كه مى بينيد ) سرانجام كارشان نابودى است و آنچه انجام مى دهند
باطل ( و بيهوده ) است .
140 - ( سپس ) گفت آيا غير از خداوند معبودى براى شما بطلبم ، خدائى كه شما را بر
جهانيان ( و مردم عصرتان ) برترى داد .
141 - بخاطر بياوريد زمانى را كه از ( چنگال ) كسان فرعون نجاتتان بخشيديم آنها كه
مرتبا شما را شكنجه مى دادند ، پسرانتان را مى كشتند و زنانتان را ( براى خدمتكارى
) زنده مى گذاشتند و در اين آزمايش بزرگى از ناحيه خدا براى شما بود .
تفسير نمونه ج : 6 ص : 333
تفسير : پيشنهاد بت سازى به موسى
در اين آيات به قسمت حساس ديگرى از سرگذشت بنى اسرائيل كه به دنبال پيروزى آنها بر
فرعونيان واقع شد ، اشاره شده است ، و آن مساله توجه آنها به بت پرستى است كه
نخستين جوانه آن در اين آيات ، مورد بحث قرار گرفته ، و نتيجه نهائى آن بطور مفصل
در سوره طه از آيه 86 تا 97 و بطور مختصر در آيه 148 به بعد از همين سوره آمده است
.
در واقع ، با پايان گرفتن جريان فرعون ، گرفتارى بزرگ داخلى موسى ، يعنى درگيرى او
با جهال بنى اسرائيل و افراد سركش و لجوج آغاز گرديد ، و به طورى كه خواهيم گفت اين
گرفتارى براى موسى (عليه السلام) به درجات ، سختتر و سنگينتر و طاقت فرساتر از
درگيرى با فرعون و فرعونيان بود ! و همين است خاصيت درگيريهاى داخلى .
در آيه نخست مى گويد : ما بنى اسرائيل را از دريا ( رود عظيم نيل ) عبور داديم ( و
جاوزنا ببنى اسرائيل البحر ) .
اما در مسير خود به قومى برخورد كردند كه با خضوع و تواضع ، اطراف بتهاى خود را
گرفته بودند ( فاتوا على قوم يعكفون على اصنام لهم ) .
عاكف از ماده عكوف به معنى توجه به چيزى و ملازمت آميخته با احترام به آن مى باشد .
افراد جاهل و بيخبر آنچنان تحت تاثير اين صحنه قرار گرفتند كه بلافاصله نزد موسى
آمدند و گفتند براى ما هم معبودى قرار بده همانطور كه آنها معبودان دارند ! ( قالوا
يا موسى اجعل لنا الها كما لهم آلهة ) .
موسى (عليه السلام) از اين پيشنهاد جاهلانه و نابخردانه ، بسيار ناراحت شد ، به
آنها
تفسير نمونه ج : 6 ص : 334
رو كرد و گفت : شما جمعيت جاهل و بى خبرى هستيد ! ( قال انكم قوم تجهلون ) .
در اينجا به چند نكته بايد توجه كرد :
1 - از اين آيه به خوبى استفاده مى شود ، كه سرچشمه بت پرستى ، جهل و نادانى بشر
است ، از يكطرف جهل او نسبت به خداوند و عدم شناسائى ذات پاك او و اينكه هيچگونه
شبيه و نظير و مانند براى او تصور نمى شود .
از سوى ديگر جهل انسان نسبت به علل اصلى حوادث جهان كه گاهى سبب مى شود حوادث را به
يك سلسله علل خيالى و خرافى از جمله بت ، نسبت دهد .
از سوى سوم جهل انسان به جهان ماوراء طبيعت و كوتاهى فكر او تا آنجا كه جز مسائل
حسى را نمى بيند و باور نمى كند ، اين نادانى ها دست به دست هم داده و در طول تاريخ
، سرچشمه بت پرستى شده اند و گر نه چگونه يك انسان آگاه و فهميده ، آگاه به خدا و
صفات او ، آگاه از علل حوادث ، آگاه از جهان طبيعت و ماوراء طبيعت ، ممكن است قطعه
سنگى را فى المثل از كوه جدا كند ، قسمتى از آن را در ساختمان منزل ، و يا پله هاى
خانه مصرف كند ، و قسمت ديگرى را معبودى بسازد ، و در برابر آن سجده نمايد و مقدرات
خويش را به دست او بسپارد ؟ ! جالب اينكه در گفتار موسى (عليه السلام) در آيه فوق
مى خوانيم كه به آنها مى گويد شما جمعيتى هستيد كه در جهالت به طور مستمر غوطهوريد
( چون تجهلون فعل مضارع است و غالبا دلالت بر استمرار مى كند ) به خصوص اينكه متعلق
جهل ، در آن بيان نشده و اين خود دليل بر عموميت و توسعه آن مى باشد .
از همه جالبتر اينكه بنى اسرائيل ، با جمله اجعل لنا الها ( معبودى براى ما قرار
بده ) نشان دادند كه ممكن است چيزى كه هرگز منشا اثرى نبوده ، نه
تفسير نمونه ج : 6 ص : 335
زيانى داشته و نه سودى دارد ، با انتخاب و قرارداد و گذاردن نام بت و معبود بر آن ،
ناگهان سرچشمه آثارى گردد ، پرستش آن انسانرا به خدا نزديك كند ، و بى احترامى به
آن دور ، عبادتش سرچشمه خير و بركت ، و تحقيرش منشا ضرر و زيان گردد ، و اين نهايت
جهل و بى خبرى است .
درست است كه منظور بنى اسرائيل اين نبوده براى ما معبودى بساز كه خالق جهان باشد ،
بلكه منظورشان اين بوده معبودى بساز كه با پرستش آن به خدا نزديك شويم و مايه خير و
بركت گردد ، ولى آيا با يك نام گذارى و يا مجسمه سازى ، ممكن است يك موجود بى روح و
بى خاصيت ، ناگهان سرچشمه اين خواص و آثار گردد ؟ آيا چيزى جز خرافه و جهل و خيالات
واهى و پندارهاى بى اساس مى تواند چنين كارى را توجيه كند ؟ ! 2 - شك نيست كه بنى
اسرائيل قبل از مشاهده اين گروه بت پرستان زمينه فكرى مساعدى بر اثر زندگى مداوم در
ميان مصريان بت پرست براى اين موضوع داشتند ، ولى مشاهده اين صحنه تازه گويا جرقه
اى شد كه زمينه هاى قبلى ، خود را نشان دهند ، اما در هر حال اين جريان نشان مى دهد
كه انسان تا چه اندازه ، تحت تاثير محيط قرار دارد ، محيط است كه مى تواند او را به
خداپرستى سوق دهد ، و محيط است كه مى تواند او را به بت پرستى بكشاند ، محيط است كه
منشا انواع مفاسد و بدبختيها و يا سرچشمه صلاح و پاكى مى گردد ( اگر چه انتخاب خود
او نيز عامل نهائى است ) و به همين جهت اصلاح محيط در اسلام فوق العاده مورد توجه
قرار دارد .
تفسير نمونه ج : 6 ص : 336
3 - موضوع ديگرى كه از آيه به خوبى استفاده مى شود اين است كه در ميان بنى اسرائيل
به راستى افراد ناسپاس فراوانى بودند ، با آنكه آنهمه معجزات موسى را مشاهده كردند
و آنهمه مواهب الهى شامل حالشان شده بود ، چيزى از نابودى دشمن سرسختشان فرعون در
ميان امواج نگذشته بود ، و آنها به لطف پروردگار از دريا گذشتند ، اما ناگهان همه
اين مسائل را به دست فراموشى سپرده ، از موسى تقاضاى بت سازى كردند ! .
در نهج البلاغه مى خوانيم يكى از يهوديان در حضور على (عليه السلام) به مسلمانان
ايراد كرد و گفت : شما هنوز پيامبرتان را به خاك نسپرده بوديد كه اختلاف كرديد ؟
على (عليه السلام) اين پاسخ دندان شكن را در جواب يهودى فرمود انما اختلفنا عنه لا
فيه و لكنكم ما جفت ارجلكم من البحر حتى قلتم لنبيكم اجعل لنا الها كما لهم آلهة
فقال انكم قوم تجهلون : ما درباره دستورات و سخنانى كه از پيامبرمان رسيده اختلاف
كرده ايم ، نه درباره خود پيامبر و نبوتش ( تا چه رسد به الوهيت پروردگار ) ولى شما
پايتان از آب دريا خشك نشده بود كه به پيامبرتان پيشنهاد كرديد ، براى ما معبودى
قرار بده آنچنان كه اين بت پرستان معبودانى دارند ، و او در جواب به شما گفت : شما
جمعيتى هستيد كه در جهل غوطهوريد ! در آيه بعد مى خوانيم كه موسى (عليه السلام)
براى تكميل سخن خود به بنى اسرائيل گفت : اين جمعيت بت پرست را كه مى بينيد ،
كارشان به هلاكت مى انجامد و عملشان باطل و بى اساس است ( ان هؤلاء متبر ما هم فيه
و باطل ما كانوا يعملون ) .
يعنى هم عملشان بيهوده و رنجهايشان بى نتيجه است و هم سرانجام يك قوم
تفسير نمونه ج : 6 ص : 337
بت پرست و مشرك ، به هلاكت و نابودى مى كشد ( زيرا متبر از ماده تبار به معنى هلاكت
است ) .
و باز براى تاكيد اضافه كرد آيا معبودى غير از خدا براى شما انتخاب كنم ؟ همان
خدائى كه شما را بر جهانيان ( مردم عصر خود ) برترى داد ( قال أ غير الله ابغيكم
الها و هو فضلكم على العالمين ) .
يعنى اگر انگيزه پرستش خدا ، حس شكرگزارى باشد ، همه نعمتهاى شما از ناحيه خدا است
و اگر انگيزه پرستش و عبوديت ، منشا اثر بودن باشد ، باز آن هم مربوط به خدا است ،
بنابراين به هر حسابى باشد جز خداوند قادر منان شايسته پرستش نيست .
در آيه بعد خداوند يكى از نعمتهاى بزرگ خود را به بنى اسرائيل ، ياد آور مى شود ،
تا با توجه به اين نعمت بزرگ حس شكرگزارى در آنها تحريك گردد ، و بدانند شايسته
پرستش و خضوع و عبادت ، تنها ذات پاك او است ، و هيچ دليلى ندارد كه در مقابل
بتهائى كه كمترين سود و زيانى ندارند ، سر تعظيم فرود آورند .
نخست مى گويد : به خاطر بياوريد هنگامى كه شما را از چنگال آل فرعون نجات داديم
آنها مرتبا شما را شكنجه مى دادند و مجازات مى كردند ( و اذ انجيناكم من آل فرعون
يسومونكم سوء العذاب ) .
يسومون از ماده سوم و اصل آن چنانكه راغب در مفردات مى گويد دنبال چيزى رفتن است و
به طورى كه از قاموس استفاده مى شود يك نوع معنى استمرار و ادامه نيز در آن افتاده
، بنابراين معنى يسومونكم سوء العذاب
تفسير نمونه ج : 6 ص : 338
اين است كه آنها به طور مستمر به دنبال مجازاتهاى دردناك و شكنجه دادن شما بودند .
سپس - همانطور كه روش قرآن در بيان تفصيلى مطالب پس از بيان اجمالى آنها است - اين
عذاب و شكنجه مستمر را چنين شرح مى دهد كه آنها پسران شما را به قتل مى رسانيدند ،
و زنان و دخترانتان را ( براى خدمتگزارى و بردگى ) زنده نگه مى داشتند ( يقتلون
ابنائكم و يستحيون نسائكم ) .
و در اين آزمايش بزرگى از ناحيه خداوند براى شما بود ( و فى ذلكم بلاء من ربكم عظيم
) .
ظاهر آيات قبل و بعد نشان مى دهد كه اين جمله را موسى (عليه السلام) از طرف خداوند
براى بنى اسرائيل كه پس از عبور از درياى نيل به هوس بت پرستى افتادند بيان كرده
است .
اگر چه بعضى از مفسران احتمال داده اند كه مخاطب اين آيه يهوديان عصر پيامبر اسلام
(صلى الله عليهوآلهوسلّم) بوده باشند ، زيرا تفسير اول احتياج به تقدير دارد و
اينكه آيه در اصل قال موسى قال ربكم ... : موسى گفت پروردگار شما چنين گفته است ...
بوده است و اين بر خلاف ظاهر است .
ولى با توجه به اينكه اگر روى سخن در اين آيه به يهوديان معاصر پيامبر (صلى الله
عليهوآلهوسلّم) باشد ارتباط آيات قبل و بعد به كلى بريده مى شود ، اين آيه به صورت
جمله معترضه اى درمى آيد ، تفسير اول صحيحتر به نظر مى رسد .
( ضمنا بايد توجه داشت كه نظير اين آيه با تفاوت بسيار كمى در سوره بقره آيه 49
گذشت ، براى توضيح بيشتر به جلد اول صفحه 165 تا 167 مراجعه فرمائيد ) .
تفسير نمونه ج : 6 ص : 339
* وَ وَعَدْنَا مُوسى ثَلَثِينَ لَيْلَةً وَ أَتْمَمْنَهَا بِعَشر فَتَمَّ مِيقَت
رَبِّهِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً وَ قَالَ مُوسى لأَخِيهِ هَرُونَ اخْلُفْنى فى
قَوْمِى وَ أَصلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سبِيلَ الْمُفْسِدِينَ(142)
ترجمه :
142 - و ما به موسى سى شب وعده گذارديم سپس آنرا با ده شب ( ديگر ) تكميل نموديم به
اين ترتيب ميعاد پروردگارش ( با او ) چهل شب تمام شد و موسى به برادرش هارون گفت
جانشين من در ميان قوم من باش و ( آنها را ) اصلاح كن و از روش مفسدان پيروى منما .
تفسير : وعده گاه بزرگ
در اين آيه اشاره به يكى ديگر از صحنه هاى زندگى بنى اسرائيل و درگيرى موسى با آنها
شده است و آن جريان رفتن موسى به ميعادگاه پروردگار و گرفتن احكام تورات از طريق
وحى و تكلم با خدا و آوردن جمعى از بزرگان بنى اسرائيل به ميعادگاه براى مشاهده اين
جريان و اثبات اينكه هرگز خداوند را با چشم نمى توان ديد مى باشد ، كه به دنبال آن
داستان گوساله پرستى بنى اسرائيل و انحراف از مسير توحيد و آن غوغاى عجيب سامرى ذكر
شده است .
نخست مى گويد : ما به موسى (عليه السلام) سى شب ( يك ماه تمام ) مواعده كرديم ، سپس
با ده روز ديگر آن را كامل ساختيم ، و وعده خدا با او در چهل شب پايان يافت ( و
واعدنا موسى ثلثين ليلة و اتممناها بعشر فتم ميقات ربه اربعين ليلة ) .
ميقات از ماده وقت به معنى وقتى است كه براى انجام كارى تعيين
تفسير نمونه ج : 6 ص : 340
شده است ، و معمولا بر زمان اطلاق مى شود ، اما گاهى به مكانى كه بايد كارى در آن
انجام پذيرد ، گفته مى شود ، مانند ميقات حج يعنى مكانى كه هيچكس بدون احرام نمى
تواند از آنجا بگذرد .
سپس چنين نقل مى كند كه موسى به برادرش هارون گفت : در ميان قوم من جانشين من باش و
در راه اصلاح آنها بكوش و هيچگاه از طريق مفسدان پيروى مكن ( و قال موسى لاخيه
هارون اخلفنى فى قومى و اصلح و لا تتبع سبيل المفسدين ) .
در اينجا به چند موضوع بايد توجه داشت
1 - نخستين سؤالى كه در مورد آيه فوق پيش مى آيد اين است كه چرا وعده چهل روز يكجا
بيان نشده بلكه نخست مى فرمايد سى روز ، سپس ده روز به عنوان متمم بر آن مى افزايد
در حالى كه در آيه 151 بقره اين چهل روز به صورت واحد ، ذكر شده است ؟ مفسران
درباره اين تفكيك ، تفسيرهاى گوناگونى ذكر كرده اند ، ولى آنچه بيشتر به نظر مى رسد
و با روايات اهلبيت (عليهم السلام) نيز سازگار است اين است كه گرچه در متن واقع ،
بنا بر چهل روز بوده اما خداوند براى آزمودن بنى اسرائيل نخست موسى (عليه السلام)
را براى يك مواعده سى روزه دعوت نمود ، سپس آن را تمديد كرد ، تا منافقان بنى
اسرائيل صفوف خود را مشخص سازند .
از امام باقر (عليه السلام) چنين نقل شده كه فرمود : هنگامى كه موسى (عليه السلام)
به وعده گاه الهى رفت با قوم خويش قرار گذاشته بود غيبت او سى روز بيشتر طول نكشد ،
اما هنگامى كه خداوند ده روز بر آن افزود ، بنى اسرائيل گفتند : موسى (عليه السلام)
تخلف كرده است ، و به دنبال آن دست به كارهائى كه مى دانيم زدند ( و
تفسير نمونه ج : 6 ص : 341
گوساله پرستى كردند ) .
در اينكه اين چهل روز ، موافق چه ايامى از ماههاى اسلامى بوده ، از بعضى روايات
استفاده مى شود از آغاز ذيقعده شروع ، و به دهم ذيحجه ( عيد قربان ) ختم گرديده است
، اگر مى بينيم تعبير به چهل شب ( اربعين ليله ) در قرآن شده است نه چهل روز ،
ظاهرا به خاطر اين است كه مناجات موسى (عليه السلام) و گفتگويش با پروردگار بيشتر
در شب انجام مى شده است .
2 - سؤال ديگرى كه در اينجا پيش مى آيد اين است كه مگر هارون پيامبر نبود كه موسى
(عليه السلام) او را به جانشينى خود و رهبرى و امامت بنى اسرائيل منصوب كرد ؟ پاسخ
اين سؤال با توجه به يك نكته روشن مى شود و آن اينكه مقام نبوت چيزى است و مقام
امامت چيز ديگر ، هارون پيامبر بود ولى عهده دار مقام رهبرى همه جانبه بنى اسرائيل
نبود ، بلكه مقام امامت و رهبرى همه جانبه مخصوص موسى (عليه السلام) بود ، اما به
هنگامى كه مى خواست براى مدتى از قوم خود جدا شود ، برادرش را به عنوان امام و
پيشوا انتخاب كرد .
و از اينجا روشن مى شود كه مقام امامت مقامى برتر از مقام نبوت است ( شرح بيشتر
درباره اين موضوع را در سرگذشت ابراهيم ذيل آيه 124 سوره بقره جلد اول صفحه 311
بيان كرديم ) .
3 - باز سؤال ديگرى كه در اينجا مطرح مى شود اين است كه چگونه موسى (عليه السلام)
به برادر خود گفت : در اصلاح قوم بكوشد و از پيروى راه مفسدان
تفسير نمونه ج : 6 ص : 342
خوددارى كند با اينكه هارون ، پيامبر بود و معصوم و هرگز پيرو طريق مفسدان نبود .
در پاسخ مى گوئيم : اين در حقيقت يكنوع تاكيد براى توجه دادن برادر به اهميت موقعيت
خود در ميان بنى اسرائيل مى باشد ، و شايد اين موضوع را نيز مى خواست براى بنى
اسرائيل روشن سازد ، كه در برابر اندرزها و نصايح و رهبرى هاى خردمندانه هارون ،
تسليم باشند ، و امر و نهى و اندرز او را بر خود سنگين نشمرند ، و دليل بر كوچكى
خود ندانند ، همانطور كه هارون با آن مقام برجسته اش در برابر نصيحت و اندرز موسى
(عليه السلام) كاملا تسليم بود .
يك ميقات يا چند ميقات
4 - چهارمين سؤالى كه در اينجا پيش مى آيد اين است كه آيا موسى (عليه السلام) تنها
يك اربعين به ميقات رفت و در همين اربعين بود كه احكام تورات و شريعت آسمانى خود را
از طريق وحى دريافت داشت و نيز در همين اربعين بود كه جمعى از بزرگان بنى اسرائيل
را به عنوان نماينده همه قوم با خود برد ، تا شاهد نزول احكام تورات باشند و نيز به
آنها بفهماند كه خداوند به هيچوجه با چشم مشاهده نمى شود ؟ و يا اينكه اربعين هاى
متعددى بوده ؟ در يكى تنها براى گرفتن احكام و در ديگرى همراه بزرگان بنى اسرائيل و
احتمالا اربعين ديگرى براى مقاصدى غير از اينها با خداوند ميعاد داشته است ( چنانكه
از سفر خروج تورات كنونى از باب 19 تا 24 نيز چنين استفاده مى شود ) .
باز در اينجا در ميان مفسران گفتگو است ، ولى آنچه با توجه به آيه مورد بحث و آيات
قبل و بعد آن ، بيشتر به ذهن مى رسد ، اين است كه همه مربوط به يك واقعه است ، زيرا
گذشته از اينكه تعبير آيه بعد و لما جاء موسى لميقاتنا
تفسير نمونه ج : 6 ص : 343
( هنگامى كه موسى به ميقات آمد ) كاملا متناسب با وحدت اين دو جريان است ، آيه 145
همين سوره به خوبى نشان مى دهد كه جريان الواح تورات و دريافت احكام اين شريعت نيز
در همين سفر بوده است .
تنها چيزى كه ممكن است دليل بر تعدد ميعادهاى موسى (عليه السلام) با بنى اسرائيل
گرفته شود ، آيه 155 همين سوره است ( و اختار موسى قومه سبعين رجلا لميقاتنا ... )
كه به خواست خدا بزودى ضمن بيان تفسير آن ، عدم منافاتش را روشن خواهيم ساخت .
5 - حديث منزله
بسيارى از مفسران اهل تسنن و شيعه در ذيل آيه مورد بحث اشاره به حديث معروف منزله
كرده اند ، با اين تفاوت كه مفسران شيعه آن را به عنوان يكى از اسناد زنده خلافت
بلا فصل على (عليه السلام) گرفته ، ولى بعضى از مفسران اهل تسنن ضمن عدم قبول آن ،
تاخت و تاز بيرحمانه و تعصب آميزى به شيعه دارند .
براى روشن شدن اين بحث ، نخست لازم است اسناد و متن اين حديث را بطور فشرده بياوريم
، و سپس درباره دلالت آن ، و بعد در مورد حملاتى كه آن دسته از مفسران به ما دارند
، بحث و بررسى كنيم :
اسناد حديث منزله
1 - عده زيادى از صحابه پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) درباره جريان جنگ تبوك
چنين نقل كرده اند : ان رسول الله (صلى الله عليهوآلهوسلّم) خرج الى تبوك و استخلف
عليا فقال ا تخلفنى فى الصبيان و النساء قال ا لا ترضى ان تكون منى بمنزلة هارون من
موسى
تفسير نمونه ج : 6 ص : 344
الا انه ليس نبى بعدى : پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) به سوى تبوك حركت كرد و
على (عليه السلام) را به جاى خود قرار داد ، على (عليه السلام) عرض كرد آيا مرا در
ميان كودكان و زنان مى گذارى ( و اجازه نمى دهى با تو به ميدان جهاد بيايم ) پيامبر
(صلى الله عليهوآلهوسلّم) فرمود : آيا راضى نيستى كه نسبت به من همانند هارون نسبت
به موسى (عليه السلام) باشى جز اينكه پيامبرى بعد از من نخواهد بود عبارت بالا در
معتبرترين كتب حديث اهل تسنن يعنى صحيح بخارى نيز از سعد بن ابى وقاص نقل شده است .
در صحيح مسلم كه آن هم از كتب درجه اول آنان محسوب مى شود در باب فضائل الصحابه
همين حديث از سعد نقل شده كه پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) به على (عليه السلام)
فرمود : انت منى بمنزلة هارون من موسى الا انه لا نبى بعدى : تو نسبت به من ، به
منزله هارون از موسى هستى جز اينكه بعد از من پيامبرى نيست در اين حديث كه صحيح
مسلم نقل كرده مطلب به صورت كلى اعلام شده و اشاره به جنگ تبوك ديده نمى شود .
و نيز در همان كتاب كمى پس از ذكر حديث به گونه كلى گفتار پيغمبر (صلى الله
عليهوآلهوسلّم) را در جنگ تبوك ، همانند صحيح بخارى جداگانه آورده است .
در سنن ابن ماجه نيز عين اين مطلب آمده است .
در سنن ترمذى مطلبى بر اين اضافه دارد كه معاويه روزى به سعد گفت چرا ناسزا به ابو
تراب ( يعنى على (عليه السلام) نمى گوئى ؟ ! گفت : من سه مطلب را به خاطر دارم كه
پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) درباره على (عليه السلام) فرمود ، هنگامى كه به
ياد اين سه مطلب مى افتم ، نمى توانم به او ناسزا بگويم ، سپس يكى از اين سه مطلب
را جريان
تفسير نمونه ج : 6 ص : 345
جنگ تبوك و جمله اى را كه پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) در حق على (عليه السلام)
فرمود ، ذكر مى كند .
در كتاب مسند احمد در حدود ده مورد اشاره به اين حديث شده است كه گاهى در آن از جنگ
تبوك سخن به ميان آمده و گاهى بدون ذكر جنگ تبوك اين جمله بطور كلى بيان گرديده است
.
در يكى از اين موارد نقل مى كند كه ابن عباس نشسته بود جمعى نزد او آمدند و به او
گفتند يا به همراه ما بيا و يا اين عده اى كه در مجلس نشسته اند از مجلس بروند ( ما
با تو سخنى داريم ) ابن عباس گفت : من با شما مى آيم ، تا آنجا كه مى گويد : ابن
عباس داستان جنگ تبوك و گفتار پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) را نقل كرد و در آخر
آن اضافه نمود : انه لا ينبغى ان اذهب الا و انت خليفتى : شايسته نيست كه من بروم
مگر اينكه تو جانشين من باشى .
در كتاب خصائص نسائى نيز عين اين حديث آمده است و همچنين در كتاب مستدرك حاكم و
تاريخ الخلفاء سيوطى و صواعق المحرقه ابن حجر و سيره ابن هشام و سيره حلبى و كتب
بسيار ديگر .
و مى دانيم اين كتب از كتابهاى معروف و درجه اول اهل تسنن است .
تفسير نمونه ج : 6 ص : 346
قابل توجه اينكه حديث فوق را تنها سعد بن ابى وقاص از پيامبر (صلى الله
عليهوآلهوسلّم) نقل نكرده است بلكه عده اى از صحابه كه تعداد آنها بيش از بيست نفر
است آنرا نقل كرده اند : از جمله جابر بن عبد الله و ابو سعيد خدرى و اسماء بنت
عميس و ابن عباس و ام سلمه و عبد الله بن مسعود و انس بن مالك و زيد بن ارقم و ابو
ايوب و جالبتر اينكه معاويه و عمر بن خطاب نيز اين حديث را از پيامبر (صلى الله
عليهوآلهوسلّم) نقل كرده اند .
محب الدين طبرى در ذخائر العقبى نقل مى كند كه مردى نزد معاويه آمد و سؤالى از او
كرد ، معاويه در پاسخ گفت : اين مساله را از على (عليه السلام) بپرس او بهتر مى
داند ، مرد گفت اى امير مؤمنان ! ( منظورش معاويه بود ) جواب تو در اين باره از
جواب على (عليه السلام) نزد من خوشتر است ، معاويه گفت : سخن بدى گفتى و سپس گفت
پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) در حق على (عليه السلام) اين جمله را فرمود : انت
منى بمنزلة هارون من موسى الا انه لا نبى بعدى ، سپس افزود هنگامى كه عمر مطلبى
برايش مشكل مى شد از على (عليه السلام) مى پرسيد .
ابو بكر بغدادى در تاريخ بغداد از عمر بن خطاب چنين نقل مى كند : مردى را ديد كه به
على (عليه السلام) ناسزا مى گويد ، عمر گفت : من گمان مى كنم مرد منافقى باشى ! ،
براى اينكه از پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) شنيدم مى فرمود : انما على منى
بمنزلة هارون من موسى الا انه لا نبى بعدى .
حديث منزله در هفت مورد
نكته ديگر اينكه بر خلاف آنچه بعضى تصور مى كنند پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم)
اين
تفسير نمونه ج : 6 ص : 347
سخن را تنها در جنگ تبوك نفرموده ، بلكه در چندين مورد ديگر نيز اين جمله از او
شنيده شده است ، از جمله اينكه :
1 - در يوم المؤاخاة اول يعنى در نخستين مرتبه كه پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم)
در مكه ميان يارانش پيمان برادرى بست ، على (عليه السلام) را براى اين پيمان براى
خودش انتخاب نمود و فرمود : انت منى بمنزله هارون من موسى الا انه لا نبى بعدى .
2 - در يوم المؤاخاة ثانيه يعنى روز ديگرى كه در مدينه ميان مهاجر و انصار پيمان
برادرى برقرار ساخت باز در اينجا على (عليه السلام) را به عنوان برادرى خود انتخاب
نمود و اين جمله را به او فرمود : و انت منى بمنزلة هارون من موسى غير انه لا نبى
بعدى و انت اخى و وارثى .
3 - ام سليم كه از زنان با شخصيت و از دعوت كنندگان به سوى اسلام بود و پدر و
برادرش در ميدان جهاد در خدمت پيغمبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) شربت شهادت نوشيدند
، و به خاطر اينكه شوهرش ، دعوت اسلام را نپذيرفت از او جدا شد ، گهگاه پيامبر (صلى
الله عليهوآلهوسلّم) براى ديدنش به خانه او مى آمد ( و او را تسلى مى داد ) روزى به
او فرمود : اى ام سليم ان عليا لحمه من لحمى و دمه من دمى و هى منى بمنزلة هارون من
موسى : على گوشتش از گوشت من و خونش از خون من و او نسبت به
تفسير نمونه ج : 6 ص : 348
من همانند هارون است نسبت به موسى .
4 - ابن عباس مى گويد : روزى عمر بن خطاب گفت : نام على را به بدى نبريد زيرا من از
پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) سه جمله درباره او شنيدم كه اگر يكى از آنها را مى
داشتم از آنچه آفتاب بر آن مى تابد نزد من محبوبتر بود ، من و ابو بكر و ابو عبيده
و جمعى از اصحاب پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) نزد او بوديم و پيامبر (صلى الله
عليهوآلهوسلّم) تكيه بر على (عليه السلام) كرده بود ، دست بر شانه او زد سپس فرمود
: انت يا على اول المؤمنين ايمانا و اولهم اسلاما ثم قال انت منى بمنزلة هارون من
موسى : اى على تو نخستين مردى هستى كه به خدا ايمان آوردى و نخستين كسى هستى كه
اسلام را پذيرفتى ، تو نسبت به من همانند هارون به موسى هستى .
5 - نسائى در كتاب خصائص نقل مى كند كه على (عليه السلام) و جعفر و زيد درباره
سرپرستى فرزند حمزه با هم گفتگو داشتند و هر كدام مى خواست ، اين خدمت به او سپرده
شود ، در اين موقع پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) به على (عليه السلام) فرمود :
انت منى بمنزلة هارون من موسى .
6 - در آن روز كه پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) دستور داد درهاى خانه هائى كه به
مسجد ( منظور مسجد پيامبر است ) گشوده مى شد ، بسته شود و تنها در خانه على (عليه
السلام) را باز گذارد ، جابر بن عبد الله نقل مى كند كه به على (عليه السلام) فرمود
: انه يحل لك من المسجد ما يحل لى و انك منى بمنزلة هارون من موسى الا انه لا نبى
تفسير نمونه ج : 6 ص : 349
بعدى : آنچه از مسجد براى من مجاز است براى تو نيز مجاز است زيرا تو نسبت به من
همانند هارون نسبت به موسى هستى .
موارد ششگانه بالا كه غير از جريان غزوه تبوك است ، همه را از كتب معروف اهل تسنن
آورديم و گرنه در رواياتى كه از طرق شيعه وارد شده ، موارد ديگرى نيز از پيامبر
(صلى الله عليهوآلهوسلّم) نقل شده كه اين جمله را فرمود .
از مجموع اينها به خوبى استفاده مى شود كه حديث منزله ، موضوعى نبوده است كه اختصاص
به داستان تبوك داشته باشد بلكه يك فرمان عمومى درباره على (عليه السلام) براى
هميشه بوده است .
و از اينجا روشن مى شود اينكه بعضى از دانشمندان اهل سنت مانند آمدى تصور كرده اند
كه اين حديث متضمن حكم خاصى در مورد جانشينى على (عليه السلام) در غزوه تبوك بوده
است و ربطى به ساير موارد ندارد ، به كلى بى اساس است ، زيرا پيامبر (صلى الله
عليهوآلهوسلّم) به مناسبتهاى مختلف و در جريانهاى گوناگون اين جمله را تكرار فرموده
و اين نشان مى دهد كه يك حكم عمومى است .
محتواى حديث منزله
اگر با بى نظرى حديث فوق را بررسى كنيم و از پيشداوريهاى تعصب آميز و بهانه جوئى ها
، خود را بركنار داريم ، از اين حديث استفاده مى كنيم كه على (عليه السلام) تمام
مناصبى را كه هارون نسبت به موسى (عليه السلام) و در ميان بنى اسرائيل داشت - به جز
نبوت - داشته است ، زيرا لفظ حديث عام است و استثناء جمله الا انه لا نبى بعدى نيز
اين عموميت را تاكيد مى كند ، و هيچگونه قيد و شرطى در
تفسير نمونه ج : 6 ص : 350
حديث وجود ندارد ، كه آن را تخصيص بزند ، بنابراين امور زير را از حديث مى توان
استفاده كرد :
1 - على (عليه السلام) بالاترين و افضل امت بعد از پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم)
بود ، همانگونه كه هارون چنين مقامى را داشت .
2 - على (عليه السلام) وزير پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) و معاون خاص و پشتيبان
او و شريك در برنامه رهبرى او بود ، زيرا قرآن همه اين مناصب را براى هارون ثابت
كرده است آنجا كه از زبان موسى مى گويد : و اجعل لى وزيرا من اهلى هارون اخى ، اشدد
به ازرى و اشركه فى امرى ( سوره طه آيه 29 تا 32 ) : وزيرى از خاندانم براى من قرار
ده ، هارون برادرم را ، نيروى مرا به او افزايش ده ، و او را در برنامه من شريك ساز
.
3 - على (عليه السلام) علاوه بر برادرى عمومى اسلامى مقام خاص اخوت و برادرى
اختصاصى و معنوى پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) را دارا بود .
4 - على (عليه السلام) جانشين و خليفه پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) بود و با
وجود او هيچكس ديگر چنين شايستگى را نداشت .
پرسشها پيرامون حديث منزله
جمعى از متعصبان ايرادهائى به حديث فوق دارند كه قسمتى از آن به قدرى سست است كه به
راستى شايسته طرح نيست تنها با شنيدن بعضى از اينگونه ايرادات بايد اظهار تاسف كرد
كه چرا پيشداوريهاى حساب نشده به عده اى اجازه نمى دهد حقايق روشن را بپذيرند ، ولى
قسمتى از آنها كه قابل طرح و گفتگو است ذيلا از نظر مى گذرانيم :
تفسير نمونه ج : 6 ص : 351
ايراد اول - اين حديث تنها يك حكم محدود و خصوصى را بيان مى كند ، زيرا در غزوه
تبوك وارد شده آنهم به هنگامى كه على (عليه السلام) از ماندن در مدينه در ميان زنان
و كودكان ناراحت بود و پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) براى دلدارى او اين جمله را
بيان كرد ، بنابراين منظور اين بوده كه تنها تو بر اين گروه زنان و كودكان حكومت و
رهبرى دارى ! ! پاسخ اين ايراد از بحثهاى گذشته به خوبى روشن شد كه بر خلاف تصور
اين ايراد كنندگان حديث مزبور ، در يك واقعه و تنها در واقعه تبوك صادر نشده بلكه
در موارد متعددى ، به عنوان يك قانون كلى ذكر شده است كه ما هفت مورد آنرا با ذكر
اسنادش از كتب دانشمندان اهل تسنن در بحثهاى گذشته آورديم .
از اين گذشته ماندن على (عليه السلام) در مدينه يك كار ساده به منظور نگهدارى زنان
و كودكان نبود ، بلكه اگر هدف اين بود از بسيارى از افراد ديگر اين كار ساخته بود و
پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) بزرگترين قهرمان شجاع سپاهش را براى هدف كوچكى آن
هم در زمانى كه به مبارزه يك امپراطورى بزرگ ( امپراطورى روم شرقى ) مى رفت نمى
گذاشت ، پيدا است هدف اين بوده كه در غيبت طولانى او دشمنان فراوانى كه در اطراف
مدينه بودند و منافقانى كه در خود مدينه وجود داشتند از فرصت براى درهم كوبيدن
مدينه ، كانون اسلام ، استفاده نكنند ، تنها كسى كه مى توانست اين مركز حساس را حفظ
و نگهدارى كند ، على (عليه السلام) بود .
ايراد دوم - مى دانيم - و در تواريخ مشهور آمده است - كه هارون در زمان خود موسى
(عليه السلام) از دنيا رفت ، بنابراين تشبيه به هارون ، اثبات نمى كند كه على (عليه
السلام) بعد از پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) جانشين او باشد .
شايد اين مهمترين ايرادى است كه به اين حديث شده است ، ولى جمله
تفسير نمونه ج : 6 ص : 352
الا انه لا نبى بعدى پاسخ اين ايراد را به خوبى مى دهد ، زيرا اگر گفتار پيامبر
(صلى الله عليهوآلهوسلّم) كه مى گويد تو به منزله هارون نسبت به من هستى ، مخصوص به
زمان حيات پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) بود ، جمله الا انه لا نبى بعدى هيچ
لزومى نداشت ، زيرا وقتى سخن مخصوص به زمان حيات پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم)
باشد ، درباره بعد از او سخن گفتن كاملا نامناسب است ( و به اصطلاح اين استثناء
جنبه منقطع پيدا مى كند كه بر خلاف ظاهر كلام مى باشد ) .
بنابراين وجود اين استثناء به خوبى نشان مى دهد كه گفتار پيامبر (صلى الله
عليهوآلهوسلّم) ناظر به زمان بعد از مرگ او نيز بوده است ، منتها براى اينكه اشتباه
نشود و كسانى على (عليه السلام) را به نبوت بعد از پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم)
بر نگزينند ، مى فرمايد : تو همه اين مقامها را دارى ولى بعد از من پيامبر نخواهى
بود ، بنابراين مفهوم كلام پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) اين مى شود كه تو تمام
مقامات هارون را دارى ، نه تنها در حيات من ، بعد از وفات من هم اين مقامات ادامه
خواهد يافت ( جز مقام نبوت ) .
و به اين ترتيب روشن مى شود كه تشبيه على (عليه السلام) به هارون از نظر مقامات است
نه از نظر مدت ادامه اين مقامات ، هارون نيز اگر زنده مى ماند مسلما هم مقام
جانشينى موسى را داشت و هم مقام نبوت را .
و با توجه به اينكه هارون طبق صريح قرآن هم مقام وزارت و معاونت موسى (عليه السلام)
را داشت و هم شريك در رهبرى ( تحت نظر موسى ) بود ، و هم پيامبر بود ، تمام اين
مقامات بجز نبوت براى على (عليه السلام) ثابت مى گردد ، حتى بعد از وفات پيامبر
(صلى الله عليهوآلهوسلّم) به گواهى جمله الا انه لا نبى بعدى .
ايراد سوم - ايراد ديگرى كه در اين زمينه شده است اين است كه لازمه استدلال به اين
حديث آن است كه على (عليه السلام) حتى در زمان پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم)
منصب ولايت و رهبرى امت را داشته است ، در حالى كه دو امام و دو رهبر در عصر واحد
ممكن نيست ؟
تفسير نمونه ج : 6 ص : 353
ولى با توجه به يك نكته پاسخ اين ايراد نيز معلوم مى شود و آن اينكه بدون شك هارون
نيز در عصر موسى (عليه السلام) مقام رهبرى بنى اسرائيل را داشت ، ولى نه يك رهبر
مستقل بلكه رهبرى كه زير نظر موسى (عليه السلام) انجام وظيفه مى كرد ، على (عليه
السلام) نيز در زمان پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) معاون او در مساله رهبرى امت
اسلام بود و بنابراين بعد از وفات او رهبر مستقل محسوب خواهد گشت .
در هر حال حديث منزله كه از نظر اسناد از محكمترين روايات اسلامى است كه در كتب
تمام گروههاى مسلمين بدون استثنا آمده است از نظر دلالت نيز براى اهل انصاف در
زمينه افضليت على (عليه السلام) نسبت به تمام امت و همچنين جانشينى بلا فصل او نسبت
به پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) روشن است ، ولى عجيب اين است كه بعضى نه تنها
دلالت حديث را بر خلافت نپذيرفتند ، بلكه گفته اند كمترين فضيلتى را نيز براى على
(عليه السلام) ثابت نمى نمايد و اين براستى حيرت آور است ؟ ! !
تفسير نمونه ج : 6 ص : 354
وَ لَمَّا جَاءَ مُوسى لِمِيقَتِنَا وَ كلَّمَهُ رَبُّهُ قَالَ رَب أَرِنى أَنظرْ
إِلَيْك قَالَ لَن تَرَاخ وَ لَكِنِ انظرْ إِلى الْجَبَلِ فَإِنِ استَقَرَّ
مَكانَهُ فَسوْف تَرَاخ فَلَمَّا تجَلى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكًّا وَ
خَرَّ مُوسى صعِقاً فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ سبْحَنَك تُبْت إِلَيْك وَ أَنَا
أَوَّلُ الْمُؤْمِنِينَ(143)
ترجمه :
143 - و هنگامى كه موسى به ميعادگاه ما آمد و پروردگارش با او سخن گفت ، عرض كرد
پروردگارا خودت را به من نشان ده تا تو را ببينم ! گفت : هرگز مرا نخواهى ديد ، ولى
به كوه بنگر اگر در جاى خود ثابت ماند مرا خواهى ديد ، اما هنگامى كه پروردگارش
جلوه بر كوه كرد آنرا همسان زمين قرار داد و موسى مدهوش به زمين افتاد ، موقعى كه
به هوش آمد عرض كرد : خداوندا منزهى تو ( از اينكه قابل مشاهده باشى ) من به سوى تو
بازگشتم و من نخستين مؤمنانم .
تفسير :
تقاضاى مشاهده پروردگار
در اين آيات و آيات بعد صحنه عبرت انگيز ديگرى از صحنه هاى زندگى بنى اسرائيل نشان
داده شده است ، و آن اينكه جمعى از بنى اسرائيل با اصرار و تاكيد از موسى (عليه
السلام) خواستند كه خدا را مشاهده كنند و اگر او را مشاهده نكنند ، هرگز ايمان
نخواهند آورد ، موسى (عليه السلام) از ميان آنها هفتاد نفر را انتخاب كرد و همراه
خود به ميعادگاه پروردگار برد ، در آنجا تقاضاى آنها را به درگاه الهى
تفسير نمونه ج : 6 ص : 355
عرضه داشت ، پاسخى شنيد كه همه چيز را براى بنى اسرائيل در اين زمينه روشن كرد ،
قسمتى از اين ماجرا در سوره بقره آيه 55 و 56 ، و قسمتى از آن در سوره نساء آيه 153
، و قسمت ديگرى در آيات مورد بحث و قسمتى هم در آيه 155 همين سوره بيان شده است .
در آيات مورد بحث ، نخست مى گويد : هنگامى كه موسى (عليه السلام) به ميعادگاه ما
آمد و پروردگارش با او سخن گفت ، عرض كرد : پروردگارا خود را به من نشان ده تا به
تو بنگرم ( و لما جاء موسى لميقاتنا و كلمه ربه قال رب ارنى انظر اليك ) .
ولى به زودى اين پاسخ را از پيشگاه پروردگار شنيد كه هرگز مرا نخواهى ديد ( قال لن
ترانى ) .
ولى به كوه بنگر ، اگر بجاى خود ايستاد مرا خواهى ديد ! ( و لكن انظر الى الجبل فان
استقر مكانه فسوف ترانى ) .
هنگامى كه خداوند بر كوه جلوه كرد آنرا محو و نابود و همسان با زمين نمود ! ( فلما
تجلى ربه للجبل جعله دكا ) .
موسى (عليه السلام) از مشاهده اين صحنه هول انگيز چنان وحشت زده شده كه مدهوش به
روى زمين افتاد ( و خر موسى صعقا ) .
و هنگامى كه به هوش آمد ، عرضه داشت پروردگارا منزهى تو ، من به سوى تو باز مى گردم
و توبه مى كنم و من نخستين مؤمنانم ( فلما افاق قال سبحانك تبت اليك و انا اول
المؤمنين ) .
تفسير نمونه ج : 6 ص : 356
در اين آيه چند نكته است كه بايد مورد توجه قرار گيرد :
1 - چرا موسى تقاضاى رؤيت كرد ؟
نخستين سؤالى كه پيش مى آيد اين است ، موسى (عليه السلام) كه پيامبر بزرگ و اولوا
العزم پروردگار بود و به خوبى مى دانست ، خداوند نه جسم است و نه مكان دارد و نه
قابل مشاهده و رؤيت است چگونه چنين درخواستى كه حتى در شان افراد عادى نيست از
پروردگار كرد ؟ گرچه مفسران پاسخهاى مختلفى گفته اند ، ولى روشنترين جواب اين است
كه موسى (عليه السلام) اين تقاضا را از زبان قوم كرد ، زيرا جمعى از جاهلان بنى
اسرائيل اصرار داشتند كه بايد خدا را ببينند تا ايمان آورند ( آيه 153 نساء گواه بر
اين مطلب است ) و او از طرف خدا ماموريت پيدا كرد كه اين تقاضا را مطرح كند تا
همگان پاسخ كافى بشنوند ، در حديثى كه در كتاب عيون اخبار الرضا (عليه السلام) از
امام على بن موسى الرضا (عليهماالسلام) نقل شده است نيز به اين موضوع تصريح شده است
.
از قرائن روشنى كه اين تفسير را تاييد مى كند اين است كه در همين سوره آيه 155 مى
خوانيم كه موسى (عليه السلام) پس از اين ماجرا عرض كرد : ا تهلكنا بما فعل السفهاء
منا : آيا ما را به خاطر عملى كه سفيهان ما انجام دادند ، به هلاكت مى رسانى ؟ از
اين جمله روشن مى شود كه نه تنها موسى (عليه السلام) چنين تقاضائى را نداشت بلكه
شايد هفتاد نفرى هم كه با او به ميعادگاه رفته بودند چنين منطقى نداشتند ، آنها
تنها افراد دانشمند و نمايندگان بنى اسرائيل بودند ، تا مشاهدات خود را براى توده
جاهل و بيخبر كه پيشنهاد مشاهده پروردگار داشتند بيان كنند .
تفسير نمونه ج : 6 ص : 357
2 - آيا مشاهده خدا امكان پذير است !
در آيه فوق مى خوانيم كه خداوند به موسى (عليه السلام) مى گويد به كوه بنگر اگر در
جاى خود باقى ماند مرا خواهى ديد آيا مفهوم اين سخن اين است كه براستى خداوند قابل
مشاهده است ؟ پاسخ اين است كه اين تعبير در حقيقت كنايه از محال بودن چنين موضوعى
است ، همانند جمله حتى يلج الجمل فى سم الخياط ( كافران در بهشت نمى روند مگر آنكه
شتر از سوراخ سوزن بگذرد ) و از آنجا كه معلوم بوده كوه در برابر جلوه خداوند محال
است پايدار بماند ، چنين تعبيرى ذكر شده است .
3 - منظور از جلوه خدا چيست ؟
مفسران در اينجا گفتگوى بسيار كرده اند ، ولى آنچه از مجموع آيات به نظر مى رسد اين
است كه خداوند ، پرتوى از يكى از مخلوقات خود را بر كوه ظاهر ساخت ( و آشكار شدن
آثار او به منزله آشكار شدن خود او است ) آيا اين مخلوق يكى از آيات عظيم الهى بوده
كه براى ما ناشناخته مانده ؟ و يا نمونه اى از نيروى عظيم اتم و يا امواج مرموز و
تكان دهنده يا صاعقه اى عظيم و وحشتناك كه كه بر كوه زد و برقى خيره كننده و صدائى
مهيب و وحشتناك و نيروئى عظيم از آن برخاست ، آنچنان كه كوه به كلى از هم پاشيد .
تفسير نمونه ج : 6 ص : 358
گويا خداوند با اين كار مى خواست دو چيز را به موسى (عليه السلام) و بنى اسرائيل
نشان دهد : نخست اينكه آنها قادر نيستند ، پديده كوچكى از پديده هاى عظيم جهان خلقت
را مشاهده كنند ، با اين حال چگونه تقاضاى مشاهده پروردگار و خالق را مى كنند .
ديگر اينكه همانطور كه اين آيت عظيم الهى با اينكه مخلوقى بيش نبود خودش قابل
مشاهده نبود بلكه آثارش يعنى لرزه عظيم ، و صداى مهيب او شنيده مى شد ، اما اصل آن
يعنى آن امواج مرموز يا نيروى عظيم ، نه با چشم ديده مى شد و نه با حواس ديگر قابل
درك بود ، با اين حال آيا هيچكس در وجود چنين آيتى مى توانست ترديد كند و بگويد چون
خودش را نمى بينم و تنها آثارش را مى بينم نمى توانم به آن ايمان بياورم ؟ جائى كه
درباره يك مخلوق چنين قضاوت كنيم درباره خداوند بزرگ چگونه مى توانيم بگوئيم چون
قابل مشاهده نيست به او ايمان نمى آوريم با اينكه آثارش همه جا را پر كرده است .
احتمال ديگرى در زمينه تفسير آيه داده شده است و آن اينكه موسى (عليه السلام)
براستى براى خودش تقاضاى مشاهده كرد ولى منظور او مشاهده با چشم نبود كه لازمه آن
جسميت بوده باشد و با مقام موسى (عليه السلام) سازگار نباشد ، بلكه منظور يك نوع
ادراك و مشاهده باطنى بوده است ، يك شهود كامل روحى و فكرى ، زيرا بسيار مى شود كه
كلمه رؤيت در اين معنى به كار مى رود ، مثلا مى گوئيم : من در خودمان اين قدرت را
مى بينم كه اين كار را انجام دهيم در حالى كه قدرت ، چيز قابل مشاهده اى نيست ،
بلكه منظور اين است ما به وضوح اين حالت را در خودمان مى يابيم .
تفسير نمونه ج : 6 ص : 359
موسى (عليه السلام) مى خواست به چنين مقامى از شهود و معرفت برسد ، در حالى كه
رسيدن به چنين مقامى در دنيا ممكن نيست ، اگر چه در آخرت كه عالم شهود و عالم بروز
است ، امكان دارد .
ولى خداوند در پاسخ موسى (عليه السلام) گفت : چنين رؤيتى هرگز براى تو ممكن نيست و
براى اثبات مطلب ، جلوه اى بر كوه كرد و كوه از هم متلاشى شد ، و بالاخره موسى
(عليه السلام) از اين درخواست توبه نمود .
ولى اين تفسير از جهاتى بر خلاف ظاهر آيه مورد بحث است ، و لازمه آن ارتكاب مجاز از
چند جهت مى باشد به علاوه با بعضى از روايات كه در تفسير آيه نيز وارد شده ، سازگار
نيست ، و حق همان تفسير اول است .
4 - موسى (عليه السلام)
|