تفسير نمونه ج : 4 ص : 423
تفسير :
اين آيه با كلمه انما كه در لغت عرب به معنى انحصار مى آيد شروع شده و مى گويد :
ولى و سرپرست و متصرف در امور شما سه كس است : خدا و پيامبر و كسانى كه ايمان آورده
اند ، و نماز را برپا مى دارند و در حال ركوع زكات مى دهند .
( انما وليكم الله و رسوله و الذين آمنوا الذين يقيمون الصلاة و يؤتون الزكاة و هم
راكعون ) .
شك نيست كه ركوع در اين آيه به معنى ركوع نماز است ، نه به معنى خضوع ، زيرا در عرف
شرع و اصطلاح قرآن ، هنگامى كه ركوع گفته مى شود به همان معنى معروف آن يعنى ركوع
نماز است ، و علاوه بر شان نزول آيه و روايات متعددى كه در زمينه انگشتر بخشيدن على
(عليه السلام) در حال ركوع وارد شده و مشروحا بيان خواهيم كرد ، ذكر جمله يقيمون
الصلاة نيز شاهد بر اين موضوع است ، و ما در هيچ مورد در قرآن نداريم كه تعبير شده
باشد زكات را با خضوع بدهيد ، بلكه بايد با اخلاص نيت و عدم منت داد .
همچنين شك نيست كه كلمه ولى در آيه به معنى دوست و يا ناصر و ياور نيست زيرا ولايت
به معنى دوستى و يارى كردن مخصوص كسانى نيست كه نماز مى خوانند ، و در حال ركوع
زكات مى دهند ، بلكه يك حكم عمومى است كه همه مسلمانان را در بر مى گيرد ، همه
مسلمين بايد يكديگر را دوست بدارند و يارى كنند حتى آنهائى كه زكات بر آنها واجب
نيست ، و اصولا چيزى ندارند كه زكات بدهند ، تا چه رسد به اينكه بخواهند در حال
ركوع زكاتى بپردازند ، آنها هم بايد دوست و يار و ياور يكديگر باشند .
از اينجا روشن مى شود كه منظور از ولى در آيه فوق ولايت به معنى
تفسير نمونه ج : 4 ص : 424
سرپرستى و تصرف و رهبرى مادى و معنوى است ، بخصوص اينكه اين ولايت در رديف ولايت
پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) و ولايت خدا قرار گرفته و هر سه با يك جمله ادا
شده است .
و به اين ترتيب ، آيه از آياتى است كه به عنوان يك نص قرآنى دلالت بر ولايت و امامت
على (عليه السلام) مى كند .
ولى در اينجا بحثهاى مهمى است كه بايد به طور جداگانه ، مورد بررسى قرار گيرد :
شهادت احاديث و مفسران و مورخان
همانطور كه اشاره كرديم در بسيارى از كتب اسلامى و منابع اهل تسنن ، روايات متعددى
دائر بر اينكه آيه فوق در شان على (عليه السلام) نازل شده نقل گرديده كه در بعضى از
آنها اشاره به مساله بخشيدن انگشتر در حال ركوع نيز شده و در بعضى نشده ، و تنها به
نزول آيه در باره على (عليه السلام) قناعت گرديده است .
اين روايت را ابن عباس و عمار ياسر و عبد الله بن سلام و سلمة بن كهيل و انس بن
مالك و عتبة بن حكيم و عبد الله ابى و عبد الله بن غالب و جابر بن عبد الله انصارى
و ابو ذر غفارى نقل كرده اند .
و علاوه بر ده نفر كه در بالا ذكر شده از خود على (عليه السلام) نيز اين روايت در
كتب اهل تسنن نقل شده است .
جالب اينكه در كتاب غاية المرام تعداد 24 حديث در اين باره از طرق
تفسير نمونه ج : 4 ص : 425
اهل تسنن و 19 حديث از طرق شيعه نقل كرده است .
كتابهاى معروفى كه اين حديث در آن نقل شده از سى كتاب تجاوز مى كند كه همه از منابع
اهل تسنن است ، از جمله محب الدين طبرى در ذخائر العقبى صفحه 88 و علامه قاضى
شوكانى در تفسير فتح القدير جلد دوم صفحه 50 و در جامع الاصول جلد نهم صفحه 478 و
در اسباب النزول واحدى صفحه 148 و در لباب النقول سيوطى صفحه 90 و در تذكرة سبط بن
جوزى صفحه 18 و در نور الابصار شبلنجى صفحه 105 و در تفسير طبرى صفحه 165 و در كتاب
الكافى الشاف ابن حجر عسقلانى صفحه 56 و در مفاتيح الغيب رازى جلد سوم صفحه 431 و
در تفسير در المنصور جلد 2 صفحه 393 و در كتاب كنز العمال جلد 6 صفحه 391 و مسند
ابن مردويه و مسند ابن الشيخ و علاوه بر اينها در صحيح نسائى و كتاب الجمع بين
الصحاح السته و كتابهاى متعدد ديگرى اين احاديث آمده است .
با اينحال چگونه مى توان اينهمه احاديث را ناديده گرفت ، در حالى كه در شان نزول
آيات ديگر به يك يا دو روايت قناعت مى كنند ، اما گويا تعصب اجازه نمى دهد كه
اينهمه روايات و اينهمه گواهى دانشمندان در باره شان نزول آيه فوق مورد توجه قرار
گيرد .
و اگر بنا شود در تفسير آيه اى از قرآن اين همه روايات ناديده گرفته شود ما بايد در
تفسير آيات قرآنى اصولا به هيچ روايتى توجه نكنيم ، زيرا در باره شان نزول كمتر آيه
اى از آيات قرآن اينهمه روايت وارد شده است .
اين مساله بقدرى روشن و آشكار بوده كه حسان بن ثابت شاعر معروف
تفسير نمونه ج : 4 ص : 426
عصر پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) مضمون روايت فوقرا در اشعار خود كه در باره
على (عليه السلام) سروده چنين آورده است : فانت الذى اعطيت اذ كنت راكعا زكاتا فدتك
النفس يا خير راكع فانزل فيك الله خير ولاية و بينها فى محكمات الشرايع يعنى : تو
بودى كه در حال ركوع زكات بخشيدى ، جان بفداى تو باد اى بهترين ركوع كنندگان .
و به دنبال آن خداوند بهترين ولايت را در باره تو نازل كرد و در ضمن قرآن مجيد آنرا
ثبت نمود .
پاسخ به هشت ايراد مخالفان بر آيه ولايت
جمعى از متعصبان اهل تسنن اصرار دارند كه ايرادهاى متعددى به نزول اين آيه در مورد
على (عليه السلام) و همچنين به تفسير ولايت به عنوان سرپرستى و تصرف و امامت
بنمايند كه ما ذيلا مهمترين آنها را عنوان كرده و مورد بررسى قرار مى دهيم :
1 - از جمله اشكالاتى كه نسبت به نزول آيه فوق در مورد على (عليه السلام) گرفته اند
اين است كه آيه با توجه به كلمه الذين كه براى جمع است ، قابل تطبيق بر يكفرد نيست
، و به عبارت ديگر آيه مى گويد : ولى شما آنهائى هستند كه نماز را بر پا مى دارند و
در حال ركوع زكات مى دهند ، اين عبارت چگونه بر يك شخص مانند على (عليه السلام)
قابل تطبيق است ؟ .
پاسخ
در ادبيات عرب مكرر ديده مى شود كه از مفرد به لفظ جمع ، تعبير
تفسير نمونه ج : 4 ص : 427
آورده شده است از جمله در آيه مباهله مى بينيم كه كلمه نسائنا به صورت جمع آمده در
صورتى كه منظور از آن طبق شان نزولهاى متعددى كه وارد شده فاطمه زهرا (عليهاالسلام)
است ، و همچنين انفسنا جمع است در صورتى كه از مردان غير از پيغمبر كسى جز على
(عليه السلام) در آن جريان نبود و در آيه 172 سوره آل عمران در داستان جنگ احد مى
خوانيم .
الذين قال لهم الناس ان الناس قد جمعوا لكم فاخشوهم فزادهم ايمانا .
و همانطور كه در تفسير اين آيه در جلد سوم ذكر كرديم بعضى از مفسران شان نزول آنرا
در باره نعيم بن مسعود كه يكفرد بيشتر نبود مى دانند .
و همچنين در آيه 52 سوره مائده مى خوانيم يقولون نخشى ان تصيبنا دائرة در حالى كه
آيه در مورد عبد الله ابى وارد شده است كه تفسير آن گذشت و همچنين در آيه اول سوره
ممتحنه و آيه 8 سوره منافقون و 215 و 274 سوره بقره تعبيراتى ديده مى شود كه عموما
به صورت جمع است ، ولى طبق آنچه در شان نزول آنها آمده منظور از آن يكفرد بوده است
.
اين تعبير يا بخاطر اين است كه اهميت موقعيت آن فرد و نقش مؤثرى كه در اين كار
داشته روشن شود و يا بخاطر آن است كه حكم در شكل كلى عرضه شود ، اگر چه مصداق آن
منحصر به يكفرد بوده باشد ، در بسيارى از آيات قرآن ضمير جمع به خداوند كه احد و
واحد است به عنوان تعظيم گفته شده است .
البته انكار نمى توان كرد كه استعمال لفظ جمع در مفرد به اصطلاح ، خلاف ظاهر است و
بدون قرينه جايز نيست ، ولى با وجود آنهمه رواياتى كه در شان نزول آيه وارد شده است
، قرينه روشنى بر چنين تفسيرى خواهيم داشت ، و حتى در موارد ديگر به كمتر از اين
قرينه نيز قناعت مى شود .
تفسير نمونه ج : 4 ص : 428
2 - فخر رازى و بعضى ديگر از متعصبان ايراد كرده اند كه على (عليه السلام) با آن
توجه خاصى كه در حال نماز داشت و غرق در مناجات پروردگار بود ( تا آنجا كه معروف
است پيكان تير از پايش بيرون آوردند و توجه پيدا نكرد ) چگونه ممكن است صداى سائلى
را شنيده و به او توجه پيدا كند ؟ پاسخ - آنها كه اين ايراد را ميكنند از اين نكته
غفلت دارند كه شنيدن صداى سائل و به كمك او پرداختن توجه به خويشتن نيست ، بلكه عين
توجه بخدا است ، على (عليه السلام) در حال نماز از خود بيگانه بود نه از خدا ، و مى
دانيم بيگانگى از خلق خدا بيگانگى از خدا است و به تعبير روشنتر : پرداختن زكات در
نماز انجام عبادت در ضمن عبادت است .
نه انجام يك عمل مباح در ضمن عبادت و باز به تعبير ديگر آنچه با روح عبادت سازگار
نيست ، توجه به مسائل مربوط به زندگى مادى و شخصى است و اما توجه به آنچه در مسير
رضاى خدا است ، كاملا با روح عبادت سازگار است و آن را تاكيد ميكند ، ذكر اين نكته
نيز لازم است كه معنى غرق شدن در توجه به خدا اين نيست كه انسان بى اختيار احساس
خود را از دست بدهد بلكه با اراده خويش توجه خود را از آنچه در راه خدا و براى خدا
نيست بر مى گيرد .
جالب اينكه فخر رازى كار تعصب را بجائى رسانيده كه اشاره على (عليه السلام) را به
سائل براى اينكه بيايد و خودش انگشتر را از انگشت حضرت بيرون كند ، مصداق فعل كثير
كه منافات با نماز دارد ، دانسته است در حالى كه در نماز كارهائى جايز است انسان
انجام بدهد كه به مراتب از اين اشاره بيشتر است و در عين حال ضررى براى نماز ندارد
تا آنجا كه كشتن حشراتى مانند مار و عقرب و يا برداشتن و گذاشتن كودك و حتى شير
دادن بچه شير خوار را جزء فعل كثير ندانسته اند ، چگونه يك اشاره جزء فعل كثير شد ،
ولى هنگاميكه دانشمندى گرفتار طوفان تعصب مى شود اينگونه اشتباهات براى او جاى تعجب
نيست ! .
تفسير نمونه ج : 4 ص : 429
3 - اشكال ديگرى كه به آيه كرده اند در مورد معنى كلمه ولى است كه آنرا به معنى
دوست و يارى كننده و امثال آن گرفته اند نه بمعنى متصرف و سرپرست و صاحب اختيار .
پاسخ - همانطور كه در تفسير آيه در بالا ذكر كرديم كلمه ولى در اينجا نمى تواند به
معنى دوست و يارى كننده بوده باشد ، زيرا اين صفت براى همه مؤمنان ثابت است نه
مؤمنان خاصى كه در آيه ذكر شده كه نماز را برپا مى دارند و در حال ركوع زكات مى
دهند ، و به عبارت ديگر دوستى و يارى كردن ، يك حكم عمومى است ، در حالى كه آيه
ناظر به بيان يك حكم خصوصى مى باشد و لذا بعد از ذكر ايمان ، صفات خاصى را بيان
كرده است كه مخصوص به يك فرد مى شود .
4 - مى گويند على (عليه السلام) چه زكات واجبى بر ذمه داشت با اينكه از مال دنيا
چيزى براى خود فراهم نساخته بود و اگر منظور صدقه مستحب است كه به آن زكات گفته نمى
شود ؟ ! پاسخ - اولا به گواهى تواريخ على (عليه السلام) از دسترنج خود اموال
فراوانى تحصيل كرد و در راه خدا داد تا آنجا كه مى نويسند هزار برده را از دسترنج
خود آزاد نمود ، بعلاوه سهم او از غنائم جنگى نيز قابل ملاحظه بود ، بنابراين
اندوخته مختصرى كه زكات به آن تعلق گيرد و يا نخلستان كوچكى كه واجب باشد زكات آنرا
بپردازد چيز مهمى نبوده است كه على (عليه السلام) فاقد آن باشد ، و اينرا نيز مى
دانيم كه فوريت وجوب پرداخت زكات فوريت عرفى است كه با خواندن يك نماز منافات ندارد
.
ثانيا اطلاق زكات بر زكات مستحب در قرآن مجيد فراوان است ، در بسيارى از سوره هاى
مكى كلمه زكات آمده كه منظور از آن همان
تفسير نمونه ج : 4 ص : 430
زكات مستحب است ، زيرا وجوب زكات مسلما بعد از هجرت پيامبر (صلى الله
عليهوآلهوسلّم) به مدينه ، بوده است ( آيه 3 سوره نمل و آيه 39 سوره روم و 4 سوره
لقمان و 7 سوره فصلت و غير اينها ) .
5 - مى گويند : ما اگر ايمان به خلافت بلا فصل على (عليه السلام) داشته باشيم
بالاخره بايد قبول كنيم كه مربوط به زمان بعد از پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم)
بوده ، بنابراين على (عليه السلام) در آنروز ولى نبود ، و به عبارت ديگر ولايت در
آن روز براى او بالقوه بود نه بالفعل در حالى كه ظاهر آيه ولايت بالفعل را مى رساند
.
پاسخ - در سخنان روز مرده در تعبيرات ادبى بسيار ديده مى شود كه اسم يا عنوانى به
افرادى گفته مى شود كه آنرا بالقوه دارند مثلا انسان در حال حيات خود وصيت مى كند و
كسى را به عنوان وصى خود و قيم اطفال خويش تعيين مى نمايد و از همان وقت عنوان وصى
و قيم به آن شخص گفته مى شود ، در حالى كه طرف هنوز در حيات است و نمرده است ، در
رواياتى كه در مورد على (عليه السلام) از پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) در طرق
شيعه و سنى نقل شده مى خوانيم كه پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) او را وصى و
خليفه خود خطاب كرده در حالى كه هيچيك از اين عناوين در زمان پيامبر (صلى الله
عليهوآلهوسلّم) نبود - در قرآن مجيد نيز اينگونه تعبيرات ديده مى شود از جمله در
مورد زكريا مى خوانيم كه از خداوند چنين تقاضا كرد .
هب لى من لدنك وليا يرثنى و يرث من آل يعقوب .
در حالى كه مسلم است منظور از ولى در اينجا سرپرستى براى بعد از مرگ او منظور بوده
است ، بسيارى از افراد جانشين خود را در حيات خود تعيين مى كنند و از همان زمان نام
جانشين بر او مى گذارند با اينكه جنبه
تفسير نمونه ج : 4 ص : 431
بالقوه دارد .
6 - مى گويند : چرا على (عليه السلام) با اين دليل روشن شخصا استدلال نكرد ؟ پاسخ -
همانطور كه در ضمن بحث پيرامون روايات وارده در شان نزول آيه خوانديم اين حديث در
كتب متعدد از خود على (عليه السلام) نيز نقل شده است از جمله در مسند ابن مردويه و
ابى الشيخ و كنز العمال - و اين در حقيقت بمنزله استدلال حضرت است به اين آيه شريفه
.
در كتاب نفيس ( الغدير ) از كتاب سليم بن قيس هلالى حديث مفصلى نقل مى كند كه على
(عليه السلام) در ميدان صفين در حضور جمعيت براى اثبات حقانيت خود دلائل متعددى
آورد از جمله استدلال بهمين آيه بود .
و در كتاب غاية المرام از ابو ذر چنين نقل شده كه على (عليه السلام) روز شورى نيز
به همين آيه استدلال كرد .
7 - مى گويند : اين تفسير با آيات قبل و بعد سازگار نيست ، زيرا در آنها ولايت به
معنى دوستى آمده است .
پاسخ - بارها گفته ايم آيات قرآن چون تدريجا ، و در وقايع مختلف نازل گرديده هميشه
پيوند با حوادثى دارد كه در زمينه آن نازل شده است ، و چنان نيست كه آيات يك سوره
يا آياتى كه پشت سر هم قرار دارند همواره پيوند نزديك از نظر مفهوم و مفاد داشته
باشد لذا بسيار مى شود كه دو آيه پشت سر هم نازل شده اما در دو حادثه مختلف بوده و
مسير آنها بخاطر پيوند با آن حوادث از يكديگر جدا مى شود .
تفسير نمونه ج : 4 ص : 432
با توجه به اينكه آيه انما وليكم الله بگواهى شان نزولش در زمينه زكات دادن على
(عليه السلام) در حال ركوع نازل شده و آيات گذشته و آينده همانطور كه خوانديم و
خواهيم خواند در حوادث ديگرى نازل شده است نمى توانيم روى پيوند آنها زياد تكيه
كنيم .
به علاوه آيه مورد بحث اتفاقا تناسب با آيات گذشته و آينده نيز دارد زيرا در آنها
سخن از ولايت به معنى يارى و نصرت و در آيه مورد بحث سخن از ولايت به معنى رهبرى و
تصرف مى باشد و شك نيست كه شخص ولى و سرپرست و متصرف ، يار و ياور پيروان خويش نيز
خواهد بود .
بعبارت ديگر يار و ياور بودن يكى از شئون ولايت مطلقه است .
8 - مى گويند : انگشترى با آن قيمت گزاف كه در تاريخ نوشته اند ، على (عليه السلام)
از كجا آورده بود ؟ ! بعلاوه پوشيدن انگشترى با اين قيمت فوق العاده سنگين اسراف
محسوب نمى شود ؟ آيا اينها دليل بر عدم صحت تفسير فوق نيست ؟ پاسخ - مبالغه هائى كه
در باره قيمت آن انگشتر كرده اند بكلى بى اساس است و هيچگونه دليل قابل قبولى بر
گرانقيمت بودن آن انگشتر نداريم و اينكه در روايت ضعيفى قيمت آن معادل خراج شام ذكر
شده به افسانه شبيه تر است تا واقعيت و شايد براى بى ارزش نشان دادن اصل مساله جعل
شده است ، و در روايات صحيح و معتبر كه در زمينه شان نزول آيه ذكر كرده اند اثرى از
اين افسانه نيست ، بنابراين نمى توان يك واقعيت تاريخى را با اينگونه سخنان پرده
پوشى كرد .
تفسير نمونه ج : 4 ص : 433
وَ مَن يَتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسولَهُ وَ الَّذِينَ ءَامَنُوا فَإِنَّ حِزْب
اللَّهِ هُمُ الْغَلِبُونَ(56)
ترجمه :
56 - و كسانى كه ولايت خدا و پيامبر او و افراد با ايمان را بپذيرند ( پيروزند زيرا
) حزب و جمعيت خدا پيروز مى باشد ! .
تفسير :
اين آيه تكميلى براى مضمون آيه پيش است و هدف آنرا تاكيد و تعقيب مى كند ، و به
مسلمانان اعلام مى دارد كه : كسانى كه ولايت و سرپرستى و رهبرى خدا و پيامبر (صلى
الله عليهوآلهوسلّم) و افراد با ايمانى را كه در آيه قبل به آنها اشاره شد بپذيرند
پيروز خواهند شد ، زيرا آنها در حزب خدا خواهند بود و حزب خدا پيروز است .
( و من يتول الله و رسوله و الذين آمنوا فان حزب الله هم الغالبون ) .
در اين آيه قرينه ديگرى بر معنى ولايت كه در آيه پيش اشاره شد يعنى سرپرستى و رهبرى
و تصرف ديده مى شود ، زيرا تعبير به حزب الله و غلبه آن مربوط به حكومت اسلامى است
، نه يك دوستى ساده و عادى و اين خود مى رساند كه ولايت در آيه به معنى سرپرستى و
حكومت و زمامدارى اسلام و مسلمين است ، زيرا در معنى حزب يك نوع تشكل و هم بستگى و
اجتماع براى تامين اهداف مشترك افتاده است .
بايد توجه داشت كه مراد از الذين آمنوا در اين آيه ، همه افراد با ايمان نيستند
بلكه كسى است كه در آيه قبل با اوصاف معينى به او اشاره شد .
آيا منظور از پيروزى حزب الله كه در اين آيه به آن اشاره شده ،
تفسير نمونه ج : 4 ص : 434
تنها پيروزى معنوى است يا هر گونه پيروزى مادى و معنوى را شامل مى شود ؟ شك نيست كه
اطلاق آيه دليل بر پيروزى مطلق آنها در تمام جبهه ها است و براستى اگر جمعيتى جزء
حزب الله باشند يعنى ايمان محكم و تقوا و عمل صالح و اتحاد و همبستگى كامل و آگاهى
و آمادگى كافى داشته باشند بدون ترديد در تمام زمينه ها پيروز خواهند بود ، و اگر
مى بينيم مسلمانان امروز به چنان پيروزى دست نيافته اند ، دليل آن روشن است ، زيرا
شرايط عضويت در حزب الله كه در بالا اشاره شد در بسيارى از آنها ديده نمى شود ، و
به همين دليل قدرتها و نيروهائى را كه براى عقب نشاندن دشمن و حل مشكلات اجتماعى
بايد مصرف كنند غالبا براى تضعيف يكديگر بكار مى برند .
در آيه 22 سوره مجادله نيز به قسمتى از صفات حزب الله اشاره شده است ، كه به خواست
خدا در تفسير آن سوره خواهد آمد .
يَأَيهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا لا تَتَّخِذُوا الَّذِينَ اتخَذُوا دِينَكمْ هُزُواً
وَ لَعِباً مِّنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَب مِن قَبْلِكمْ وَ الْكُفَّارَ
أَوْلِيَاءَ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ(57) وَ إِذَا نَادَيْتُمْ
إِلى الصلَوةِ اتخَذُوهَا هُزُواً وَ لَعِباً ذَلِك بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا
يَعْقِلُونَ(58)
ترجمه :
57 - اى كسانيكه ايمان آورده ايد ، افرادى كه آئين شما را بباد استهزاء و بازى مى
گيرند از اهل كتاب و مشركان ، دوست و تكيه گاه خود انتخاب نكنيد ، و از خدا
بپرهيزيد اگر ايمان داريد .
58 - آنها هنگامى كه ( اذان مى گوئيد و مردم را ) به نماز مى خوانيد آنرا به مسخره
و بازى مى گيرند ، اين بخاطر آن است كه آنها جمعى هستند كه درك نمى كنند .
تفسير نمونه ج : 4 ص : 435
شان نزول
در تفسير مجمع البيان و ابو الفتوح رازى و فخر رازى نقل شده كه دو نفر از مشركان به
نام رفاعه و سويد ، اظهار اسلام كردند و سپس جزء دار و دسته منافقان شدند ، بعضى از
مسلمانان با اين دو نفر رفت و آمد داشتند و اظهار دوستى مى كردند ، آيات فوق نازل
شد و به آنها اخطار كرد كه از اين عمل بپرهيزيد ( و در اينجا روشن مى شود كه اگر در
اين آيه سخن از ولايت به معنى دوستى به ميان آمده ، - نه بمعنى سرپرستى و تصرف كه
در آيات قبل بود - به خاطر آن است كه اين آيات شان نزولى جداى از آن آيات دارد و
نمى توان يكى را بر ديگرى قرينه گرفت ) و در شان نزول آيه دوم كه دنباله آيه اول
است ، نقل شده كه جمعى از يهود و بعضى از نصارى صداى مؤذن را كه مى شنيدند و يا
قيام مسلمانان را به نماز مى ديدند شروع به مسخره و استهزاء مى كردند ، قرآن
مسلمانان را از طرح دوستى با اينگونه افراد برحذر داشت .
تفسير :
در اين آيه بار ديگر خداوند به مؤمنان دستور مى دهد كه از انتخاب منافقان و دشمنان
به عنوان دوست بپرهيزيد ، منتها براى تحريك عواطف آنها و توجه دادن به فلسفه اين
حكم ، چنين مى فرمايد : اى كسانى كه ايمان آورده ايد آنها كه آئين شما را به باد
استهزاء و يا به بازى مى گيرند ، چه آنها كه از اهل كتابند و چه آنها كه از مشركان
و منافقانند ، هيچيك از آنان را به عنوان دوست انتخاب نكنيد .
( يا ايها الذين آمنوا لا تتخذوا الذين اتخذوا دينكم هزوا و لعبا
تفسير نمونه ج : 4 ص : 436
من الذين اوتوا الكتاب من قبلكم و الكفار اولياء ) .
و در پايان آيه با جمله و اتقوا الله ان كنتم مؤمنين ، موضوع را تاكيد كرده كه طرح
دوستى با آنان با تقوا و ايمان سازگار نيست .
بايد توجه داشت كه هزو ( بر وزن قفل ) به معنى سخنان يا حركات مسخره آميزى است كه
براى بى ارزش نشان دادن موضوعى انجام مى شود .
و به طورى كه راغب در كتاب مفردات مى گويد : بيشتر به شوخى و استهزائى گفته مى شود
كه در غياب و پشت سر ديگرى انجام مى گيرد ، اگر چه گاهى هم به شوخى ها و مسخره هائى
كه در حضور انجام مى گيرد به طور نادر اطلاق مى شود .
لعب معمولا به كارهائى گفته مى شود كه غرض صحيحى در انجام آن نيست و يا اصلا بى هدف
انجام مى گيرد و بازى كودكان را كه لعب مى نامند نيز از همين نظر است .
در آيه دوم در تعقيب بحث گذشته در مورد نهى از دوستى با منافقان و جمعى از اهل كتاب
كه احكام اسلام را بباد استهزاء مى گرفتند ، اشاره به يكى از اعمال آنها به عنوان
شاهد و گواه كرده و مى گويد : هنگامى كه شما مسلمانان را به سوى نماز دعوت مى كنيد
، آنرا بباد استهزاء و بازى مى گيرند ( و اذا ناديتم الى الصلوة اتخذوها هزوا و
لعبا ) .
سپس علت عمل آنها را چنين بيان مى كند : اين بخاطر آن است كه
تفسير نمونه ج : 4 ص : 437
آنها جمعيت نادانى مى باشند و از درك حقايق بدورند ( ذلك بانهم قوم لا يعقلون ) .
اذان شعار بزرگ اسلام
هر ملتى در هر عصر و زمانى براى برانگيختن عواطف و احساسات افراد خود و دعوت آنها
به وظائف فردى و اجتماعى شعارى داشته است و اين موضوع در دنياى امروز به صورت
گسترده ترى ديده مى شود .
مسيحيان در گذشته و امروز با نواختن صداى ناموزون ناقوس پيروان خود را به كليسا
دعوت مى كنند ، ولى در اسلام براى اين دعوت از شعار اذان استفاده مى شود ، كه به
مراتب رساتر و مؤثرتر است ، جذابيت و كشش اين شعار اسلامى به قدرى است كه بقول
نويسنده تفسير المنار ، بعضى از مسيحيان متعصب هنگامى كه اذان اسلامى را مى شنوند ،
به عمق و عظمت تاثير آن در روحيه شنوندگان اعتراف مى كنند .
سپس نامبرده نقل مى كند كه در يكى از شهرهاى مصر جمعى از نصارى را ديده اند كه به
هنگام اذان مسلمين اجتماع كرده تا اين نغمه آسمانى را بشنوند .
چه شعارى از اين رساتر كه با نام خداى بزرگ آغاز مى گردد و به وحدانيت و يگانگى
آفريدگار جهان و گواهى به رسالت پيامبر او اوج ميگيرد و با دعوت به رستگارى و فلاح
و عمل نيك و نماز و ياد خدا پايان مى پذيرد ، از نام خدا الله شروع مى شود و با نام
خدا الله پايان مى پذيرد ، جمله ها موزون ، عبارات كوتاه ، محتويات روشن ، مضمون
سازنده و آگاه كننده است .
تفسير نمونه ج : 4 ص : 438
و لذا در روايات اسلامى روى مساله اذان گفتن تاكيد زيادى شده است در حديث معروفى از
پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) نقل شده كه اذان گويان در روز رستاخيز از ديگران
به اندازه يك سر و گردن بلندترند ! اين بلندى در حقيقت همان بلندى مقام رهبرى و
دعوت كردن ديگران به سوى خدا و به سوى عبادتى همچون نماز است .
صداى اذان كه به هنگام نماز در مواقع مختلف از ماذنه شهرهاى اسلامى طنين افكن مى
شود ، مانند نداى آزادى و نسيم حيات بخش استقلال و عظمت گوشهاى مسلمانان راستين را
نوازش مى دهد و بر جان بدخواهان رعشه و اضطراب مى افكند ، و يكى از رموز بقاى اسلام
است ، شاهد اين گفتار اعتراف صريح يكى از رجال معروف انگلستان است كه در برابر جمعى
از مسيحيان چنين اظهار مى داشت : تا هنگامى كه نام محمد در ماذنه ها بلند است و
كعبه پابرجا است و قرآن رهنما و پيشواى مسلمانان است امكان ندارد پايه هاى سياست ما
در سرزمينهاى اسلامى استوار و برقرار گردد ! اما بيچاره و بينوا بعضى از مسلمانان
كه گفته مى شود اخيرا اين شعار بزرگ اسلامى را كه سندى است بر ايستادگى آئين و
فرهنگ آنان در برابر گذشت قرون و اعصار ، از دستگاههاى فرستنده خود برداشته و بجاى
آن برنامه هاى مبتذلى گذاشته اند ، خداوند آنها را هدايت كند و به صفوف مسلمانان
باز گرداند .
بديهى است همانطور كه باطن اذان و محتويات آن زيبا است ، بايد كارى كرد كه به صورتى
زيبا و صداى خوب ادا شود ، نه اينكه حسن باطن به خاطر نامطلوبى ظاهر آن پايمال گردد
.
تفسير نمونه ج : 4 ص : 439
اذان از طريق وحى به پيغمبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم)
رسيد .
در پاره اى از روايات كه از طرق اهل تسنن نقل شده مطالب شگفت - انگيزى در مورد
تشريع اذان ديده مى شود كه با منطقهاى اسلامى سازگار نيست از جمله اينكه نقل كرده
اند كه : پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) بدنبال درخواست اصحاب كه نشانه اى براى
اعلام وقت نماز قرار داده شود با دوستان خود مشورت كرد ، و هر كدام پيشنهادى از
قبيل برافراشتن يك پرچم مخصوص ، يا روشن كردن آتش ، يا زدن ناقوس مطرح كردند ، ولى
پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) هيچكدام را نپذيرفت ، تا اينكه عبد الله بن زيد و
عمر بن خطاب در خواب ديدند كه شخصى به آنها دستور مى دهد براى اعلام وقت نماز اذان
بگويند و اذان را به آنها ياد داد و پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) آنرا پذيرفت .
ولى اين روايت ساختگى و توهينى به مقام شامخ پيغمبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) محسوب
مى شود ، كه بجاى تكيه بر وحى كردن ، روى خوابهاى افراد تكيه كند و مبانى دستورات
دين خود را بر خواب افراد قرار دهد ، بلكه همانطور كه در روايات اهلبيت (عليهم
السلام) وارد شده است اذان از طريق وحى به پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) تعليم
داده شد .
امام صادق (عليه السلام) مى فرمايد : هنگامى كه جبرئيل اذان را آورد ، سر پيامبر
(صلى الله عليهوآلهوسلّم) بر دامان على (عليه السلام) بود ، جبرئيل اذان و اقامه را
به پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) تعليم داد ، هنگامى كه پيامبر (صلى الله
عليهوآلهوسلّم) سر خود را برداشت ، از على (عليه السلام) سؤال كرد آيا صداى اذان
جبرئيل را شنيدى ؟ عرض كرد : آرى .
پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) بار ديگر پرسيد آيا آنرا به خاطر سپردى ؟ گفت :
آرى ، پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) فرمود : بلال را ( كه صداى رسائى داشت )
حاضر كن ، و اذان و اقامه را به او تعليم ده ، على (عليه السلام) بلال را حاضر كرد
و اذان را به او تعليم داد .
تفسير نمونه ج : 4 ص : 440
براى توضيح بيشتر در اين زمينه مى توانيد به كتاب النص و الاجتهاد صفحه 128 مراجعه
كنيد .
قُلْ يَأَهْلَ الْكِتَبِ هَلْ تَنقِمُونَ مِنَّا إِلا أَنْ ءَامَنَّا بِاللَّهِ وَ
مَا أُنزِلَ إِلَيْنَا وَ مَا أُنزِلَ مِن قَبْلُ وَ أَنَّ أَكْثرَكمْ
فَسِقُونَ(59) قُلْ هَلْ أُنَبِّئُكُم بِشرّ مِّن ذَلِك مَثُوبَةً عِندَ اللَّهِ
مَن لَّعَنَهُ اللَّهُ وَ غَضِب عَلَيْهِ وَ جَعَلَ مِنهُمُ الْقِرَدَةَ وَ
الخَْنَازِيرَ وَ عَبَدَ الطغُوت أُولَئك شرُّ مَّكاناً وَ أَضلُّ عَن سوَاءِ
السبِيلِ(60)
ترجمه :
59 - بگو اى اهل كتاب آيا به ما خرده مى گيريد ؟ ( مگر ما چه كرده ايم ) جز اينكه
به خداوند يگانه ، و به آنچه بر ما نازل شده ، و به آنچه پيش از اين نازل گرديده
است ايمان آورده ايم و اين بخاطر آن است كه بيشتر شما از راه حق بدر رفته ايد ( و
لذا حق در نظر شما نازيباست ) .
60 - بگو : آيا شما را از كسانى كه جايگاه و پاداششان بدتر از اين است با خبر كنم ؟
! كسانى كه خداوند آنها را از رحمت خود دور ساخته و مورد خشم قرار داده ( و مسخ
كرده ) و از آنها ميمونها و خوكهائى قرار داده و پرستش بت كرده اند موقعيت و محل
آنها بدتر است و از راه راست گمراه ترند .
شان نزول :
از عبد الله بن عباس نقل شده كه جمعى از يهود نزد پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم)
آمدند و درخواست كردند : عقائد خود را براى آنها شرح دهد ، پيامبر (صلى الله
عليهوآلهوسلّم) گفت : من به خداى بزرگ و يگانه ايمان دارم و آنچه بر ابراهيم و
اسماعيل و اسحاق و يعقوب و موسى و عيسى و همه پيامبران الهى نازل شده حق مى دانم ،
و در
تفسير نمونه ج : 4 ص : 441
ميان آنها جدائى نمى افكنم ، آنها گفتند : ما عيسى را نمى شناسيم و به پيامبرى نمى
پذيريم ، سپس افزودند : ما هيچ آئينى را بدتر از آئين شما سراغ نداريم ! آيات فوق
نازل شد و به آنها پاسخ گفت .
تفسير :
در آيه نخست ، خداوند به پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) دستور مى دهد كه از اهل
كتاب سؤال كن و بگو چه كار خلافى از ما سر زده كه شما از ما عيب مى گيريد و انتقاد
مى كنيد جز اينكه ما به خداى يگانه ايمان آورده ايم و در برابر آنچه بر ما و بر
انبياء پيشين نازل شده تسليم هستيم .
( قل يا اهل الكتاب هل تنقمون منا الا ان آمنا بالله و ما انزل الينا و ما انزل من
قبل ) .
اين آيه در حقيقت اشاره به گوشه اى ديگر از لجاجتها و تعصبهاى بى مورد يهود مى كند
كه براى غير خود و غير آئين تحريف شده خويش هيچگونه ارزشى قائل نبودند و به خاطر
همين تعصب شديد ، حق در نظر آنها باطل و باطل در نظر آنان حق جلوه مى كرد .
و در پايان آيه جمله اى مى بينيم كه در حقيقت بيان علت جمله قبل است اين جمله مى
گويد : اگر شما توحيد خالص و تسليم در برابر تمام كتب آسمانى را بر ما ايراد مى
گيريد به خاطر آن است كه بيشتر شما فاسق و آلوده به گناه شده ايد ، چون خود شما
آلوده و منحرفيد اگر كسانى پاك و بر جاده حق باشند در نظر شما عيب است .
( و ان اكثر كم فاسقون ) .
تفسير نمونه ج : 4 ص : 442
اصولا در محيطهاى آلوده كه اكثريت آنرا افراد فاسق و آلوده به گناه تشكيل مى دهند
گاهى مقياس حق و باطل آنچنان دگرگون مى شود كه عقيده پاك و عمل صالح ، زشت و قابل
انتقاد ميگردد ، و عقائد و اعمال نادرست ، زيبا و شايسته تحسين جلوه ميكند ، اين
خاصيت همان مسخ فكرى است كه بر اثر فرو رفتن در گناه و خو گرفتن به آن به انسان دست
مى دهد .
ولى بايد توجه داشت كه آيه همانطور كه سابقا هم اشاره كرده ايم همه اهل كتاب را
مورد انتقاد قرار نميدهد ، بلكه حساب اقليت صالح را با كلمه اكثر در اينجا نيز بدقت
جدا كرده است .
در آيه دوم ، عقائد تحريف شده و اعمال نادرست اهل كتاب و كيفرهائى كه دامنگير آنها
گرديده است با وضع مؤمنان راستين و مسلمان مقايسه گرديده ، تا معلوم شود كداميك از
اين دو دسته درخور انتقاد و سرزنش هستند و اين يك پاسخ منطقى است كه براى متوجه
ساختن افراد لجوج و متعصب به كار مى رود در اين مقايسه چنين مى گويد : اى پيامبر به
آنها بگو آيا ايمان به خداى يگانه و كتب آسمانى داشتن درخور سرزنش و ايراد است ، يا
اعمال نارواى كسانى كه گرفتار آنهمه مجازات الهى شدند به آنها بگو آيا شما را آگاه
كنم از كسانى كه پاداش كارشان در پيشگاه خدا از اين بدتر است .
( قل هل انبئكم بشر من ذلك مثوبة عند الله ) شك نيست كه ايمان به خدا و كتب آسمانى
، چيز بدى نيست ، و اينكه
تفسير نمونه ج : 4 ص : 443
در آيه فوق آنرا با اعمال و افكار اهل كتاب مقايسه كرده و مى گويد : كداميك بدتر
است در حقيقت يكنوع كنايه مى باشد ، همانطور كه گاهى مى بينيم فرد ناپاكى از فرد
پاكى انتقاد مى كند ، او در جواب مى گويد : آيا پاكدامنان بدترند يا آلودگان ؟ .
سپس به تشريح اين مطلب پرداخته و مى گويد : آنها كه بر اثر اعمالشان مورد لعن و غضب
پروردگار واقع شدند و آنانرا به صورت ميمون و خوك مسخ كرد ، و آنها كه پرستش طاغوت
و بت نمودند ، مسلما اين چنين افراد ، موقعيتشان در اين دنيا و محل و جايگاهشان در
روز قيامت بدتر خواهد بود ، و از راه راست و جاده مستقيم گمراه ترند .
( من لعنه الله و غضب عليه و جعل منهم القردة و الخنازير و عبد الطاغوت اولئك شر
مكانا و اضل عن سواء السبيل ) .
در باره معنى مسخ و تغيير چهره دادن بعضى از انسانها و اينكه آيا منظور از آن مسخ و
دگرگون شدن چهره جسمانى است يا دگرگونى چهره فكرى و اخلاقى ، به خواست خدا به طور
مشروح در ذيل آيه 163 سوره اعراف سخن خواهيم گفت .
تفسير نمونه ج : 4 ص : 444
وَ إِذَا جَاءُوكُمْ قَالُوا ءَامَنَّا وَ قَد دَّخَلُوا بِالْكُفْرِ وَ هُمْ قَدْ
خَرَجُوا بِهِ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا كانُوا يَكْتُمُونَ(61) وَ تَرَى كَثِيراً
مِّنهُمْ يُسرِعُونَ فى الاثْمِ وَ الْعُدْوَنِ وَ أَكلِهِمُ السحْت لَبِئْس مَا
كانُوا يَعْمَلُونَ(62) لَوْ لا يَنْهَاهُمُ الرَّبَّنِيُّونَ وَ الأَحْبَارُ عَن
قَوْلهِِمُ الاثْمَ وَ أَكلِهِمُ السحْت لَبِئْس مَا كانُوا يَصنَعُونَ(63)
ترجمه :
61 - و هنگامى كه نزد شما مى آيند مى گويند ايمان آورده ايم ( اما ) با كفر وارد مى
شوند و با كفر خارج مى گردند و خداوند از آنچه كتمان مى كردند آگاهتر است .
62 - بسيارى از آنها را مى بينى كه در گناه و تعدى و خوردن مال حرام بر يكديگر سبقت
مى جويند ، چه زشت است كارى كه انجام مى دهند .
63 - چرا دانشمندان نصارى و علماى يهود آنها را از سخنان گناه آميز و خوردن مال
حرام نهى نمى كنند ؟ چه زشت است عملى كه انجام مى دهند .
تفسير :
در آيه نخست - براى تكميل بحث در باره منافقان اهل كتاب - پرده از روى نفاق درونى
آنها برداشته و به مسلمانان چنين اعلام مى كند : هنگامى كه نزد شما مى آيند مى
گويند ايمان آورديم در حالى كه با قلبى مملو از كفر داخل مى شوند و به همان حال نيز
از نزد شما بيرون مى روند و منطق و استدلال و سخنان شما در قلب آنها كمترين اثرى
نمى بخشد .
( و اذا جاؤكم قالوا آمنا و قد دخلوا بالكفر و هم قد خرجوا به ) .
بنابراين چهره هاى حق بجانب و اظهار ايمان و همچنين پذيرش ظاهرى
تفسير نمونه ج : 4 ص : 445
و رياكارانه اى كه در برابر سخنان شما نشان مى دهند ، نبايد شما را فريب دهد .
و در پايان آيه به آنها اخطار مى كند كه با تمام اين پرده پوشى ها خداوند از آنچه
آنها كتمان مى كنند ، آگاه و با خبر است .
و در آيه بعد نشانه هاى ديگرى از نفاق آنها را بازگو مى كند ، از جمله اينكه مى
گويد : بسيارى از آنها را مى بينى كه در مسير گناه و ستم و خوردن اموال حرام بر
يكديگر سبقت مى جويند .
( و ترى كثيرا منهم يسارعون فى الاثم و العدوان و اكلهم السحت ) .
يعنى آنچنان آنها در راه گناه و ستم گام بر مى دارند كه گويا به سوى اهداف
افتخارآميزى پيش مى روند ، و بدون هيچگونه شرم و حيا ، سعى مى كنند از يكديگر پيشى
گيرند .
بايد توجه داشت كه كلمه اثم هم به معنى كفر آمده است و هم به معنى هر گونه گناه ،
ولى چون در اينجا در مقابل عدوان قرار گرفته است ، بعضى از مفسران آنرا به معنى
گناهانى كه زيان آن تنها متوجه خود انسان مى شود تفسير كرده اند بر خلاف عدوان كه
زيان آن به ديگران مى رسد ، اين احتمال نيز هست كه ذكر عدوان بعد از ذكر اثم به
اصطلاح از قبيل ذكر عام بعد از خاص و ذكر اكل سحت بعد از آنها از قبيل ذكر اخص بوده
باشد .
به اين ترتيب قبلا آنها را به خاطر هر گونه گناه مذمت مى كند ، و سپس روى دو گناه
بزرگ به خاطر اهميتى كه داشته اند ، انگشت مى گذارد ، يكى ستمگرى و ديگرى خوردن
اموال حرام ، اعم از رشوه و غير آن .
تفسير نمونه ج : 4 ص : 446
كوتاه سخن اينكه : قرآن اين دسته از منافقان اهل كتابرا ، به خاطر پرده درى و جرئت
و بى پروائى در برابر هر گونه گناه و به خصوص ستمگرى و بالاخص خوردن اموال نامشروع
همانند رشوه ، و ربا و مانند آن مذمت مى كند .
و در پايان آيه براى تاكيد زشتى اعمال آنها مى گويد : چه عمل زشت و ننگينى آنها
انجام مى دهند .
( لبئس ما كانوا يعملون ) از تعبير كانوا يعملون چنين استفاده مى شود كه انجام اين
اعمال براى آنها جنبه اتفاقى نداشته بلكه بر آن مداومت داشته و مكرر مرتكب آن شده
اند .
سپس در آيه سوم حمله را متوجه دانشمندان آنها كرده كه با سكوت خود آنانرا به گناه
تشويق مى نمودند و مى گويد : چرا دانشمندان مسيحى و علماى يهود ، آنها را از سخنان
گناه آلود و خوردن اموال نامشروع باز نمى دارند .
( لو لا ينهاهم الربانيون و الاحبار عن قولهم الاثم و اكلهم السحت ) همانطور كه در
سابق اشاره كرده ايم ربانيون جمع ربانى و در اصل از كلمه رب گرفته شده ، و به معنى
دانشمندانى است كه مردم را به سوى خدا دعوت مى كنند ، ولى در بسيارى از موارد اين
كلمه به علماى مذهبى مسيحى اطلاق مى شده است .
و احبار جمع حبر ( بر وزن ابر ) به معنى دانشمندانى است كه اثر نيكى از خود در
جامعه مى گذارند ، ولى در بسيارى از موارد به علماى يهود گفته ميشود .
ضمنا از اينكه در اين آيه ذكرى از عدوان كه در آيه قبل بود ديده نمى شود ، بعضى
استفاده كرده اند كه اثم به همان معناى وسيع كلمه است كه عدوان در آن درج است .
تفسير نمونه ج : 4 ص : 447
در اين آيه بر خلاف آيه گذشته تعبير به قولهم الاثم شده است ، و اين تعبير ممكن است
، اشاره به اين بوده باشد كه دانشمندان موظفند مردم را هم از سخنان گناه آلود باز
دارند و هم از اعمال گناه ، و يا اينكه قول در اينجا به معنى اعتقاد است يعنى
دانشمندان براى اصلاح يك اجتماع فاسد ، نخست بايد افكار و اعتقادات نادرست آنها را
تغيير دهند ، زيرا تا انقلابى در افكار پيدا نشود ، نمى توان انتظار اصلاحات عميق
در جنبه هاى عملى داشت و به اين ترتيب آيه ، راه اصلاح جامعه فاسد را كه بايد از
انقلاب فكرى شروع شود به دانشمندان نشان مى دهد .
و در پايان آيه ، قرآن به همان شكل كه گناهكاران اصلى را مذمت نمود ، دانشمندان
ساكت و ترك كننده امر به معروف و نهى از منكر را مورد مذمت قرار داده ، مى گويد :
چه زشت است كارى كه آنها انجام مى دهند .
( لبئس ما كانوا يصنعون ) و به اين ترتيب روشن مى شود كه سرنوشت كسانى كه وظيفه
بزرگ امر بمعروف و نهى از منكر را ترك مى كنند - بخصوص اگر از دانشمندان و علما
باشند - سرنوشت همان گناهكاران است و در حقيقت شريك جرم آنها محسوب مى شوند .
از ابن عباس مفسر معروف نقل شده كه مى گفت : اين آيه شديدترين آيه اى است كه
دانشمندان وظيفه نشناس و ساكت را توبيخ و مذمت مى كند .
بديهى است اين حكم اختصاصى به علماى خاموش و ساكت يهود و نصارى ندارد و تمام رهبران
فكرى و دانشمندانى كه به هنگام آلوده شدن مردم به گناه و سرعت گرفتن در راه ظلم و
فساد ، خاموش مى نشينند در بر مى گيرد ، زيرا حكم خدا در باره همگان يكسان است ! در
حديثى از امير مؤمنان على (عليه السلام) مى خوانيم : كه در خطبه اى فرمود :
تفسير نمونه ج : 4 ص : 448
اقوام گذشته به اين جهت هلاك و نابود گشتند كه مرتكب گناهان مى شدند و دانشمندانشان
سكوت مى كردند ، و نهى از منكر نمى نمودند ، در اين هنگام بلاها و كيفرهاى الهى بر
آنها فرود مى آمد ، پس شما اى مردم ! امر به معروف كنيد و نهى از منكر نمائيد ، تا
به سرنوشت آنها دچار نشويد .
و همين مضمون در نهج البلاغه در اواخر خطبه قاصعه ( خطبه 192 ) نيز آمده است : فان
الله سبحانه لم يلعن القرن الماضى بين ايديكم الا لتركهم الامر بالمعروف و النهى عن
المنكر فلعن السفهاء لركوب المعاصى و الحكماء لترك التناهى خداوند متعال مردم قرون
پيشين را از رحمت خود دور نساخت مگر بخاطر اينكه امر به معروف و نهى از منكر را ترك
گفتند ، عوام را به خاطر ارتكاب گناه و دانشمندان را به خاطر ترك نهى از منكر مورد
لعن خود قرار داد و از رحمت خويش دور ساخت .
قابل توجه اينكه درباره توده مردم در آيه سابق تعبير به يفعلون شده و در اين آيه در
مورد دانشمندان تعبير به يصنعون و مى دانيم كه يصنعون از ماده صنع به معنى كارهائى
است كه از روى دقت و مهارت انجام مى گيرد ولى يعملون از ماده عمل به هر گونه كار
گفته مى شود اگر چه دقتى در آن نباشد و اين خود متضمن مذمت بيشترى است زيرا اگر
مردم نادان و عوام كارهاى بدى انجام مى دهند ، قسمتى از آن به خاطر نادانى و بى
اطلاعى است ، ولى دانشمندى كه وظيفه خود را عمل نكند حساب شده ، آگاهانه و ماهرانه
مرتكب خلاف شده است ، و به همين دليل مجازات عالم از جاهل سنگينتر و سخت تر است ! .
تفسير نمونه ج : 4 ص : 449
وَ قَالَتِ الْيهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّت أَيْدِيهِمْ وَ لُعِنُوا
بمَا قَالُوا بَلْ يَدَاهُ مَبْسوطتَانِ يُنفِقُ كَيْف يَشاءُ وَ لَيزِيدَنَّ
كَثِيراً مِّنهُم مَّا أُنزِلَ إِلَيْك مِن رَّبِّك طغْيَناً وَ كُفْراً وَ
أَلْقَيْنَا بَيْنهُمُ الْعَدَوَةَ وَ الْبَغْضاءَ إِلى يَوْمِ الْقِيَمَةِ كلَّمَا
أَوْقَدُوا نَاراً لِّلْحَرْبِ أَطفَأَهَا اللَّهُ وَ يَسعَوْنَ فى الأَرْضِ
فَساداً وَ اللَّهُ لا يحِب الْمُفْسِدِينَ(64)
ترجمه :
64 - و يهود گفتند دست خدا به زنجير بسته است ! ، دستهايشان بسته باد و بخاطر اين
سخن از رحمت ( الهى ) دور شوند ! بلكه هر دو دست ( قدرت ) او گشاده است هر گونه
بخواهد مى بخشد ، و اين آيات كه بر تو از طرف پروردگارت نازل شده بر طغيان و كفر
بسيارى از آنها مى افزايد ، و در ميان آنها عداوت و دشمنى تا روز قيامت افكنديم ، و
هر زمان آتش جنگى افروختند آنرا خداوند خاموش ساخت و براى فساد در زمين تلاش مى
كنند و خداوند مفسدان را دوست ندارد .
تفسير :
در اين آيه يكى از مصداقهاى روشن سخنان ناروا و گفتار گناه آلود يهود كه در آيه قبل
به طور كلى به آن اشاره شد آمده است ، توضيح اينكه : تاريخ نشان ميدهد كه يهود
زمانى در اوج قدرت ميزيستند ، و بر قسمت مهمى از دنياى آباد آن زمان حكومت داشتند ،
كه زمان داود و سليمان بن داود را به عنوان نمونه مى توان يادآور شد ، و در اعصار
بعد نيز ، قدرت آنها با نوسانهائى ادامه داشت ، ولى با ظهور اسلام مخصوصا در محيط
حجاز ستاره قدرت آنها افول كرد مبارزه پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) با يهود بنى
النضير و بنى قريظه و يهود خيبر موجب نهايت تضعيف آنها گرديد ، در اين موقع بعضى از
آنها با در نظر گرفتن قدرت و عظمت پيشين از روى استهزاء گفتند : دست خدا به زنجير
بسته شده و به ما بخششى نمى كند .
( گوينده اين سخن طبق
تفسير نمونه ج : 4 ص : 450
نقل بعضى از مفسران فنحاس بن عاذورا رئيس بنى قينقاع يا نباش بن قيس طبق نقل بعضى
ديگر بوده است ) .
و از آنجا كه بقيه نيز به گفتار او راضى بودند ، قرآن اين سخن را به همه آنها نسبت
داده ، مى گويد : يهود گفتند دست خدا به زنجير بسته شده ! ( قالت اليهود يد الله
مغلولة ) بايد توجه داشت كه يد در لغت عرب به معانى زيادى اطلاق مى شود كه يكى دست
است و ديگرى نعمت و قدرت و زمامدارى و حكومت و تسلط مى باشد .
البته معنى اصلى همان دست مى باشد .
و از آنجا كه انسان بيشتر كارهاى مهم را با دست خود انجام ميدهد ، به عنوان كنايه
در معانى ديگر به كار رفته است ، همانطور كه كلمه دست در زبان فارسى نيز چنين است .
از بسيارى از رواياتى كه از طريق اهلبيت (عليهم السلام) به ما رسيده استفاده مى شود
كه اين آيه اشاره به اعتقادى است كه يهود در باره مساله قضا و قدر و سرنوشت و تفويض
داشتند و معتقد بودند كه در آغاز خلقت خداوند همه چيز را معين كرده و آنچه بايد
انجام بگيرد ، انجام گرفته است و حتى خود او هم عملا نمى تواند تغييرى در آن ايجاد
كند ! البته ذيل آيه ( بل يداه مبسوطتان ) بطورى كه خواهد آمد همان معنى اول را
تاييد مى كند ولى معنى دوم نيز مى تواند با معنى اول در يك مسير قرار گيرد ، زيرا
هنگاميكه زندگى يهود بهم خورد و ستاره اقبالشان غروب كرد معتقد بودند اين يك سرنوشت
است و سرنوشت را نمى توان تغيير داد ، زيرا از آغاز همه اين سرنوشتها تعيين شده و
عملا دست خدا بسته است ! ! خداوند در پاسخ آنها نخست به عنوان نكوهش و مذمت از اين
عقيده ناروا مى گويد : دست آنها در زنجير باد ، و به خاطر اين سخن ناروا از رحمت
تفسير نمونه ج : 4 ص : 451
خدا بدور گردند .
( غلت ايديهم و لعنوا بما قالوا ) سپس براى ابطال اين عقيده ناروا مى گويد : هر دو
دست خدا گشاده است ، و هر گونه بخواهد و بهر كس بخواهد مى بخشد .
( بل يداه مبسوطتان ينفق كيف يشاء ) نه اجبارى در كار او هست ، نه محكوم جبر عوامل
طبيعى و جبر تاريخ مى باشد ، بلكه اراده او بالاتر از هر چيز و نافذ در همه چيز است
.
قابل توجه اينكه يهود يد را به عنوان مفرد آورده بودند ، اما خداوند در پاسخ آنها
يد را به صورت تثنيه مى آورد و مى گويد : دو دست خدا گشاده است و اين علاوه بر
تاكيد مطلب كنايه لطيفى از نهايت جود و بخشش خدا است ، زيرا كسانى كه زياد سخاوتمند
باشند ، با هر دو دست مى بخشند ، به علاوه ذكر دو دست كنايه از قدرت كامل و شايد
اشاره اى به نعمتهاى مادى و معنوى ، يا دنيوى و اخروى نيز بوده باشد .
بعد مى گويد : حتى اين آيات كه پرده از روى گفتار و عقائد آنان بر مى دارد به جاى
اينكه اثر مثبت در آنها بگذارد و از راه غلط باز گردند ، بسيارى از آنها را روى
دنده لجاجت مى افكند و طغيان و كفر آنها بيشتر مى شود .
( و ليزيدن كثيرا منهم ما انزل اليك من ربك طغيانا و كفرا ) اما در مقابل اين گفته
ها و اعتقادات ناروا و لجاجت و يكدندگى در طريق طغيان و كفر ، خداوند مجازات سنگينى
در اين جهان براى آنها قائل شده و آن اين است كه عداوت و دشمنى در ميان آنها تا
دامنه قيامت افكنده است .
( و القينا بينهم العداوة و البغضاء الى يوم القيامة ) .
در اينكه منظور از اين عداوت و بغضاء چيست در ميان مفسران گفتگو است ، ولى اگر ما
از وضع استثنائى و ناپايدار كنونى يهود صرفنظر كنيم و تاريخچه زندگى پراكنده و توام
با دربدرى آنها را در نظر بگيريم خواهيم ديد كه يك عامل مهم براى اين وضع خاص
تاريخى عدم وجود اتحاد و صميميت در ميان
تفسير نمونه ج : 4 ص : 452
آنها در سطح جهانى بوده است ، زيرا اگر اتحاد و صميميتى در ميان آنها وجود مى داشت
در طول تاريخ اين همه شاهد پراكندگى و بدبختى و در بدرى نبودند .
در ذيل آيه 14 همين سوره توضيح بيشترى در باره مسئله عداوت و دشمنى مداوم در ميان
اهل كتاب ذكر كرديم .
و در قسمت اخير آيه اشاره به كوششها و تلاشهاى يهود براى برافروختن آتش جنگها و لطف
خدا در مورد رهائى مسلمانان از اين آتشهاى نابود كننده كرده ، مى فرمايد : هر زمان
آتشى براى جنگ افروختند ، خداوند آنرا خاموش ساخت و شما را حفظ از آن كرد .
( كلما اوقدوا نارا للحرب اطفاها الله ) و اين در حقيقت يكى از نكات اعجاز آميز
زندگى پيامبر اسلام (صلى الله عليهوآلهوسلّم) است زيرا يهوديان از تمام مردم حجاز
نيرومندتر ، و به مسائل جنگى آشناتر ، و داراى محكمترين قلعه ها و سنگرها بودند ،
علاوه بر اين قدرت مالى فراوانى داشتند كه در پيكارها به آنها كمك مى كرد ، تا آنجا
كه قريش براى جلب كمك آنها كوشش مى كردند و اوس و خزرج هر كدام سعى داشتند كه پيمان
دوستى و همكارى نظامى با آنها ببندند ، ولى با اينهمه ، چنان طومار قدرت آنها در هم
پيچيده شد كه بهيچوجه قابل پيش بينى نبود ، يهود بنى نضير و بنى قريظه و بنى قينقاع
تحت شرائط خاصى مجبور به جلاى وطن شدند ، و ساكنان قلعه هاى خيبر و سرزمين فدك
تسليم گرديدند ، و حتى يهوديانى كه در پاره اى از بيابانهاى حجاز سكونت داشتند ،
آنها نيز در برابر عظمت اسلام زانو زدند نه تنها نتوانستند مشركان را يارى دهند
بلكه خودشان نيز از صحنه مبارزه كنار رفتند .
قرآن اضافه مى كند : آنها براى پاشيدن بذر فساد در روى زمين تلاش و كوشش پى گير و
مداومى دارند .
( و يسعون فى الارض فسادا ) در حالى كه خداوند مفسدان را دوست نمى دارد .
( و الله لا يحب المفسدين )
تفسير نمونه ج : 4 ص : 453
بنا بر اين قرآن هيچگاه به آنها از نظر نژادى ايراد ندارد ، بلكه مقياس انتقادات
قرآن و الگوى سرزنشهاى آن اعمالى است كه از هر كس و هر جمعيتى صادر مى شود و در
آيات بعد خواهيم ديد كه با اينهمه ، قرآن راه بازگشت را بروى آنها باز گذاشته است .
وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْكتَبِ ءَامَنُوا وَ اتَّقَوْا لَكفَّرْنَا عَنهُمْ
سيِّئَاتهِمْ وَ لأَدْخَلْنَهُمْ جَنَّتِ النَّعِيمِ(65) وَ لَوْ أَنهُمْ أَقَامُوا
التَّوْرَاةَ وَ الانجِيلَ وَ مَا أُنزِلَ إِلَيهِم مِّن رَّبهِمْ لأَكلُوا مِن
فَوْقِهِمْ وَ مِن تحْتِ أَرْجُلِهِم مِّنهُمْ أُمَّةٌ مُّقْتَصِدَةٌ وَ كَثِيرٌ
مِّنهُمْ ساءَ مَا يَعْمَلُونَ(66)
ترجمه :
65 - و اگر اهل كتاب ايمان بياورند و تقوا پيشه كنند گناهان آنها را مى بخشيم و در
باغهاى پر نعمت بهشت وارد مى سازيم .
66 - و اگر آنها تورات و انجيل و آنچه بر آنها از طرف پروردگارشان نازل شده ( قرآن
) را برپا دارند از آسمان و زمين روزى خواهند خورد ، جمعى از آنها ميانه رو هستند
ولى اكثرشان اعمال بدى انجام مى دهند .
تفسير :
به دنبال انتقادات گذشته از برنامه و روش اهل كتاب ، در اين دو آيه آنچنان كه اصول
تربيتى اقتضا مى كند ، قرآن براى بازگرداندن منحرفان اهل كتاب به راه راست ، و نشان
دادن مسير واقعى به آنها ، و تقدير از اقليتى كه در ميان آنان وجود داشت و با اعمال
خلاف آنها همگام نبود ، نخست
تفسير نمونه ج : 4 ص : 454
چنين مى گويد : اگر اهل كتاب ايمان بياورند و پرهيزكارى پيشه كنند ، گناهان گذشته
آنها را مى پوشانيم و از آن صرفنظر مى كنيم .
( و لو ان اهل الكتاب آمنوا و اتقوا لكفرنا عنهم سيئاتهم ) نه تنها گناهان آنها را
مى بخشيم بلكه در باغهاى بهشت كه كانون انواع نعمتها است آنها را وارد مى كنيم .
( و لا دخلنا هم جنات النعيم ) اين در زمينه نعمتهاى معنوى و اخروى است .
سپس به اثر عميق ايمان و تقوا حتى در زندگى مادى انسانها ، اشاره كرده ، مى گويد
اگر آنها تورات و انجيل را برپا دارند و آنرا به عنوان يك دستور العمل زندگى در
برابر چشم خود قرار دهند ، و به طور كلى به همه آنچه از طرف پروردگارشان بر آنها
نازل شده اعم از كتب آسمانى پيشين و قرآن بدون هيچگونه تبعيض و تعصب عمل كنند ، از
آسمان و زمين ، نعمتهاى الهى آنها را فرا خواهد گرفت .
( و لو انهم اقاموا التوراة و الانجيل و ما انزل اليهم من ربهم لاكلوا من فوقهم و
من تحت ارجلهم ) .
شك نيست كه منظور از برپا داشتن تورات و انجيل ، آن قسمت از تورات و انجيل واقعى
است كه در آن زمان در دست آنها بود ، نه قسمتهاى تحريف يافته كه كم و بيش از روى
قرائن شناخته مى شد ، و منظور از ما انزل اليهم من ربهم همه كتابهاى آسمانى و
دستورات الهى است ، زيرا اين جمله مطلق است ، و در حقيقت اشاره به اين است كه نبايد
تعصبهاى قومى را با مسائل دينى و الهى آميخت ، كتابهاى آسمانى عرب و يهود مطرح نيست
، آنچه مطرح است دستورهاى الهى است و به اين بيان قرآن مى خواهد تا آنجا كه ممكن
است از تعصب آنها بكاهد و راه را براى نفوذ در اعماق جانشان هموار سازد ، و لذا
تمام ضميرها در اين آيه بخود آنها بازگشت مى كند ( اليهم ، من ربهم ، من فوقهم ، من
تحت ارجلهم ) همه بخاطر اين است كه از مركب لجاجت فرود آيند و تصور نكنند تسليم در
برابر قرآن به معنى تسليم يهود در
تفسير نمونه ج : 4 ص : 455
برابر عرب است ، بلكه تنها تسليم در برابر خداى بزرگشان است .
شك نيست كه منظور از بر پا داشتن مقررات تورات و انجيل ، عمل به اصول آنها است ،
زيرا همانطور كه بارها گفته ايم ، اصول تعليمات انبياء در همه جا يكسان است و تفاوت
در ميان آنها تفاوت كامل و اكمل است و اين منافات با آن ندارد كه بعضى از احكام
آئين قبل را ، بوسيله بعضى از احكام آئين بعد نسخ كند .
خلاصه اينكه آيه فوق يكبار ديگر ، اين اصل اساسى را مورد تاكيد قرار مى دهد كه
پيروى از تعليمات آسمانى انبياء تنها براى سر و سامان دادن به زندگى پس از مرگ نيست
، بلكه بازتاب گسترده اى در سرتاسر زندگى مادى انسانها نيز دارد ، جمعيتها را قوى ،
و صفوف را فشرده ، و نيروها را متراكم ، و نعمتها را پر بركت ، و امكانات را وسيع ،
و زندگى را مرفه ، و امن و امان مى سازد .
نظرى به ثروتهاى عظيم مادى و نيروهاى فراوان انسانى كه امروز در دنياى بشريت بر اثر
انحراف از اين تعليمات به صورت سلاحهاى مرگبار و كشمكشهاى بى دليل و كوششهاى
ويرانگر ، نابود مى گردد ، دليل زنده اين حقيقت است ، امروز حجم ثروتهائى كه در جهت
تخريب دنيا - اگر درست بينديشيم - به كار مى رود ، هر گاه بيشتر از ثروتهائى كه در
مسيرهاى سازنده مصرف مى شود نباشد از آن هم كمتر نيست .
امروز مغزهاى متفكرى كه براى تكميل و توسعه و توليد سلاحهاى جنگى و كشمكشهاى
استعمارى كار مى كند ، قسمت مهمى از نيروهاى ارزنده انسانى را تشكيل مى دهد ، و
چقدر نوع بشر به اين سرمايه ها و اين مغزهائى كه بيهوده از بين مى رود ، براى رفع
نيازمنديهايش محتاج است ، و چقدر چهره دنيا زيبا و خواستنى و جالب بود اگر همه
اينها در راه آبادى به كار گرفته مى شدند .
تفسير نمونه ج : 4 ص : 456
ضمنا بايد توجه داشت كه منظور از جمله : من فوقهم و من تحت ارجلهم آن است كه تمام
نعمتهاى آسمان و زمين ، آنها را فرا خواهد گرفت ، و اين احتمال نيز هست كه اين جمله
، كنايه اى بوده باشد از عموميت نعمتها همانطور كه در ادبيات عرب و غير عرب ، گاهى
گفته مى شود : فلانكس از فرق تا قدم غرق نعمت شد يعنى در تمام جنبه ها .
و نيز اين آيه ، پاسخى است به گفتارى كه از يهود در آيات گذشته خوانديم كه اگر مى
بينيد نعمتهاى الهى از شما قطع شده ، به خاطر اين نيست كه بخل در ذات مقدس خداوند
راه يافته و دست او بسته باشد ، بلكه اين اعمال شما است كه در زندگى مادى و معنوى
شما منعكس شده و هر دو را تيره ساخته است و تا شما باز نگرديد ، اينها نيز باز
نگردند .
در پايان آيه ، اشاره به اقليت صالح اين جمعيت كرده ، مى گويد : با اينكه بسيارى از
آنها بدكارند ولى جمعيتى معتدل و ميانه رو در ميان آنها وجود دارند ( كه حسابشان با
حساب ديگران در پيشگاه خدا و در نظر خلق خدا جدا است ) .
( منهم امة مقتصدة و كثير منهم ساء ما يعملون ) .
نظير اين تعبير در باره اقليت صالح اهل كتاب ، در آيات 159 و 181 سوره اعراف و 75
آل عمران نيز ديده مى شود .
پايان جلد چهارم تفسير نمونه
|