بعدی 
تفسير نمونه ج : 20 ص : 119
نيست .
از سوى ديگر آياتى كه در باره حيات جاويدان شهيدان بعد از مرگ سخن مى گويد ، و از پاداشهاى فوق العاده آنها بحث مى كند گواه بر وجود نعمتهاى برزخى است .
قابل توجه اينكه در حديثى از پيامبر گرامى اسلام (صلى الله عليهوآلهوسلّم) مى خوانيم كه فرمود : ان احدكم اذا مات عرض عليه مقعده بالغداة و العشى ، ان كان من اهل الجنة فمن الجنة ، و ان كان من اهل النار فمن النار ، يقال هذا مقعدك حيث يبعثك الله يوم القيامة ! : هنگامى كه يكى از شما از دنيا مى رود جايگاه او را هر صبح و شام به او نشان مى دهند ، اگر بهشتى باشد جايگاهش را در بهشت ، و اگر دوزخى باشد جايگاهش را در آتش ، و به او مى گويند : اين جايگاه تو در روز قيامت است ( و همين امر باعث شادى يا عذاب روح او مى شود ) .
امام صادق (عليه السلام) مى فرمايد : ذلك فى الدنيا قبل يوم القيامة لان فى نار القيامه لا يكون غدو و عشى ، ثم قال ان كانوا يعذبون فى النار غدوا و عشيا ففيها بين ذلك هم من السعداء ، لا و لكن هذا فى البرزخ قبل يوم القيامة ا لم تسمع قوله عز و جل : و يوم تقوم الساعة ادخلوا آل فرعون اشد العذاب : اين در دنيا قبل از روز قيامت است ، زيرا آتش قيامت صبح و شام ندارد سپس فرمود : اگر آنها در قيامت تنها صبح و شام در آتش دوزخ عذاب شوند در ميان اين دو بايد سعادتمند باشند ، چنين نيست ، اين مربوط به برزخ است پيش از روز .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 120
قيامت ، آيا سخن خدا را ( بعد از اين جمله ) نشنيده اى كه مى فرمايد : هنگامى كه قيامت برپا مى گردد فرمان داده مى شود آل فرعون را در اشد عذاب وارد كنيد .
امام نمى فرمايد : در قيامت صبح و شام نيست ، بلكه مى فرمايد آتش دوزخ جاودانه است و صبح و شام ندارد ، آنچه مجازاتش صبح و شام دارد عالم برزخ است ، سپس به جمله بعد كه سخن از قيامت مى گويد به عنوان قرينه اى بر اينكه جمله قبل مربوط به برزخ است استدلال مى فرمايد .
در باره برزخ و دلائل آن در جلد 14 صفحه 314 به بعد ( ذيل آيه 100 سوره مؤمنون ) به طور مشروح بحث كرده ايم .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 121
وَ إِذْ يَتَحَاجُّونَ فى النَّارِ فَيَقُولُ الضعَفَؤُا لِلَّذِينَ استَكبرُوا إِنَّا كُنَّا لَكُمْ تَبَعاً فَهَلْ أَنتُم مُّغْنُونَ عَنَّا نَصِيباً مِّنَ النَّارِ(47) قَالَ الَّذِينَ استَكبرُوا إِنَّا كلُّ فِيهَا إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَكَمَ بَينَ الْعِبَادِ(48) وَ قَالَ الَّذِينَ فى النَّارِ لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ ادْعُوا رَبَّكُمْ يخَفِّف عَنَّا يَوْماً مِّنَ الْعَذَابِ(49) قَالُوا أَ وَ لَمْ تَك تَأْتِيكُمْ رُسلُكم بِالْبَيِّنَتِ قَالُوا بَلى قَالُوا فَادْعُوا وَ مَا دُعَؤُا الْكفِرِينَ إِلا فى ضلَل(50)
ترجمه :
47 - به خاطر بياور هنگامى را كه در آتش دوزخ با هم محاجه مى كنند ، ضعفا به مستكبران مى گويند : ما پيرو شما بوديم آيا ( امروز ) سهمى از آتش را بجاى ما پذيرا
تفسير نمونه ج : 20 ص : 122
مى شويد ؟ !
48 - مستكبران مى گويند : ما همگى در آن هستيم ، خداوند در ميان بندگانش ( به عدالت ) حكم كرده است .
49 - و آنها كه در آتشند به خازنان جهنم مى گويند : از پروردگارتان بخواهيد يكروز عذاب را از ما بردارد .
50 - آنها مى گويند : آيا پيامبران شما با دلائل روشن به سراغتان نيامدند ؟ مى گويند : آرى آنها مى گويند : پس هر چه مى خواهيد دعا كنيد ، ولى دعاى كافران ( به جائى نمى رسد و ) جز در ضلالت نيست .

تفسير : محاجه ضعفا و مستكبران در دوزخ !
از آنجا كه مؤمن آل فرعون در پايان سخنانش جمعيت فرعونيان را به مساله قيامت و عذاب دوزخ توجه داد ، آيات مورد بحث رشته سخن را در همين زمينه به دست گرفته و دنبال مى كند ، و صحنه هائى از گفتگوى پرخاشگرانه دوزخيان را در دل آتش منعكس مى سازد .
نخست مى فرمايد : بخاطر بياور هنگامى را كه آنها در آتش دوزخ محاجه و گفتگو مى كنند ، ضعفا به مستكبران مى گويند : ما پيروان شما بوديم ، آيا اكنون سهمى از عذاب و نصيبى از آتش دوزخ را بجاى ما پذيرا مى شويد ؟ ( و اذ يتحاجون فى النار فيقول الضعفاء للذين استكبروا انا كنا لكم تبعا فهل انتم مغنون عنا نصيبا من النار ) .
منظور از ضعفا كسانى هستند كه علم كافى و استقلال فكرى نداشتند ، چشم و گوش بسته به دنبال سردمداران كفر حركت مى كردند كه قرآن از آنها .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 123
به عنوان مستكبران ياد كرده است : بدون شك اين پيروان در آنجا مى دانند كه رهبران آنها نيز خود گرفتار عذابند ، و كمترين توانائى براى دفاع از آنها ندارند اما چرا اين پيروان به آنها پناه مى برند و تقاضا مى كنند سهمى از عذابشان را بپذيرند ؟ ! بعضى گفته اند اين به خاطر آن است كه در اين جهان عادت كرده بودند در حوادث سخت به آنها پناه برند ، در آنجا نيز ناخودآگاه به سوى اين امر كشيده مى شوند .
ولى بهتر اين است كه گفته شود اين يك نوع سخريه و ملامت و سرزنش نسبت به آنها است ، تا معلوم شود تمام ادعاهاى آنها پوشالى و خالى از حقيقت بوده است .
قابل توجه اين كه از امير مؤمنان على (عليه السلام) نقل شده در يكى از روزهاى غدير خطبه اى خواند و ضمن دعوت مردم به توحيد الهى آنها را به طاعت كسانى كه خداوند امر به اطاعت آنها كرده است توجه داد و آيه فوق را يادآور شد ، سپس افزود : ا فتدرون الاستكبار ما هو ؟ هو ترك الطاعة لمن امروا بطاعته ، و الترفع على من ندبوا الى متابعته ، و القرآن ينطق من هذا كثيرا ، ان تدبره متدبر زجره ، و وعظه ! : آيا مى دانيد استكبار چيست ؟ ترك اطاعت كسانى كه مامور به اطاعت آنها هستيد و خود برتربينى نسبت به آنها ، قرآن از اين مقوله سخن بسيار مى گويد ، به گونه اى كه اگر انسان در آن بينديشد او را اندرز مى دهد و از خلاف باز مى دارد ( در حقيقت امام (عليه السلام) با اين تعبيرات زنده و روشن مى خواهد راه عذر را بر كسانى كه وصاياى پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) را در روز غدير فراموش كردند و دنبال دگران رفتند .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 124
هشدار دهد ) .
به هر حال مستكبران در پاسخ اين سخن سكوت نمى كنند اما جوابى مى گويند كه از نهايت ضعف و زبونى آنها حكايت دارد ، چنانكه قرآن در آيه بعد به آن اشاره كرده مى فرمايد : مستكبران مى گويند : ما و شما همگى در اين آتش دوزخيم ، و سرنوشت مشتركى داريم ، خداوند در ميان بندگانش به عدالت حكم كرده است ! ( قال الذين استكبروا انا كل فيها ان الله قد حكم بين العباد ) .
اگر مى توانستيم مشكلى را از شما حل كنيم از خودمان حل مى كرديم ، هيچ كارى از ما در اينجا ساخته نيست ، نه دفع عذاب از شما و نه از خودمان ، و نه حتى پذيرش بخشى از مجازات شما .
قابل توجه اينكه در آيه 21 سوره ابراهيم همين پيشنهاد ضعفا در برابر مستكبران مطرح شده و در آنجا مى خوانيم : مستكبران در جواب مى گويند : لو هدانا الله لهديناكم سواء علينا ا جزعنا ام صبرنا ما لنا من محيص : اگر خدا ما را ( به سوى راه رهائى از عذاب ) هدايت كرده بود ما نيز شما را هدايت مى كرديم ( كار از اينها گذشته است ) چه بيتابى كنيم و چه شكيبائى تفاوتى ندارد ! پيدا است كه اين دو جواب منافاتى با هم ندارد و مكمل يكديگر است .
اينجا كه دست آنها از هر وسيله اى كوتاه مى شود رو به سوى خازنان دوزخ و ماموران عذاب مى كنند و اين دوزخيان به خازنان جهنم مى گويند شما از پروردگارتان بخواهيد يك روز عذاب را از ما بر دارد ( و قال الذين فى النار لخزنة جهنم ادعوا ربكم يخفف عنا يوما من العذاب ) .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 125
آنها مى دانند كه مجازات الهى بر طرف شدنى نيست ، تنها تقاضايشان اين است كه يك روز عذاب الهى از آنان برداشته شود يك روز تخفيف بگيرند نفسى تازه كنند ، و اندكى بياسايند ، و به همين قانع هستند ! ولى مراقبان دوزخ مى گويند : آيا پيامبران شما با دلائل روشن به سراغتان نيامدند ؟ و آيا بقدر كافى براى شما اتمام حجت نشد ؟ ( قالوا ا و لم تك تاتيكم رسلكم بالبينات ) .
در پاسخ مى گويند : آرى ( قالوا بلى ) .
ولى خازنان دوزخ به آنان مى گويند : حال كه چنين است هر چه مى خواهيد دعا كنيد ، اما بدانيد دعاى كافران بجائى نمى رسد و ضايع و نابود مى شود ! ( قالوا فادعوا و ما دعاء الكافرين الا فى ضلال ) .
شما خود معترفيد كه پيامبران الهى با دلائل روشن آمدند ، اما به آنها اعتنا نكرديد و كافر شديد ، بنا بر اين هر چه دعا كنيد سودى ندارد ، چرا كه خدا دعاى كافران را نمى پذيرد .
جمعى از مفسران در تفسير جمله اخير گفته اند منظور اين است كه شما خودتان دعا كنيد زيرا ما بدون اذن پروردگار نمى توانيم دعا كنيم ، اشاره به اين كه وقتى ما چنين اجازه اى نداشته باشيم بايد بدانيد درهاى نجات به روى شما بسته است ، درست است كه كافر در قيامت مؤمن مى شود ، اما اين ايمان چيزى از آثار كفر او نمى كاهد ، لذا همچنان نام كافر بر او مى ماند .
ولى تفسير اول مناسبتر به نظر مى رسد .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 126
إِنَّا لَنَنصرُ رُسلَنَا وَ الَّذِينَ ءَامَنُوا فى الحَْيَوةِ الدُّنْيَا وَ يَوْمَ يَقُومُ الأَشهَدُ(51) يَوْمَ لا يَنفَعُ الظلِمِينَ مَعْذِرَتهُمْ وَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سوءُ الدَّارِ(52) وَ لَقَدْ ءَاتَيْنَا مُوسى الْهُدَى وَ أَوْرَثْنَا بَنى إِسرءِيلَ الْكتَب(53) هُدًى وَ ذِكرَى لأُولى الأَلْبَبِ(54) فَاصبرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقُّ وَ استَغْفِرْ لِذَنبِك وَ سبِّحْ بحَمْدِ رَبِّك بِالْعَشىِّ وَ الابْكرِ(55)
ترجمه :
51 - ما به طور مسلم رسولان خود ، و كسانى را كه ايمان آورده اند ، در زندگى دنيا و روزى كه گواهان به پا مى خيزند ، يارى مى دهيم .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 127
52 - روزى كه عذر خواهى ظالمان سودى نمى بخشد ، و لعنت خدا از آن آنها و خانه ( و جايگاه ) بد نيز براى آنها است .
53 - ما به موسى هدايت بخشيديم و بنى اسرائيل را وارثان كتاب ( تورات ) قرار داديم .
54 - كتابى كه مايه هدايت و تذكر براى صاحبان عقل بود .
55 - صبر و شكيبائى پيشه كن كه وعده خدا حق است و براى گناهت استغفار نما و تسبيح و حمد پروردگارت را هر صبح و شام بجا آور .

تفسير :

ما مؤمنان را يارى مى دهيم .
از آنجا كه در آيات گذشته سخن از محاجه و گفتگوهاى دوزخيان بود كه نمى توانند يكديگر را يارى كنند ، و نه كسى به يارى آنها مى شتابد ، و از آنجا كه در آيات پيش از آن نيز سخن از مؤمن آل فرعون آن مرد مجاهد و مبارز كم نظير و حمايت خداوند از او مطرح بود ، در آيات مورد بحث به عنوان يك قانون كلى حمايت خويش را از پيامبران و مؤمنان در دنيا و آخرت بيان مى دارد .
مى فرمايد : ما بطور مسلم رسولان خود و كسانى را كه ايمان آورده اند در زندگى دنيا و روز قيامت كه گواهان بر پا مى خيزند يارى مى دهيم ( انا لننصر رسلنا و الذين آمنوا فى الحيوة الدنيا و يوم يقوم الاشهاد ) .
حمايتى بيدريغ و مؤكد به انواع تاكيد ، حمايتى كه بى قيد و شرط است و به همين جهت انواع پيروزيها را به دنبال دارد ، و اعم از پيروزى در منطق و بيان ، يا پيروزى در جنگها ، يا فرستادن عذاب الهى بر مخالفان و نابود كردن آنان و يا امدادهاى غيبى كه قلب را تقويت و روح را به لطف الهى نيرومند و قوى مى سازد .
در اينجا به تعبير تازه اى در باره روز قيامت برخورد مى كنيم و آن يوم يقوم الاشهاد ( روزى كه گواهان قيام مى كنند ) مى باشد .
اشهاد جمع شاهد يا شهيد است ( همانگونه كه اصحاب جمع
تفسير نمونه ج : 20 ص : 128
صاحب و اشراف جمع شريف است ) و به هر حال به معنى گواهان است .
در اينكه اين گواهان كيانند تفسيرهاى مختلفى شده است كه همه قابل جمع است :
1 - منظور فرشتگان مراقب اعمال آدمى است .
2 - منظور پيامبران مى باشد كه گواهان امتها هستند .
3 - مقصود فرشتگان و پيامبران و مؤمنانند كه گواهان اعمال انسانها مى باشند .
اما احتمال اينكه اعضاء پيكر انسان نيز داخل در اين بحث باشد بعيد به نظر مى رسد ، زيرا واژه اشهاد هر چند معنى گسترده اى دارد اما تعبير به يوم يقوم الاشهاد ( روزى كه گواهان قيام مى كنند ) با آن متناسب نيست .
اين تعبير اشاره به نكته جالبى است و مى خواهد بگويد آن روزى كه همه خلائق در آن جمعند گواهان در آن محضر بزرگ قيام مى كنند ، و رسوائى در آنجا بدترين رسوائى است ، و پيروزى نيز برترين پيروزى است ، ما در آن روز مؤمنان و رسولان خود را يارى مى كنيم و بر آبروى آنها در آن محضر بزرگ مى افزائيم .
اما آن روز روز رسوائى و بدبختى كافران و ظالمان است ، چنانكه در آيه بعد مى افزايد : همان روزى كه عذرخواهى ظالمان سودى نمى بخشد ، و لعنت خدا مخصوص آنها است ، و خانه و جايگاه بد نيز به آنها تعلق دارد ( يوم لا ينفع الظالمين معذرتهم و لهم اللعنة و لهم سوء الدار ) .
از يكسو عذر خواهى آنها در برابر گواهان به جائى نمى رسد و رسوائى در آن محضر بزرگ دامانشان را مى گيرد .
از سوى ديگر از رحمت خدا دورند و لعنت كه همان بعد معنوى از رحمت است گريبانگيرشان مى شود .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 129
و از سوى سوم از نظر جسمانى نيز در شكنجه و عذابند ، و در بدترين جايگاه در آتش دوزخ !
سؤال
در اينجا سؤال مهمى مطرح مى شود و آن اينكه : اگر خداوند وعده پيروزى پيامبران و مؤمنان را به صورت مؤكد داده ، پس چرا ما در طول تاريخ شاهد كشتار جمعى از پيامبران و مؤمنان به دست كفار بى ايمان هستيم ؟ چرا گاه آنها شديدا در تنگنا واقع مى شدند ؟ و يا از نظر نظامى شاهد شكست بودند ؟ مگر وعده الهى تخلف پذير است ؟ ! پاسخ اين سؤال با توجه به يك نكته روشن مى شود ، و آن اينكه : مقياس سنجش بسيارى از مردم در ارزيابى مفهوم پيروزى بسيار محدود است ، آنها پيروزى را تنها در اين مى دانند كه انسان دشمن را به عقب براند و چند روزى حكومت را به دست گيرد .
آنها پيروزى در هدف ، و برترى مكتب را به حساب نمى آورند ، آنها الگو شدن يك مجاهد شهيد را براى نسلهاى موجود و آينده در نظر نمى گيرند ، آنها عزت و سربلندى در نزد همه آزادگان جهان و جلب خشنودى و رضايت خدا را به هيچ مى انگارند .
بديهى است در چنان ارزيابى محدودى اين ايراد پاسخ ندارد ، اما اگر ديد خود را وسيعتر و افق فكر خود را بازتر كنيم و ارزشهاى واقعى را در نظر بگيريم آنگاه به معنى عميق آيه پى خواهيم برد .
سيد قطب در تفسير فى ظلال در اينجا سخنى دارد كه شاهد ارزنده اى بر اين مقصود است .
او قهرمان ميدان كربلا حسين عزيز (عليه السلام) را مثال مى زند و چنين مى گويد :
تفسير نمونه ج : 20 ص : 130
حسين رضوان الله عليه در چنان صحنه بزرگ از يكسو ، و دردناك از سوى ديگر ، شربت شهادت نوشيد ، آيا اين پيروزى بود يا شكست ؟ ! در مقياس كوچك و صورت ظاهر شكست بود ، اما در برابر حقيقت خالص و مقياسهاى بزرگ پيروزى عظيمى به شمار مى آيد .
براى هر شهيدى در روى زمين قلوب پاك انسانها مى لرزد ، عشق و عواطف را برمى انگيزد ، و غيرت و فداكارى را در نفوس به جنب و جوش مى آورد ، همانگونه كه حسين ( رضوان الله عليه ) چنين كرد .
اين سخنى است كه هم شيعيان و هم غير شيعيان از سائر مسلمين ، و هم گروه عظيمى از غير مسلمانان در آن متفق و هم عقيده اند .
چه بسيار شهيدانى كه اگر هزار سال زنده مى ماندند نمى توانستند به مقدار شهادتشان عقيده و مكتب خود را يارى كنند ، و قدرت نداشتند اينهمه مفاهيم بزرگ انسانى را در دلها به يادگار گذارند ، و هزاران انسان را با آخرين سخنان خود كه با خونشان مى نويسند به كارهاى بزرگ وادار كنند .
آرى اين سخنان و خطبه هاى آخرين كه با خط خونين نوشته شده است پيوسته زنده مى ماند ، و فرزندان و نسلهاى آينده را به حركت در مى آورد ، و اى بسا تمام تاريخ را در طول قرون و اعصار تحت تاثير خود قرار مى دهد .
بايد بر اين سخن بيفزائيم كه ما شيعيان همه سال با چشم خود آثار حيات امام حسين عزيز (عليه السلام) و دوستان شهيدش را در كربلا مى بينيم كه جلسات سوگوارى آنها سرچشمه چه جنبشهاى عظيمى مى شود ؟ ! ما با چشم خود شاهد و ناظر حركت ميليونها نفر مسلمان بيدار در ايام عاشوراى حسينى براى ريشه كن ساختن كاخ ظلم و استبداد و استعمار بوديم .
ما با چشم خود ديديم كه اين نسل فداكار كه درس خويش را در مكتب امام .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 131
حسين (عليه السلام) و مجالس يادبود و ايام عاشوراى او خوانده بود چگونه با دست خالى از هر گونه سلاح قدرتمندترين سلاطين جبار را از تخت خود پائين كشيده اند .
آرى ما با چشم ديديم چگونه خون حسين در عروق آنها به جريان افتاد و تمام محاسبات سياسى و نظامى ابرقدرتها را بر هم زد .
آيا اين پيروزى حسين (عليه السلام) و يارانش نبود كه توانستند بعد از 13 قرن چنان قدرت نمائى كنند ؟
سؤال ديگر
سؤال ديگرى نيز در اينجا مطرح مى شود ، و آن اينكه آيه فوق مى گويد : در روز قيامت عذر خواهى ظالمان مؤثر نيست ، در حالى كه در آيه 36 سوره مرسلات مى خوانيم در آن روز اصلا به آنها اجازه عذر خواهى داده نمى شود و لا يؤذن لهم فيعتذرون اين دو چگونه با هم سازگار است ؟ در پاسخ بايد به دو نكته توجه كرد : نخست اينكه روز قيامت مواقفى دارد كه شرائط آن با هم متفاوت است ، در پاره اى از مواقف زبان از كار مى افتد و دست و پا و اعضاء و جوارح به سخن مى آيند و گواهى مى دهند ، اما در پاره اى ديگر از مواقف زبان گشوده مى شود و انسان سخن مى گويد ( چنانكه آيات 65 سوره يس از يكسو ، و آيات گذشته همين سوره در باره گفتگوها و مشاجرات دوزخيان شاهد اين مدعا است ) .
بنا بر اين هيچ مانعى ندارد كه در بعضى از مواقف اجازه عذرخواهى به آنها داده نشود ؟ در حالى كه در مواقف ديگر عذرخواهى مى كنند اما سودى ندارد .
نكته ديگر اينكه : گاه انسان سخنى مى گويد اما بى فايده و بيهوده است ، در چنين موارد گوئى اصلا سخنى نگفته ، بنا بر اين جمله به آنها اجازه عذر خواهى
تفسير نمونه ج : 20 ص : 132
داده نمى شود ممكن است به اين معنى باشد كه عذر خواهى آنها بيهوده است .
سپس قرآن يكى از موارد يارى رسولان و پيروزى آنها را در پرتو حمايت الهى بر دشمنان عنوان كرده مى گويد : ما به موسى هدايت بخشيديم و بنى اسرائيل را وارثان كتاب آسمانى ( تورات ) قرار داديم ( و لقد آتينا موسى الهدى و اورثنا بنى اسرائيل الكتاب ) .
هدايتى كه خداوند به موسى ارزانى داشت معنى گسترده اى دارد كه هم مقام نبوت و وحى را شامل مى شود ، و هم كتاب آسمانى يعنى تورات ، و هم هدايتهائى كه در مسير انجام رسالتش به او داده شد ، و معجزاتى كه در اختيار او قرار گرفت .
تعبير به ميراث در مورد تورات بخاطر اين است كه بنى اسرائيل نسلى بعد از نسل ديگر آنرا در اختيار گرفتند ، و مى توانستند از آن بهره گيرى كنند بى آنكه زحمتى براى آن كشيده باشند ، همچون ميراثهاى معمولى كه بدون زحمت در اختيار انسان قرار مى گيرد ، هر چند آنها اين ميراث بزرگ الهى را ضايع كردند .
در آيه بعد مى افزايد : اين كتاب آسمانى هم مايه هدايت بود ، هم ياد آورى براى صاحبان عقل ( هدى و ذكرى لاولى الالباب ) .
تفاوت هدايت و ذكرى در اين است كه هدايت در آغاز كار است ، اما تذكر به عنوان يادآورى در برابر مسائلى است كه انسان قبلا شنيده و به آن ايمان آورده اما از صفحه خاطرش محو شده است ، و به تعبير ديگر كتب آسمانى هم .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 133
آغازگر هدايت است هم تداوم بخش آن .
ولى هم در آغاز ، و هم در ادامه كار ، بهره واقعى را اولو الالباب و صاحبان مغز و انديشه مى برند ، نه نابخردان لجوج و نه متعصبان چشم و گوش بسته .
در آخرين آيه مورد بحث سه دستور مهم به پيامبر اسلام (صلى الله عليهوآلهوسلّم) مى دهد كه در حقيقت دستوراتى است عمومى و همگانى هر چند مخاطب شخص پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) است .
نخست مى گويد : صبر و شكيبائى پيشه كن كه وعده خدا حق است ( فاصبر ان وعد الله حق ) .
در برابر عناد و لجاجت دشمنان و كارشكنى آنان صبر كن .
در مقابل نادانى جمعى از دوستان و سستى و سهل انگارى و احيانا آزار آنان صبر كن .
و در برابر تمايلات نفس و هوسهاى سركش و خشم و غضب نيز شكيبائى نما .
خلاصه كليد پيروزى تو در تمام زمينه ها صبر و استقامت است .
بدان كه وعده خداوند در مورد پيروزى تو و امتت تخلف ناپذير است ، اين ايمان به حقانيت وعده الهى تو را در مسيرت دلگرم و پر استقامت مى كند ، و تحمل ناملايمات را بر تو و مؤمنان آسان مى سازد .
در قرآن مجيد بارها پيغمبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) مامور به صبر شده كه گاهى به صورت مطلق است ، همانند آيه مورد بحث ، و بعضى آيات ديگر ، و گاه در بعضى موارد مخصوص ذكر شده است مانند آيه 39 و 40 سوره ق فاصبر على ما يقولون : در برابر آنچه آنها مى گويند و نسبتهاى ناروائى كه به تو مى دهند صبر كن در جاى ديگر مى گويد : با آن دسته از يارانت كه ( ظاهرا فقيرند اما هر صبح و شام پروردگار خويش را مى خوانند و عبادت مى كنند صبر و شكيبائى كن و از آنها جدا
تفسير نمونه ج : 20 ص : 134
مشو ( كهف - 28 ) .
تمام پيروزيهائى كه نصيب پيامبر و مسلمانان نخستين شد در سايه همين صبر و استقامت بود ، و امروز نيز بدون آن غلبه بر دشمنان فراوان و مشكلات زياد ممكن نيست .
در دستور دوم مى فرمايد : و براى گناهت استغفار كن ( و استغفر لذنبك ) .
مسلم است پيامبر بخاطر مقام عصمت مرتكب گناهى نمى شد ، ولى چنانكه گفته ايم اين گونه تعبيرات در قرآن مجيد در مورد پيغمبر اسلام (صلى الله عليهوآلهوسلّم) و ساير انبياء (عليهم السلام) اشاره به گناهان نسبى است ، چرا كه گاهى اعمالى كه در مورد افراد عادى عبادت و حسنات است در مورد انبياى بزرگ گناه محسوب مى شود چرا كه حسنات الابرار سيئات المقربين .
يك لحظه غفلت و حتى يك ترك اولى در مورد آنها سزاوار نيست ، و به خاطر مقام والا و سطح عالى معرفتشان بايد از همه اين امور بركنار باشند و هرگاه از آنها سر زند از آن استغفار مى كنند .
اما اين كه بعضى گفته اند منظور گناهان امت است ، يا گناهانى كه ديگران در مورد پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) انجام دادند ، و يا استغفار در اينجا تعبدى است ، بعيد به نظر مى رسد .
در آخرين دستور مى فرمايد : تسبيح و حمد پروردگارت را هر عصر و صبح بجا آور ( و سبح بحمد ربك بالعشى و الابكار ) .
عشى به معنى بعد از ظهر تا قبل از غروب آفتاب است و ابكار بين الطلوعين را مى گويند .
ممكن است عشى و ابكار اشاره به دو وقت معين عصرگاهان و صبحگاهان باشد كه انسان آمادگى براى حمد و تسبيح الهى دارد ، چرا كه هنوز مشغول كار روزانه نشده ، و يا آن را به پايان رسانيده است .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 135
و ممكن است به معنى دوام حمد و تسبيح در مدت تمام شبانه روز باشد ، و اين تعبير معمول است كه فى المثل مى گوئيم : صبح و شام از او مراقبت كنيد ، يعنى هميشه .
بعضى اين حمد و تسبيح را اشاره به نمازهاى صبح و عصر يا تمام نمازهاى پنجگانه دانسته اند ، در حالى كه ظاهر تعبير آيه مفهومى وسيعتر از آن دارد و نمازها مى تواند فقط مصداقى از آن باشد .
به هر حال اين سه دستور جامع در زمينه خودسازى و آمادگى براى پيروزيها در سايه لطف الهى است ، و اين زاد و توشه اى است در مسير وصول به اهداف بزرگ .
قبل از هر چيز تحمل و شكيبائى در برابر شدائد و موانع ، سپس پاك ساختن صفحه دل از زنگار گناه و از هر گونه آلودگى ، و بعد آراستن آن با ياد پروردگار ، آراستنى كه تسبيح و حمد به معنى منزه دانستن خداوند از هر گونه عيب و نقص و ستايش او بر هر حسن و كمال را شامل مى گردد .
حمد و تسبيحى كه در مورد خالق است ولى پرتوش در دل مخلوق نيز مى افتد ، و او را از عيوب پاك كرده ، به صفات كماليه آراسته مى سازد .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 136
إِنَّ الَّذِينَ يجَدِلُونَ فى ءَايَتِ اللَّهِ بِغَيرِ سلْطن أَتَاهُمْ إِن فى صدُورِهِمْ إِلا كبرٌ مَّا هُم بِبَلِغِيهِ فَاستَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السمِيعُ الْبَصِيرُ(56) لَخَلْقُ السمَوَتِ وَ الأَرْضِ أَكبرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ وَ لَكِنَّ أَكثرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ(57) وَ مَا يَستَوِى الأَعْمَى وَ الْبَصِيرُ وَ الَّذِينَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصلِحَتِ وَ لا الْمُسىءُ قَلِيلاً مَّا تَتَذَكَّرُونَ(58) إِنَّ الساعَةَ لاَتِيَةٌ لا رَيْب فِيهَا وَ لَكِنَّ أَكثرَ النَّاسِ لا يُؤْمِنُونَ(59)
ترجمه :
56 - كسانى كه در آيات خداوند بدون دليلى كه از سوى خدا براى آنها آمده باشد ستيزه جوئى مى كنند در دلهايشان فقط تكبر ( و غرور ) است ، و هرگز به منظور خود نخواهند
تفسير نمونه ج : 20 ص : 137
رسيد ، بنا بر اين به خداوند پناه بر كه او شنوا و بينا است .
57 - آفرينش آسمانها و زمين از آفرينش انسانها مهمتر است ولى اكثر مردم نمى دانند .
58 - هرگز نابينا و بينا مساوى نيستند ، همچنين كسانى كه ايمان آورده و عمل صالح انجام داده اند با بدكاران يكسان نخواهند بود ، اما كمتر متذكر مى شويد .
59 - روز قيامت به طور مسلم خواهد آمد ، شكى در آن نيست ، ولى اكثر مردم ايمان نمى آورند .

تفسير : نابينا و بينا يكسان نيست ، همچنين كافر و مؤمن
در آيات گذشته خداوند پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) را به صبر و شكيبائى در مقابل مخالفان و نغمه هاى ناموزون و توطئه هاى شوم آنها دعوت مى كرد ، و آيات مورد بحث انگيزه مجادله و ستيزه جوئيهاى آنان را در مقابل حق شرح مى دهد .
در نخستين آيه مى گويد : كسانى كه بدون منطق و دليلى كه از سوى خدا براى آنها آمده باشد در آيات الهى مجادله مى كنند ، و در سينه هاشان جز تكبر نيست ( ان الذين يجادلون فى آيات الله بغير سلطان اتاهم ان فى صدورهم الاكبر ) .
مجادله - چنانكه قبلا هم اشاره كرده ايم - به معنى مخاصمه و ستيزه جوئى در سخن و جر و بحثهاى بى منطق است .
هر چند گاهى در معنى وسيع اعم از گفتگوى باطل و حق نيز به كار مى رود ، و تعبير بغير سلطان اتيهم تاكيدى است بر آنچه معمولا از معنى مجادله استفاده مى شود ، چرا كه سلطان به معنى دليل و برهانى است كه مايه سلطه انسان بر طرف مقابل مى شود .
و تعبير اتاهم اشاره به دلائلى است كه از طريق وحى از سوى خدا نازل مى گردد ، و چون وحى مطمئن ترين طريق براى اثبات حقائق است در اينجا روى آن تكيه شده است .
منظور از آيات الله كه آنها در مورد آن مجادله مى كردند معجزات و آيات قرآن و بحثهاى مربوط به مبدء و معاد است كه گاه آنرا سحر مى خواندند ، گاه
تفسير نمونه ج : 20 ص : 138
نشانه جنون و گاه اساطير الاولين و افسانه هاى پيشينيان ! و به اين ترتيب آيه گواه زنده اى بر اين حقيقت است كه سرچشمه اصلى مجادله كبر و غرور و خودمحورى است ، چرا كه افراد متكبر و خود محور به خاطر علاقه شديد به خويشتن ، به ديگران اعتنا ندارند ، افكار خود را حق و نظرات ديگران را هر چه باشد باطل مى پندارند ، لذا روى سخنان باطل خود ايستادگى به خرج مى دهند .
تعبير به ان اشاره به اين است كه عامل منحصر در اينگونه موارد همان كبر و خود برتربينى است و الا چگونه ممكن است انسان بدون دليل و مدرك اينهمه بر گفتار خود ايستادگى به خرج دهد .
صدور ( سينه ها ) در اينجا اشاره به قلبها است و منظور از قلب روح و جان و فكر است كه در آيات قرآن كرارا به اين معنى آمده است .
بعضى از مفسران كبر را در آيه فوق به معنى حسد تفسير كرده اند ، و عامل مجادله آنها را حسادتشان نسبت به پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) و مقام معنوى و ظاهرى او مى دانند ، در حالى كه كبر در لغت به اين معنى نيست ، ولى ممكن است ملازم آن باشد ، چرا كه افراد متكبر و خود محور معمولا حسود نيز هستند ، همه مواهب را براى خود مى خواهند و از اينكه ديگران از آن بهره گيرند ناراحت مى شوند .
سپس مى افزايد : آنها هرگز به منظور خود نخواهند رسيد ( ما هم ببالغيه ) .
هدف آنان اين است كه خود را بزرگ ببينند ، فخر بفروشند و بر جامعه حكومت كنند ، اما جز ذلت و زير دست بودن بهره اى نخواهند گرفت ، نه به هدفى كه از كبر و غرور دارند مى رسند ، و نه به هدفى كه براى مجادله هاى باطل و بى اساس دارند كه حق را ابطال كنند و باطل را بر كرسى بنشانند .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 139
در پايان آيه به پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) دستور مى دهد كه از شر اينگونه افراد مغرور و خود خواه و بى منطق به خدا پناه ببرد ، مى فرمايد : اكنون كه چنين است به خدا پناه ببر كه او شنوا و بينا است ( فاستعذ بالله انه هو السميع البصير ) .
هم سخنان بى اساس آنها را مى شنود و هم توطئه ها و اعمال زشتشان را مى بيند .
نه تنها پيامبر اسلام (صلى الله عليهوآلهوسلّم) كه همه رهروان راه حق بايد در طوفانهاى حوادث و در برابر ستيزه جويان بى منطق خود را به خدا بسپارند .
لذا يوسف پيامبر بزرگ خدا (صلى الله عليهوآلهوسلّم) هنگامى كه در برابر طوفان سخت هوسهاى زليخا قرار مى گيرد مى گويد : معاذ الله انه ربى احسن مثواى : به خدا پناه مى برم ، عزيز مصر صاحب نعمت من است ، مقام مرا گرامى داشته ، چگونه ممكن است به او خيانت كنم ؟ و در آيات گذشته همين سوره نيز از زبان موسى (عليه السلام) خوانديم : انى عذت بربى و ربكم من كل متكبر لا يؤمن بيوم الحساب : من به پروردگارم و پروردگار شما پناه مى برم از هر متكبرى كه به روز حساب ايمان نمى آورد ( مؤمن 27 ) .
و از آنجا كه يكى از موارد مهم مجادله كفار در برابر پيامبر اسلام (صلى الله عليهوآلهوسلّم) مساله معاد و زنده شدن انسانها بعد از مرگ بود ، در آيه بعد با يك بيان روشن مسئله
تفسير نمونه ج : 20 ص : 140
معاد را متذكر مى شود مى فرمايد : آفرينش آسمانها و زمين از آفرينش انسانها مهمتر و بالاتر است ، ولى اكثر مردم نمى دانند ( لخلق السموات و الارض اكبر من خلق الناس و لكن اكثر الناس لا يعلمون ) .
كسى كه توانائى دارد اين كرات عظيم و كهكشانهاى وسيع و گسترده را با آنهمه عظمت بيافريند ، و اداره و تدبير كند چگونه از احياى مردگان عاجز و ناتوان خواهد بود ؟ اين جهل گروهى از مردم است كه به آنها اجازه درك اين حقايق را نمى دهد .
غالب مفسران اين آيه را پاسخى به مجادله مشركان در مورد معاد دانسته اند ولى بعضى نيز احتمال داده اند كه منظور پاسخى است به كبر متكبران مغرور كه خود و افكار كوتاهشان را بزرگ مى پنداشتند ، در حالى كه در مقايسه با عظمت عالم هستى ذره ناچيزى بيش نبودند ، اين معنى از مفهوم آيات چندان دور نيست ولى با توجه با آيات بعد معنى اول مناسبتر به نظر مى رسد .
به هر حال در اين آيه يكى ديگر از عوامل مجادله باطل را ذكر كرده كه آن جهل است ، در حالى كه در آيات قبل مسئله كبر مطرح شده بود ، و اين هر دو رابطه نزديك با هم دارند ، چرا كه سرچشمه كبر جهل و نادانى و عدم شناخت قدر خود يا مقدار علم و دانائى خويشتن است .
در آيه بعد در يك مقايسه روشن وضع حال اين متكبران جاهل را در مقابل مؤمنان آگاه ، روشن ساخته ، مى گويد : نابينا و بينا هرگز مساوى نيستند ( و ما يستوى الاعمى و البصير ) .
همچنين كسانى كه ايمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند ، با بدكاران .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 141
يكسان نخواهند بود ( و الذين آمنوا و عملوا الصالحات و لا المسىء ) .
اما شما بر اثر خود خواهى و جهل كمتر متذكر مى شويد ( قليلا ما تتذكرون ) .
نابينا همان آدم نادان و بيخبرى است كه پرده هاى كبر و غرور بر چشمانش افتاده ، و اجازه درك حقايق را به او نمى دهد ، و بينا كسى است كه در پرتو نور علم و استدلالات منطقى ، حق را مشاهده مى كند ، آيا اين دو با هم برابرند ؟ ! اين از نظر ايمان و اعتقاد ، و اما از نظر عمل چگونه افراد مؤمن صالح العمل با آلودگان بدكار و مجرم يكسان خواهند بود ؟ در حقيقت مقايسه اول از نظر شناخت و علم است ، و مقايسه دوم از نظر بازتاب آن در اعمال آنها است .
آرى بينايان هم كوچكى خود را مى بينند و هم عظمت جهان اطراف خويش را ، و به همين دليل به موقعيت و قدر خويش واقفند ، اما نابينا نه موقعيت خود را در زمان و مكان مى داند ، و نه جهان اطراف خويش را مى بيند ، به همين جهت هميشه در ارزيابى وجود خويشتن خطا مى كند و گرفتار كبر و غرور مى گردد ، و همين كبر و غرور او را به زشتكارى وادار مى سازد .
اين نكته نيز ممكن است از دو جمله آيه فوق در ارتباط با يكديگر استفاده شود كه ايمان و عمل صالح چشم دل را بينا مى كند كفر و اعمال زشت آدمى را نابينا مى سازد و حس تشخيص حق را از باطل از او مى گيرد .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 142
در آخرين آيه مورد بحث با قاطعيت و صراحت خبر از وقوع قيامت مى دهد مى گويد : ساعت ( روز قيامت ) به طور مسلم خواهد آمد ، و شك و ترديدى در آن نيست ، ولى اكثر مردم ايمان نمى آورند ( ان الساعة لاتية لا ريب فيها و لكن اكثر الناس لا يؤمنون ) .
كلمه ان و لام در لاتية و جمله لا ريب فيها همه تاكيدهاى مكررى است بر محتواى اين جمله كه قيام قيامت است ، و از آنجا كه در آيات قرآن دلائل بسيارى براى اين رستاخيز بزرگ اقامه شده در پاره اى از موارد بدون ذكر دليل ، و به عنوان يك مساله قطعى از آن بحث كرده و مى گذرد .
ساعة به گفته راغب در مفردات در اصل به معنى جزئى از اجزاء زمان است و از آنجا كه وقوع قيامت و حساب انسانها در آن روز به سرعت انجام مى گيرد از آن تعبير به ساعة شده است .
اين تعبير دهها بار در قرآن مجيد به همين معنى به كار رفته ، منتها گاه در مورد خود قيامت است ، و گاه در پايان جهان و مقدمات رستاخيز ، و چون هر دو با يكديگر پيوند دارند ، و هر دو به صورت ناگهانى رخ مى دهند از هر دو تعبير به ساعة شده است .
اما اينكه مى گويد : اكثر مردم ايمان نمى آورند نه به خاطر آن است كه مساله قيام قيامت مطلبى مخفى و مبهم است ، بلكه يكى از علل عمده انكار قيامت تمايل به آزادى در بهره گيرى بى قيد و شرط از دنيا و هر گونه هوسرانى و هوسبازى است ، از اين گذشته آرزوهاى دور و دراز مانع از آن مى شود كه انسان به فكر قيامت باشد و نسبت به آن اظهار ايمان كند .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 143
نكته : يهوديان مغرور !
بعضى از مفسران شان نزولى براى نخستين آيه از آيات فوق ذكر كرده اند كه حاصلش اين است : يهوديان مى گفتند : به زودى مسيح ، دجال ظهور مى كند و ما او را يارى خواهيم كرد تا محمد و يارانش را در هم بكوبد ، و ما از دست آنان راحت خواهيم شد ! .
اين عبارت ، دو معنى مى تواند داشته باشد : نخست اينكه آنها مى خواستند ظهور مسيح و غلبه او را بر دجال كه در انتظارش بودند بيان كنند ، مسيح را از خود بدانند ، و العياذ بالله دجال را بر پيامبر گرامى اسلام (صلى الله عليهوآلهوسلّم) منطبق سازند .
ديگر اينكه آنها به راستى در انتظار خود دجال بودند و او را از خود مى دانستند .
زيرا كلمه مسيح چنانكه راغب در مفردات و ابن منظور در لسان العرب آورده است هم بر حضرت عيسى (عليه السلام) اطلاق شده به خاطر سير و سياحتش در زمين ، يا به خاطر اينكه بيماران را با دست خود مسح مى كرد ، و آنها را به فرمان خدا شفا مى داد ، و هم بر دجال اطلاق گرديده است به خاطر اينكه يك چشم بيشتر ندارد ، و جاى چشم ديگرش ممسوح و صاف است .
احتمال دارد يهود از فرط عصبانيت به خاطر شكستهاى پى در پى بعد از ظهور پيامبر اسلام (صلى الله عليهوآلهوسلّم) به راستى در انتظار دجال ، آن مرد دروغگو و فريبكار ، بودند تا با او همصدا شوند ، و خود را از دست پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) و يارانش خلاص كنند ! يا اينكه در انتظار مسيح (عليه السلام) بودند ، چنانكه از قاموس مقدس استفاده مى شود كه نه تنها مسيحيان كه يهوديان نيز در انتظار ظهور مسيح هستند ، آنها معتقدند كه مسيح با دجال پيكار مى كند ، و او را در هم مى كوبد و اين .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 144
عقيده را مى خواستند بر ظهور اسلام منطبق سازند ! .
به هر حال بعضى وجود اين شان نزول را در مورد آيه فوق دليل بر اين گرفته اند كه آيه فوق و آيه ما بعد آن در مدينه نازل شده ، بخلاف ساير آيات اين سوره كه همه مكى است ، ولى از آنجا كه اصل شان نزول ثابت نيست ، به علاوه مفاد آن نيز مبهم است اين نتيجه گيرى قابل قبول نيست .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 145
وَ قَالَ رَبُّكمُ ادْعُونى أَستَجِب لَكمْ إِنَّ الَّذِينَ يَستَكْبرُونَ عَنْ عِبَادَتى سيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ(60) اللَّهُ الَّذِى جَعَلَ لَكُمُ الَّيْلَ لِتَسكُنُوا فِيهِ وَ النَّهَارَ مُبْصِراً إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضل عَلى النَّاسِ وَ لَكِنَّ أَكثرَ النَّاسِ لا يَشكُرُونَ(61) ذَلِكمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ خَلِقُ كلِّ شىْء لا إِلَهَ إِلا هُوَ فَأَنى تُؤْفَكُونَ(62) كَذَلِك يُؤْفَك الَّذِينَ كانُوا بِئَايَتِ اللَّهِ يجْحَدُونَ(63)
ترجمه :
60 - پروردگار شما گفته است مرا بخوانيد تا ( دعاى ) شما را اجابت كنم ، كسانى كه از عبادت من تكبر مىورزند به زودى با ذلت وارد دوزخ مى شوند .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 146
61 - خداوند كسى است كه شب را براى شما آفريد تا در آن بياسائيد ، و روز را روشنى بخش قرار داد ، خداوند نسبت به مردم صاحب فضل و كرم است هر چند اكثر مردم شكرگزارى نمى كنند .
62 - اين است خداوند پروردگار شما كه آفريننده همه چيز است ، هيچ معبودى جز او نيست ، با اينحال چگونه از راه حق منحرف مى شويد ؟ !
63 - اينچنين كسانى كه آيات خدا را انكار مى كردند منحرف مى شوند .

تفسير :

مرا بخوانيد تا اجابت كنم !
از آنجا كه در آيات گذشته تهديداتى نسبت به افراد بى ايمان و متكبر و مغرور آمده بود ، در اين آيات آن را با لطف و مهربانى مى آميزد ، و آغوش رحمتش را به روى توبه كنندگان مى گشايد ، نخست مى گويد : پروردگار شما گفته است كه مرا بخوانيد تا دعاى شما را اجابت كنم ( و قال ربكم ادعونى استجب لكم ) .
بسيارى از مفسران دعا و خواندن را در اينجا به همان معنى معروفش تفسير كرده اند ، و جمله استجب لكم و همچنين روايات متعددى كه در ذيل اين آيه در زمينه دعا و ثوابهاى آن آمده است ، و بعدا به آن اشاره خواهيم كرد ، نيز شاهد همين معنى است .
در حالى كه بعضى ديگر به پيروى از ابن عباس مفسر معروف احتمال داده اند كه دعا در اينجا به معنى توحيد و عبادت پروردگار است ، يعنى مرا بپرستيد و به وحدانيتم اقرار كنيد ولى ظاهر همان تفسير اول است .
به هر حال از آيه فوق چند نكته استفاده مى شود :
1 - دعا كردن محبوب الهى و خواست خود او است .
2 - بعد از دعا وعده اجابت داده شده است ، ولى مى دانيم اين وعده وعده اى است مشروط ، و نه مطلق ، دعائى به هدف اجابت مى رسد كه شرائط لازم در دعا
تفسير نمونه ج : 20 ص : 147
و دعا كننده و مطلبى كه مورد تقاضا است جمع باشد ، و ما اين موضوع را به ضميمه فلسفه نيايش و دعا و مفهوم واقعى آن در ذيل آيه 186 سوره بقره به طور مشروح بيان كرده ايم و نياز به تكرار نيست .
3 - دعا خود يك نوع عبادت است ، چرا كه در ذيل آيه واژه عبادت بر آن اطلاق شده .
و در ذيل آيه تهديد شديدى نسبت به كسانى كه از دعا كردن ابا دارند كرده ، مى گويد : كسانى كه از عبادت من استكبار مىورزند به زودى با ذلت و خوارى وارد دوزخ مى شوند ( ان الذين يستكبرون عن عبادتى سيدخلون جهنم داخرين ) .

اهميت دعا و شرايط استجابت
روايات متعددى كه از پيغمبر گرامى اسلام (صلى الله عليهوآلهوسلّم) و ساير پيشوايان بزرگ (عليهم السلام) نقل شده اهميت دعا را كاملا روشن مى سازد :
1 - در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام (صلى الله عليهوآلهوسلّم) آمده است : الدعاء هو العبادة : دعا عبادت است .
2 - در حديث ديگرى از امام صادق (عليه السلام) مى خوانيم : يكى از يارانش سؤال كرد ما تقول فى رجلين دخلا المسجد جميعا كان احدهما اكثر صلاة ، و الاخر دعاء فايهما افضل ؟ قال كل حسن : چه ميفرمائى در باره دو نفر كه هر دو وارد مسجد شدند يكى نماز بيشترى بجا آورد ، و ديگرى دعاى بيشترى ، كداميك .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 148
از اين دو افضلند ؟ فرمود : هر دو خوبند .
سؤال كننده مجددا عرض كرد : قد علمت ، و لكن ايهما افضل ؟ : مى دانم هر دو خوبند ولى كداميك افضل است .
امام فرمود : اكثرهما دعاء ، اما تسمع قول الله تعالى ادعونى استجب لكم ان الذين يستكبرون عن عبادتى سيدخلون جهنم داخرين : آنكس كه بيشتر دعا مى كند افضل است ، مگر سخن خداوند متعال را نشنيده اى كه مى فرمايد : ادعونى استجب لكم ... سپس افزود هى العبادة الكبرى : دعا عبادت بزرگ است .
3 - در حديث ديگرى از امام باقر (عليه السلام) نقل شده است كه در جواب اين سؤال كه كدام عبادت افضل است ؟ فرمود : ما من شىء افضل عند الله من ان يسئل و يطلب مما عنده ، و ما احد ابغض الى الله عز و جل ممن يستكبر عن عبادته ، و لا يسئل ما عنده : چيزى نزد خدا افضل از اين نيست كه از او تقاضا كنند و از آنچه نزد او است بخواهند ، و هيچكس مبغوض تر و منفورتر نزد خداوند از كسانى كه از عبادت او تكبر مىورزند و از مواهب او تقاضا نمى كنند نيست ! .
4 - در روايتى از امام صادق (عليه السلام) آمده است : مقاماتى نزد خداوند است كه راه وصول به آن تنها دعاست : ان عند الله عز و جل منزلة لا تنال الا بمسالة ، و لو ان عبدا سد فاه و لم يسئل لم يعط شيئا ، فاسئل تعط ، انه ليس من باب يقرع الا يوشك ان يفتح لصاحبه ! : نزد خدا مقامى است كه جز با دعا و تقاضا نمى توان به آن رسيد ، و اگر بنده اى دهان خود را از دعا فرو بندد و چيزى تقاضا .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 149
نكند چيزى به او داده نخواهد شد ، پس از خدا بخواه تا به تو عطا شود ، چرا كه هر درى را بكوبيد و اصرار كنيد سرانجام گشوده خواهد شد .
5 - در بعضى از روايات دعا كردن حتى از تلاوت قرآن هم افضل شمرده شده ، چنانكه از پيامبر (صلى الله عليهوآلهوسلّم) و امام باقر (عليه السلام) و امام صادق (عليه السلام) نقل شده كه فرمودند : الدعاء افضل من قرائة القران .
در يك تحليل كوتاه مى توان به عمق مفاد اين احاديث رسيد ، زيرا دعا از يكسو انسان را به شناخت پروردگار ( معرفة الله ) كه برترين سرمايه هر انسان است دعوت مى كند .
و از سوى ديگر سبب مى شود كه خود را نيازمند او ببيند و در برابرش خضوع كند ، و از مركب غرور و كبر كه سرچشمه انواع بدبختى ها و مجادله در آيات الله است فرود آيد ، و براى خود در برابر ذات پاك او موجوديتى قائل نشود .
از سوى سوم نعمتها را از او ببيند ، و به او عشق ورزد ، و رابطه عاطفى او از اين طريق با ساحت مقدسش محكم گردد .
از سوى چهارم چون خود را نيازمند و مرهون نعمتهاى خدا مى بيند موظف به اطاعت فرمانش مى شمرد .
از سوى پنجم چون مى داند استجابت اين دعا بى قيد و شرط نيست ، بلكه خلوص نيت و صفاى دل و توبه از گناه و بر آوردن حاجات نيازمندان و دوستان از شرائط آن است خودسازى مى كند و در طريق تربيت خويشتن گام بر مى دارد .
از سوى ششم دعا به او اعتماد به نفس مى دهد ، و از ياس و نوميدى باز .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 150
مى دارد ، و به تلاش و كوشش بيشتر دعوت مى كند .
نكته مهمى كه در پايان اين بحث فشرده لازم است ياد آورى شود اينكه دعا طبق روايات اسلامى مخصوص مواردى است كه تلاشها و كوششهاى انسان اثرى نبخشد ، و يا به تعبير ديگر آنچه انسان در توان دارد انجام دهد ، و بقيه را از خدا بخواهد .
بنا بر اين اگر انسان دعا را جانشين تلاش و كوشش كند قطعا مستجاب نخواهد شد .
لذا در حديثى از امام صادق (عليه السلام) مى خوانيم : اربعة لا تستجاب لهم دعوة : رجل جالس فى بيته يقول : اللهم ارزقنى ، فيقال له ا لم آمرك بالطلب ؟ و رجل كانت له امراة فدعا عليها ، فيقال له : ا لم اجعل امرها اليك ؟ و رجل كان له مال فافسده ، فيقول : اللهم ارزقنى ، فيقال له : ا لم امرك بالاقتصاد ؟ ا لم آمرك بالاصلاح ؟ و رجل كان له مال فادانه بغير بينة ، فيقال له : ا لم آمرك بالشهادة ؟ ! چهار گروهند كه دعاى آنها مستجاب نمى شود : كسى كه در خانه خود نشسته و مى گويد : خداوندا ! مرا روزى ده ، به او گفته مى شود : آيا به تو دستور تلاش و كوشش ندادم ؟ و كسى كه همسرى دارد ( كه دائما او را ناراحت مى كند ) و او دعا مى كند كه او از دستش خلاص شود ، به او گفته مى شود : مگر حق طلاق را به تو ندادم ؟ و كسى كه اموالى داشته و آن را بيهوده تلف كرده ، مى گويد : خداوندا ! به من روزى مرحمت كن ، اما به او گفته مى شود : مگر دستور اقتصاد و ميانه روى .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 151
به تو ندادم ؟ مگر دستور اصلاح مال به تو ندادم ؟ و كسى كه مالى داشته و بدون شاهد و گواه به ديگرى وام داده ، ( اما وام گيرنده منكر شده ، او دعا مى كند خداوندا قلبش را نرم كن ، و وادار به اداء دين فرما ) به او گفته مى شود : مگر به تو دستور ندادم به هنگام وام دادن شاهد و گواه بگير ؟ .
روشن است در تمام اين موارد انسان تلاش و تدبير لازم را به خرج نداده و گرفتار پيامدهاى آن شده ، و در برابر اين تقصير و كوتاهى و ترك تلاش دعاى او مستجاب نخواهد شد .
و از اينجا يكى از علل عدم استجابت بسيارى از دعاها روشن مى شود ، چرا كه گروهى از مردم مى خواهند دست از تلاش لازم بردارند ، و به دعا پناه برند ، چنين دعاهائى مستجاب نمى گردد ، اين يك سنت الهى است .
البته عدم استجابت بعضى از دعاها علل و عوامل ديگرى نيز دارد ، از جمله اينكه بسيار مى شود كه انسان در تشخيص مصالح و مفاسد خود به اشتباه مى افتد ، گاه با تمام وجودش مطلبى را از خدا مى خواهد كه به هيچوجه صلاح او نيست ، حتى ممكن است خود او بعدا واقف به چنين امرى بشود ، اين درست به اين مى ماند كه گاهى بيمار يا كودك غذاهاى رنگينى از پرستاران خود مى طلبد كه اگر به خواسته او عمل كنند بيماريش افزون مى شود ، و يا حتى جان او را به خطر مى افكند ، در اينگونه موارد خداوند رحيم و مهربان دعا را مستجاب نمى كند و براى آخرت او ذخيره مى سازد .
بعلاوه استجابت دعا شرائطى دارد كه در آيات قرآن و روايات اسلامى آمده است ، و در جلد اول همين تفسير مشروحا از آن بحث كرده ايم ( سوره بقره .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 152
آيه 186 ) .

موانع استجابت دعا
در بعضى از روايات گناهان متعددى به عنوان موانع استجابت دعا ذكر شده از جمله سوء نيت ، نفاق ، تاخير نماز از وقت ، بدزبانى ، غذاى حرام ، و ترك صدقه و انفاق در راه خدا است .
اين سخن را با حديثى پر معنى از امام صادق (عليه السلام) پايان مى دهيم : مرحوم طبرسى در احتجاج از آن حضرت چنين نقل مى كند : انه سئل ا ليس يقول الله ادعونى استجب لكم ؟ و قد نرى المضطر يدعوه و لا يجاب له ، و المظلوم يستنصره على عدوه فلا ينصره ، قال ويحك ! ما يدعوه احد الا استجاب له ، اما الظالم فدعائه مردود الى ان يتوب ، و اما المحق فاذا دعا استجاب له و صرف عنه البلاء من حيث لا يعلمه ، او ادخر له ثوابا جزيلا ليوم حاجته اليه ، و ان لم يكن الامر الذى سئل العبد خيرا له ان اعطاه امسك عنه : از آنحضرت سؤال كردند آيا خداوند نمى فرمايد دعا كنيد تا براى شما اجابت كنم ؟ در حالى كه افراد مضطرى را مى بينيم كه دعا مى كنند و به اجابت نمى رسد ، و مظلومانى را مى بينيم كه از خدا پيروزى بر دشمن مى طلبند ولى آنها را يارى نمى كند .
امام فرمود : واى بر تو ! هيچكس او را نمى خواند مگر اينكه اجابت مى كند ، اما ظالم دعاى او مردود است تا توبه كند ، و اما صاحب حق هنگامى كه دعا كند اجابت مى فرمايد و بلا را از او برطرف مى سازد به طورى كه گاه خود او نمى داند ، و يا آن را به صورت ثواب فراوانى براى روز نيازش به آن ( روز .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 153
قيامت ) ذخيره مى كند ، و هرگاه چيزى را كه بندگان تقاضا كنند مصلحت آنها نباشد خوددارى مى فرمايد .
و از آنجا كه دعا و تقاضاى از خدا فرع بر معرفت خداوند است در آيه بعد از حقايقى سخن مى گويد كه سطح معرفت آدمى را بالا مى برد ، و يكى از شرائط دعا را كه اميد به اجابت است افزايش مى دهد .
مى فرمايد : خداوند كسى است كه شب را براى شما آفريد تا در آن بياسائيد ( الله الذى جعل لكم الليل لتسكنوا فيه ) .
چرا كه تاريكى شب از يكسو موجب تعطيل قهرى برنامه هاى روزانه است ، و از سوى ديگر خود تاريكى آرام بخش و مايه استراحت تن و اعصاب و روح است ، و نور مايه جنبش و حركت .
لذا به دنبال آن مى افزايد : و روز را بينا و روشنى بخش ( و النهار مبصرا ) .
تا محيط زندگى انسانها را روشن سازد و براى هر گونه فعاليت آماده كند .
قابل توجه اينكه : مبصر به معنى بينا است ، و توصيف روز به بينا بودن در حقيقت يكنوع تاكيد و مبالغه در بينا كردن مردم است .
سپس اضافه مى كند : خداوند نسبت به مردم صاحب فضل و كرم است ، هر چند اكثر مردم شكرگزارى نمى كنند ( ان الله لذو فضل على الناس و لكن اكثر الناس لا يشكرون ) .
اين نظام دقيق شب و روز ، و برنامه متناوب نور و ظلمت ، يكى از نمونه هاى .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 154
فضل و كرم پروردگار بر بندگان است ، و از عوامل مهم حيات انسانها و موجودات زنده است .
اگر نور نبود حيات و زندگى و حركت وجود نداشت ، و اگر تاريكى متناوب نبود شدت نور همه موجودات را خسته و ناتوان و فرسوده مى كرد و گياهان را مى سوزانيد و نابود مى ساخت ، ولى اكثر مردم از كنار اين مواهب عظيم الهى بى توجه مى گذرند و شكر او را بجا نمى آورند .
جالب اينكه قاعده بايد به جاى الناس دوم ضمير باشد و بفرمايد لكن اكثرهم لا يشكرون ولى ذكر كلمه الناس بجاى ضمير گويا اشاره به اين است كه طبع انسان ( تربيت نايافته ) كفران نعمت است ، چنانكه در آيه 34 سوره ابراهيم نيز مى خوانيم ان الانسان لظلوم كفار : انسان بسيار ظالم و كفران كننده است .
اما اگر انسان چشمى بينا و قلبى دانا داشته باشد كه خوان نعمت بيدريغ الهى را كه همه جا گسترده است ببيند ، و باران رحمت بيحسابش را كه همه جا رسيده است مشاهده كند ، بى اختيار زبان به شكر و ثناى او مى گشايد و خود را در مقابل اينهمه عظمت و رحمت كوچك و مديون مى بيند .
آيه بعد ، از توحيد ربوبيت پروردگار شروع كرده و به توحيد خالقيت و ربوبيت ختم مى كند ، مى فرمايد : آنكس كه اين همه نعمتها را بر شما ارزانى داشته خداوندى است كه مالك و مربى شما است ( ذلكم الله ربكم ) .
همان خداوندى كه خالق همه چيز است ( خالق كل شىء ) .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 155
معبودى جز او نيست ( لا اله الا هو ) .
در حقيقت وجود نعمتهاى فراوان الهى دليل بر ربوبيت و مدبريت او است .
و خالق همه چيز بودن دليل ديگرى بر يگانگى او در ربوبيت است ، چرا كه خالق موجودات مالك و مربى آنهاست ، زيرا مى دانيم خالقيت خداوند به اين معنى نيست كه موجودات را بيافريند و كنار رود ، بلكه لحظه به لحظه فيض وجود از ناحيه او بر همه موجودات عالم هستى افاضه مى شود ، و چنين خالقيتى از ربوبيت جدا نخواهد بود .
بديهى است تنها چنين كسى شايسته پرستش و الوهيت است بنا بر اين جمله خالق كل شىء به منزله دليل براى ذلكم الله ربكم مى باشد و لا اله الا هو بمنزله نتيجه آن ( دقت كنيد ) .
و در پايان آيه مى افزايد : با اين حال چگونه از راه حق منحرف مى شويد ؟ ( فانى تؤفكون ) .
و چرا از پرستش خداوند يگانه يكتا به سوى بتها روى مى آوريد ؟ ! توجه داشته باشيد كه تؤفكون به صورت صيغه مجهول است ، يعنى شما را از مسير حق منحرف مى سازند ، گوئى بت پرستان چنان بى اراده اند كه در اين مسير از خود اختيارى ندارند .
در آخرين آيه مورد بحث به عنوان توضيح و تاكيد مطالب گذشته مى فرمايد : كسانى كه آيات خدا را انكار مى كردند اينگونه از طريق حق بازگردانده مى شوند ( كذلك يؤفك الذين كانوا بايات الله يجحدون ) .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 156
يجحدون از ماده جحد در اصل به معنى انكار كردن چيزى است كه در دل وجود دارد ، يعنى انسان معتقد به چيزى باشد در عين حال آن را نفى كند ، و يا معتقد به نفى آن باشد ولى با زبان آن را اثبات كند ، به افراد بخيل و كم خير كه غالبا اظهار فقر مى كنند جحد گفته مى شود و ارض جحدة به معنى زمين كم گياه است .
بعضى ديگر از ارباب لغت جحد و جحود را نيز چنين تفسير كرده اند : الجحود الانكار مع العلم : جحود به معنى انكار توأم با علم است .
بنا بر اين در مفهوم جحد هميشه يكنوع لجاجت يا عناد در برابر حق نهفته است بديهى است كسى كه با چنين صفتى با حقايق برخورد كند سرنوشتى جز انحراف از طريق حق نخواهد داشت ، چرا كه تا انسان حقجو و حق طلب و تسليم در مقابل واقعيات نباشد به آنها نخواهد رسيد .
به همين دليل وصول به حق نياز به خودسازى قبلى دارد و اين همان تقواى قبل از ايمان است كه قرآن در سوره بقره به آن اشاره كرده ، مى گويد : ذلك الكتاب لا ريب فيه هدى للمتقين در اين كتاب آسمانى ترديدى نيست و مايه هدايت پرهيزگاران است .

تفسير نمونه ج : 20 ص : 157
اللَّهُ الَّذِى جَعَلَ لَكمُ الأَرْض قَرَاراً وَ السمَاءَ بِنَاءً وَ صوَّرَكمْ فَأَحْسنَ صوَرَكمْ وَ رَزَقَكُم مِّنَ الطيِّبَتِ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكمْ فَتَبَارَك اللَّهُ رَب الْعَلَمِينَ(64) هُوَ الْحَىُّ لا إِلَهَ إِلا هُوَ فَادْعُوهُ مخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ الحَْمْدُ للَّهِ رَب الْعَلَمِينَ(65) * قُلْ إِنى نُهِيت أَنْ أَعْبُدَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ لَمَّا جَاءَنىَ الْبَيِّنَت مِن رَّبى وَ أُمِرْت أَنْ أُسلِمَ لِرَب الْعَلَمِينَ(66)
ترجمه :
64 - خداوند كسى است كه زمين را براى شما جايگاه امن و مطمئن قرار داد ، و آسمان را همچون سقفى ( بالاى سرتان ) و شما را صورتگرى كرد و صورتتان را نيكو آفريد ،