جعفر سبحانى
دلهاى سخت تر از صخره ها
لو اءنزلنا هذا القرآن على جبل لراءيتة خاشعا متصدعا من خشية الله و تلك الامثال نضربها للناس لعلهم يتفكرون . (حشر / 21)
«هرگاه اين قرآن را بر كوهى نازل مى كرديم ، او را از خوف خدا، خاضع و شكافته شده مى ديدى ، اين مثل ها برا براى مردم مى زنيم شايد بينديشند».
تفسير لغات آيه
خاشعا: از ماده خشوع گرفته شده است ، و قرآن اين واژه را به صدا و چشم نسبت مى دهد تو گويى مظهر خشوع كيفيت سخن گفتن و نگاه كردن است ، چنان كه مى فرمايد:(وخشعتالاصوات)(1)(خاشعةاءبصارهم ).(2)
بنابراين خشوع كه يك نوع اظهار كوچكى در برابر موجود برتر است ، مظهر آن ، كيفيت سخن گفتن و نگاه كردن است ، در حقيقت خشوع را مى توان چنين توصيف كرد.
آرامش حاكم بر اعضاى انسان به نوعى كه حاكى از شعور به عظمت طرف مقابل باشد.
متصدعا: از واژه «تصدع » گرفته شده به معنى تفرق و پراكندگى است .
تفسير آيه
مفسران در تفسير آيه به دو گونه سخن گفته اند و آن اين كه :
1. هرگاه اين قرآن را بر كوه نازل مى كرديم و كوه نيز از مفاهيم و معانى آن آگاه بود با آن صلابت و سختى كه دارد در برابر فرستنده آن ، به خضوع و خشوع مى پرداخت و از ترس خدا پراكنده مى گشت .
هرگاه كوه داراى چنين شاءنى است انسان نيز بايد چنين باشد مشروط بر اين كه از مفاهيم و معانى آن آگاه گردد.
2. كوه بسان تمام موجودات از يك نوع آگاهى مخصوص به مرتبه وجودى خود برخوردار است . و علم و آگاهى با وجود و هستى ملازم و همراه مى باشد، بنابراين اگر قرآن بر كوه نازل مى شد، قطعا در برابر فرستنده آن خاضع و خاشع مى شد و از ترس خدا منفجر مى گشت .
تفاوت اين دو تفسير در اين است كه در تفسير نخست كوه ، موجود ناآگاه معرفى شده و خضوع آن مشروط به داشتن آگاهى گشته است ولى در تفسير دوم كوه موجود آگاه انديشيده شده البته آگاهى متناسب مرتبه وجود خود.
گواه بر اين كه دانش و آگاهى با وجود و هستى ملازم است و هر موجودى به تناسب سهم خود سهمى از آگاهى دارد، آيه ياد شده در زير است :
و ان من الحجارة لما يتفجر منه الانهار و ان منها لما يشقق فيخرج منه الماء و ان منها لما يهبط من خشية الله .(3)
«سپس دلهاى شما (يهودان ) پس از اين (سرگذشت بقره ) سخت گرديد همانند سنگ يا سخت تر از آن چرا كه از برخى سنگها جويهايى بيرون مى زند، و پاره اى از آنها مى شكافد و آب از آن خارج مى شود و برخى از آنها از بيم خدا فرو مى ريزد، خدا از آنچه كه انجام مى دهيد غافل نيست ».
جمله : و ان منها لما يهبط من خشية الله حاكى از اين است كه سنگ ها و كوه ها از عظمت آفريدگار خود آگاهى دارند و از درك عظمت او فرو مى ريزند.
در تفسير آيه مورد بحث خواه تفسير نخست را بپذيريم يا تفسير دوم را هدف آيه اين است كه قلوب برخى انسانها از سنگ ها سخت تر و صلابت آنها بيشتر است زيرا هرگز از قرآن متاثر نمى شوند و دلها نرم نمى گردد.
بنابراين مشبه در آيه دلهاى كافران و گنهكاران است .
مشبه به : كوه و صخره ها است .
وجه شبه : صلابت و سختى است .
اما هدف چيزى ديگر است و آن اين كه سختى و صلابت قلوب كافران بيش از صلابت كوه ها و صخره ها است .
مسلما گفته خواهد وجه شبه (سختى ) بايد در مشبه به بيشتر باشد نه در مشبه (قلوب ) و جريان در اين آيه برعكس است ، پاسخ اين است كه مصحح اين تشبيه ملموس بودن دومى و غير مشهود بودن اولى است ، و در غير اين صورت تشبيه شرط لازم را دارا نخواهد بود.