تـفسير الوجيز (الصغير) كه به همين نام در الذريعه در باب واو ذكر شده است وداراى 18000 بيت اسـت و مؤلف آن را در چهارم جمادى اولى 1239 ه ق به پايان برده است و آن كوچك ترين تفاسير سـه گانه مؤلف است كه از دو تفسير الكبير و الوسيط اوتلخيص گرديده است و در يك مجلد به زبان عربى و شيوه ى روايى مى باشد.
سپس صاحب الذريعه مى نويسد:.
((نـسـخه اى از آن به خط خود مؤلف و نسخه ى خطى ديگرى به خط كاتب كه خطصاحب جواهر نـيـز در آن ديـده مـى شـود نزد نوه ى مؤلف موجود است و نسخه خطى سومى در كتابخانه تقوى تهران موجود و در سال 1352 ه ق توسط حاج سيد نصراللّه تقوى به چاپ رسيده است )).

گفتار دكتر حامد حفنى در مورد تفسير شبر:.

دكـتـر حامد حفنى كه يكى از اساتيد دانشكده زبان قاهره مى باشد در مورد تفسيرشبر مى نويسد: ((ايـن تـفـسـير را كه سيد مرتضى كشميرى صاحب مكتبة النجاح نجف الاشرف از ميان تفسيرها انـتـخاب كرده و به طبع رسانيده است كارى است بجا و نيكو زيراكتابى است كه در آن اختصار و دقـت بـا هم جمع شده و علاقه مندان تفسير چه مبتدى و چه منتهى مى توانند از آن استفاده برند مـبـتـدى از جـهـت سـهـولت بيان و منتهى از جهت دقت واصطلاحات تفصيلى آن بهره وافرى مى توانند بردارند علاوه بر آن مؤلف محترم طبق وعده اى كه در مقدمه تفسير داده است از منابع وحى و خاندان نبوت استفاده كرده وتفسير خود را با علوم آن بزرگواران خصوصا امام على بن ابى طـالـب (ع ) و امام جعفرصادق (ع ) اصالت بخشيده است و ديگر از مزاياى اين تفسير اين است كه مـؤلـف محترم ,متعرض قرائات شده و در هامش كتاب بان ها اشاره نموده و در حقيقت , در تفسير خود,قرائت امام حفص و قرائت غير او را بيان كرده است ))((69)).

4 ـ قصص الانبيا.

اين تفسير در يك مجلد به زبان عربى است و در آن آيات مربوط به داستانهاى پيامبران گردآورى شده سپس روايات و اخبار رسيده از ائمه اطهار (ع ) را ذيل هر آيه ذكرو تفسر نموده است .
از ايـن كـتـاب چند نسخه موجود است از جمله يك جلد به خط مؤلف در كتابخانه شاگردش ملا محمد برغانى در كربلا موجود مى باشد ((70))

.
وفات او:.
وفـات او در شـب پـنـجـشـنبه ماه رجب 1242 ه ق در 54 سالگى رخ داد و در يكى ازبقا متبركه كاظمين نزد وارد علامه اش سيد رضا مدفون گرديد.
***.

تفسير مرحوم آقا احمد كرمانشاهى .

(م 1243 ه ق ). مـؤلـف آن نـجـل زكى آية اللّه وحيد بهبهانى رئيس شيعه حاج آقا احمد كرمانشاهى يكى از اعلان تفسيرى قرن سيزدهم مى باشد.
او كه در بيت رفيع مرجعيت در سال 1191 ه ق متولد گرديد مراتب تحصيلى خويش را يكى پس از ديگرى با موفقيت پشت سر نهاد جهت تكميل تحصيلات خويش عازم حوزه علميه قم گرديد و از مـحـضـر بـزرگان بويژه مرحوم ميرزا ابوالقاسم قمى مؤلف قوانين الاصول بهرمند شد و موفق به تـحـصيل اجازه از وى و ديگر بزرگانى مانند:صاحب رياض آيت اللّه ميرزا مهدى شهرستانى , سيد مـحسن ارجى و مولى حمزه بن سلطان محمد قائينى و ديگران شد سپس به كرمانشاه برگشت و به تاليف و تصنيف وارشاد مردم , پرداخت و آثارى از خود به يادگار گذاشت كه يكى از آنها تفسير قرآن مجيدمى باشد.
آثار و تاليفات :.
مـرحـوم حـاج آقـا بزرگ تهرانى در طبقات اعلام الشيعه شرح حال تفصليى او راآورده است و در شمار تاليفات او علاوه بر تفسير كتابهاى زير را نام مى برد.
1 ـ مرآة الاحوال در تراجم و رجال اين كتاب اخيرا در قم به چاپ رسيده است .
2 ـ المحموديه فى شرح الصمديه به نام برادرش آقا محمود وحيد بهبهانى تاليفت نموده است .
3 ـ نور الانوار فى شرح البسمله .
4 ـ الدرر الغرويه فى احكام الالهيه در چهار مجلد.
5 ـ شرح المختصر النافع در فقه .
6 ـ ربيع الابرار.
7 ـ تاريخ نيك و بد دنيا.
8 ـ تاريخ ولادات الائمه .
9 ـ كشف الشبهه فى احكام المتعه .
10 ـ غـزوات امـير المومنين (ع ) و تاليفات مفيد ديگرى كه طالبان تفسير به مرآة الاحوال مراجعه نمايند.
وفات او:.
او در سـال 1243 ه ق در كرمانشاه دار فانى را وداع گفت و در مقبره والدبزرگوارش مرحوم آقا باقر بهبهانى استاد كل مدفون گرديد;Š (رحمة اللّه عليه ) ((71))

.
مـرحـوم حـاج آقـا بـزرگ تهرانى در الكرام البرره وفات او را 1235 معرفى نموده است كه به نظر مى رسد اشتباه رخ داده است .
***.

البدر الباهر شيخ آقا محمد على قمشه اى .

(م 1245 ه ق ). مؤلف عاليقدر آن آية اللّه شيخ آقا محمد على فرزند آقا محمد باقر هزار جريبى نجفى از اعلام فقهى و تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
مؤلف آن كه در سال 1188 در نجف متولد گرديده است و تحصيلات خود را درآن حوزه , به پايان بـرده اسـت يـكـى از علما و مراجع شيعه در عصر خويش بوده و از آثار اوتفسيرى در يك مجلد به زبـان عـربـى و شيوه اى روايى شامل شرح و بيان بخشى از قرآن كريم مى باشد مؤلف در اثر قرآنى خـود, آيـات قـصـص انـبـيـا و بـعـضى از آيات ديگر را كه مورد نظرش بوده گردآورى , سپس با بهره گيرى از روايات و احاديث ائمه اطهار (ع ) وشرح احاديث مشكل و بيان مسائل مهم علمى از جمله هيئت و نجوم را تفسير و تاويل نموده است .
مـرحـوم شـيـخ آقا بزرگ تهرانى نسخه اى از اين تفسير را در كتابخانه آل شيخ ‌الاسلام زنجانى در زنجان معرفى نموده است و در الذريعه مى نويسد كه احتمالا اين اثردر چند مجلد باشد و هر بخش آن حـديقه نام دارد سپس مى افزايد حديقه ى سوم آن درشرح بعضى از اخبار معضله در آخر مجلد كتاب الصلاة از مؤلفات وى به نام البحرالزاخر ديده است ((72))

.
***.

تفسير حكيم ملاعلى نورى .

(م 1246 ه ق ). مـؤلـف آن , حـكـيم نامى , فيلسوف متاله , مرحوم حاج ملاعلى مازندرانى اصفهانى يكى از حكماى مشهور قرن سيزدهم و از مفسران نامدار آن قرن به شمار مى آيد.
او حـكـيـمى است ربانى , عالمى است صمدانى و از متالهين اماميه در قرن نامبرده مى باشد طبق اظهارات مرحوم استاد شهيد مطهرى او تفسيربزرگى بر سوره فاتحة الكتاب دارند ((73))

.
آثار و تاليفات :.
مرحوم مدرس در ريحانة الادب شرح حال تفصيلى او را آورده است و طبق معمول خويش , از آثار و تـاليفات وى اين كتاب هاى زير را نام مى برد در ضمن به مكاتبات و مراسلات او با ميرزاى قمى نيز اشارتى نموده است كه در آخر جامع الشتات ميرزا آمده است .
1 ـ تفسير سوره حمد كه افزون بر سه هزار بيت مى باشد.
2 ـ حاشيه ى اسفار ملاصدرا.
3 ـ حاشيه شرح فوائد شيخ احمد احسائى .
4 ـ حاشيه شواهد ربوبيه ملاصدرا.
5 ـ حجة الاسلام فى رد ميزان الحق تاليف پادرى نصرانى .

تفسير سوره اخلاص :.

تـفسير سوره اخلاص ملا على نورى بزرگترين تفسير بر سوره اخلاص است و برسوره اخلاص در اسلام تفسيرى به اين عظمت و دقت نوشته نشده است )). حـكـيـم مـتـالـه مـلا على نورى در آغاز با نقل دو حديث , اساس و مبناى تفسيرى خويش را بيان مى دارد.
1 ـ از امـام سـجـاد (ع ) دربـاره توحيد سؤال شد, در پاسخ فرمودند:(( چون خداوندمى دانست در آخـرالزمان افرادى ژرف انديش و عميق مى آيند لذا سوره قل هو اللّه احد وآيات اول سوره حديد تا ((عليم بذات الصدور)) را نازل كرد((74)). 2 ـ امـام صـادق (ع ) فـرمـودند: ((كتاب خداوند بر چهارپايه استوار است : عبارت ,اشارت , لطائف , حقايق : عبارت براى همگان , اشارت براى خاصان , لطائف براى اوليا وحقايق براى انبيا ))((75)). مرحوم ملا على نورى مبناى تفسيرش را بر دو پايه ى مستفاد از اين دو حديث قرار داده است :.
اولا: او خواسته است عمق اين سوره توحيدى را براى افراد ژرف انديش درآخرالزمان آشكار سازد.
ثانيا: اينكه قرآن داراى لطائف و اشارات است كه براى كشف آن مى بايد سعى وكوشش نمود.
مؤلف بزرگوار آن از علماى ربانى و بلند مرتبه اى است كه در قرن مى زيسته است و در مواظبت بر آداب ديـنـى مـجـاهـدت و تـزكـيه ى نفس ومراتب علمى و عملى يگانه ى دوران بوده است و آن بزرگوار حكمت متعاليه را براى چهارصد, پانصدنفراز شاگردان تدريس مى كرد و از شاگردان او افـرادى مـانـنـد حـكـيم ملاعبداللّه زنوزى و فرزندش حكيم ملاعلى زنوزى مى باشند و برخى از بزرگان گفته اند او در مطالب الهيات از خود آخوندملاصدرا راسخ ‌تر بوده است )) ((76))

.
اين تفسير شريف هم اكنون از سوى مؤسسه معارف اسلامى امام رضا (ع ) در قم اقدام در مرحله ى احـيـا و استخراج منابع و علائم گزارى و حروف چينى مى باشد كه انشااللّه تعالى به زودى چاپ , و مورد بهره بردارى دوستداران قرآن قرار خواهد گرفت .
نـويـسـنده محترم فصلنامه پژوهش هاى قرآنى كه نسخه اى از تفسير سوره اخلاص را در كتابخانه آستان قدس رضوى ديده است چنين توصيف مى كند:.
((كـه تـوسط كاتب ناشناس تحرير شده و تاريخ آن نيز مشخص نيست و حاشيه هاى آن نيز تذهيب دارد.
مـفـسـر, در ابـعاد گوناگون دانش هاى اسلامى چون حكمت , كلام , عرفان , علم حديث , مباحث تـفـسـيـرى و تـبـحـر داشته و از قلمى رسا و بيانى شيوا, برخوردار بوده است او در بيان عظمت ((بسمله )) مى گويد:.
)). ((قال قبلة العارفين على اميرالمؤمنين (ع ) كما روى فى المشهور محصله ان سرالكتب فى القرآن و سـر الـقـرآن فى الفاتحة و سرالفاتحة فى البسمله و سر البسمله فى الباو سر البا فى النقطة و انا ملك النقطة )).

روش تفسيرى :.

مـفـسر پيش از پرداختن با مطالب تفسيرى مقدمه اى در جامع بودن بسمه , فضليلت بسمله و جز قـرآن بودن آن مى اورد و آنگاه به تفسير سوره مى پردازد وى در اين تفسيربه مطالب لغوى و ادبى تـوجـهـى نـدارد, بلكه اصل مهم توحيد را موضوع بحث خود قرارداده و براى اثبات اين موضوع و توضيح استدلالى كلمه ها ئو جلمه هاى سوره مباركه اخلاص , از برهان هاى فلسفى و مطالب كلامى بـهـره فـراوان برده است و نيز از تاويلات عرفانى عرفا, در تفسير سوره استفاده كرده است روايات وارده را نيز ياد مى كند و از نظرسند, مورد بررسى قرار مى دهد ((77))

.
وفات او:.
وى در مـاه رجب در سال 1246 در اصفهان وفات نمود و حجة الاسلام شفتى اصفهانى بر جنازه او نماز گذاشت جنازه اش را به نجف حمل و در آستانه ى باب طوسى از حرم مطهر مولى (ع ) مدفون كردند مرحوم مدرس سپس چند بيت از اشعار او را نقل كرده است كه ما به تبع نقل مى نماييم :.
هر آه كه بود در دل ما ـــــ برقى شد و سوخت حاصل ما.
راز دل ما نمى شود فاش ـــــ تا لاله برويد از گل ما.
زتنها گر كسى تنها نشيند ـــــ نشيند با خداهر جانشيند.
زخود تنها نشين (نورى ) كه سهل است ـــــ اگر تنها كس از تنها نشيند ((78))

.
***.

تفاسير مرحوم كوثر همدانى .

(م 1247 ه ق ). مـؤلف آنها حاج شيخ محمدرضا بن محمدامين كوثر همدانى , يكى ازاعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
او واعـظ مـشـهـور تـهران بود از تاليفات او ((مفتاح النبوة )) مى باشد مؤلف محترم آن با((هانرى مارتين )) ميسيونر مسيحى انگليسى گفتگو و مناظره داشته است در تهران مى زيسته است .

1ـ الدر النظيم فى تفسير القرآن العظيم .

اين تفسير مشتمل بر 12 تمهيد و ده اصل در مورد اصول عقائد پنجگانه مى باشد.
تـفسير ((الدر النظيم )) به دستور فتحعلى شاه قاجار نوشته شده است مؤلف خواسته است آنرا در يك مقدمه و پنج اصل و يك خاتمه بنگارد درباره مندرجات آن , سخن خودمؤلف چنين است : (( و بـه اشـاره شـاه , تصميم مى گيرد كه اصول و فروع و قصص و مواعظقرآن كريم را مرتب نموده و مـطـالب متفرقه و حقايق متشتته آنرا منظم دارد )) اما نگارنده آن تا پايان عمر توانسته است تنها مـقـدمه و اصل يكم را كه مشتمل بر فاتحه و تفسير سوره يكم است و چهار فصل را كه در آنها تنها آيات توحيديه مى باشد تا آيه 72 از سوره هفتم را, بنگارد )) ((79))

.

2ـ آيات الائمه .

دائرة المعارف تشيع درباره ى اين تفسير آمده است :.
((تـفسير مورد بحث به فارسى و در دو مجلد است مفسر نخست به تفسير آيات مربوط به اصول و فروع دين و مواعظ و قصص قرآن كريم پرداخته است بى آنكه ترتيب سوره هاى قرآن را رعايت كند و حاوى مقدمه اى است كه خود شامل 12 تمهيد و 5 اصل در عقايد و پنج خاتمه است مجلد اول در تـفـسير آيات توحيد مى باشد و مجلد دوم آغازآن با آيه ى ((ميثاق )) از سوره انفال مى باشد پس از مـجـلد دوم اجل به او مهلت نداده است اين دو مجلد توسط شاگرد مفسر مرحوم ميرزا ابوالقاسم مـعين الملك در 1279 ه ق درتهران چاپ سنگى گرديده است قابل ذكر است كه فرزندش شيخ ميرزا علينقى صاحب تفسير آيات الائمه است كه آنرا با زبر و بينات اسما ائمه (ع ) استخراج و تفسير نـموده است كوثر على شاه تفسير ديگرى به نام آيات الائمه دارد كه در يك مجلد به زبان عربى در بيان و تفسير آيات نازله در شان حضرت على بن ابيطالب (ع ) و ساير ائمه معصومين مى باشد كه با مذاق عرفانى خود آميخته با روح تصوف تاليف نموده است مرحوم خانبابامشار آن را جز كتب چاپى ذكر كرده است بى آنكه مشخصه ديگرى از آن را نقل كرده باشد ))((80)).

محل نگهدارى :.

اين تفسسير در فهرست مشهد رضوى در جلد 4 صفحه 43 تحت شماره 238نگارش سال 1223 و فهرست كتابخانه مهدوى در جلد 1 صفحه 175 نوشته 1225 ه ق معرفى شده است .
از ديگر تاليفات او ((ارشاد المضلين فى اثبات نبوه خاتم النبيين )) مى باشد كه پاسخ ‌دندان شكنى بر خرده گيرى هاى هنرى مارتين به دين اسلام مى باشد.
اين كتاب در پاسخ ((ميزان الحق )) مارتين نوشته شده است در سال 1240 ه ق به نام مفتاح النبوة بـا پـيـشـگـفـتـار ميرزا قائم مقام فراهانى چاپ شده است به گفته منزوى فهرست نگار دانشگاه : ((ارشـاد الـمـضـلـيـن برگزيده اى است كه خود مؤلف از كتاب مفتاح النبوة انتخاب نموده است ))((81)). وفات او:.
وفات او در سال 1247 ه ق در تهران صورت گرفت و در همان محل ازمدفون شد.
***.

تفسير ميرزا هدايت رضوى .

(مستشهد 1248 ه ق ). مـؤلـف مـحـتـرم آن مـيـرزا هدايت اللّه بن علامه ميرزامهدى رضوى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
مؤلف اين تفسير كه در رجب 1178 متولد گرديده است از سلسله سادات آل شهيدى از خراسان از خـانـدان هـاى عـلمى معروف شيعه مى باشد تفسير او در دو مجلدبزرگ به زبان عربى و شيوه ى كلامى و روايى شامل شرح و بيان بخشى از قرآن كريم است .
صاحب ((فردوس التواريخ )) ضمن ياد كرد او, از تفسيرش كه در 10 جز از اول قرآن و 10 جز از آخر اين كتاب آسمانى را مشتمل است , نام برده است .
وى پـى از ذكـر آيات قرآن به سبك كلامى با بهره جويى از روايات و احاديث ائمه اطهار به تفسير و تاويل آيات مى پردازد بعدها فرزند برورمندش سيد ميرزا هاشم شهيدى خراسانى (متوفى 1269 ده جـز ناتمام باقيمانده وسط قرآن را تفسير و تكميل كرده است ) نسخه ى اصل خط مؤلف نزد احفاد مصنف در مشهد مقدس موجود است .
شهادت :.
او در رمـضـان سـال 1248 هـ ق در مشهد مقدس به شهادت رسيده است و شرح حال او در شهدا الفضيله آمده است ((82))

.
***.

تفسير فتح القدير.

(م 1250 ه ق ). مؤلف آن قاضى محمدبن على شوكانى صنعانى يكى از اعلام زيدى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
اين تفسير پاسخ مبسوطى بر سوالى است كه جاراللّه محمود زمخشرى پيرامون آيه شريفه ((و اتقوا اللّه فتنة لا تصيبن الذين كفروا))((83)) مطرح ساخته است .
آغاز آن :.
((الحمد للّه وحده و بعد فانه وصل سوال من سيدى العلامة جمال الاسلام )).

آثار و تاليفات :.

مفسر محترم يكى از علما و فق هاى پركار و كثيرالاثار زيديه به شمار مى آيد كه بيش از 100 تاليف و تـحـقـيـق از او در مؤلفات الزيديه آمده است كه ما به بازگوئى برخى ازآثارى كه نوع ارتباطى با تفسير و علوم قرآنى دارد مى پردازيم :.
1 ـ الابحاث الوضيئه فى الكلام على حديث (( حب الدنيا راس كل خطيئة )). 2 ـ الاثبات لارتقا ارواح الاحيا و الاموات .
3 ـ تفسير آيه ((قل اتل ما حرم عليكم )). 4 ـ تفسير آيه ((يوم ياتى بعض ايات ربك )). 5 ـ شرح حديث ((بنى الاسلام على خمس )). 6 ـ فتح القدير الجامع بين فنى الرواية و الدراية من التفسير (پيرامون آيات الاحكام قرآن ). 7 ـ كشف الاستار عن حكم الجمعه بالحوار.
8 ـ النشر لفوائد سورة العصر.
9 ـ نيل الاوطار فى شرح منتقى الاخبار.
10 ـ ويل الغمامة فى تفسير ((و جاعل الذين اتبعوك فوق الذين كفروا الى يوم القيامة )). 11 ـ هداية القاضى الى حكم تخوم الاراضى و )) ((84))

.
12 ـ يكى ديگر از كارهاى قرآنى او ((تفسير الايضاح لمعنى التوبة و الاصلاح ))مى باشد كه پيرامون آيه شريفه ((الا الذين تابوا و اصلحوا من بعد ذلك )) نوشته اند.
آغاز آن :.
((الحمد للّه رب العالمين و بعد فانه ورد هذا السوال من الولد العلامه لطف الدين بن احمدجحاف اين كتاب توسط مكتبة الجامع الكبير به سال 1224 ه ق انتشار يافته است ((85))

)). ***.

تفسير سوره يوسف نائينى .

(نگارش 1250 هق ). مـؤلـف آن حاج ميرزا محمد هادى فرزند ميرزا ابوالحسن شريف نائينى يكى ازاعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
گـردآورنده آن كه نويسنده ى تعدادى از كتابهاى مربوط به پيامبران و امامان (ع ) نيزمى باشد در سـال 1242 ه به سفر حج رهسپار گرديد و در بين راه به نگارش تفسير خودشروع نمود و پس از هشت سال آنرا در سال 1250 به پايان رساند.
تـفـسير او پيرامون سوره شريفه ((يوسف )) مى باشد بدانجهت گاهى نيز ((يوسفيه ))گفته شده اسـت و آمـيـخـتـه است با نوحه سرائى در مورد امام حسين (ع ) و اظهار علاقه وارادت به خاندان بزرگوار عصمت و طهارت (ع ). محل نگهدارى :.
ايـن تـفـسير در فهرست كتابخانه سپه سالار ج 3 ص 473 تحت شماره 5596 آمده است كه تاريخ نگارش 1350 ه ق معرفى شده است گويا نسخه دستنوشت خود نگارنده تفسيرمى باشد )) ((86))

.
***.

تفسير منبع الانوار كاشانى .

(م 1250 ه ق ). مؤلف آن سلطان محمد بن تاج الدين حسن كاشانى مى باشد تفسير روانى همراه رموز و اشارات به مصادر و منابع شامل شرح الفاظ با اختصار كامل بدون نقل آرامفسرين از سوره واقعه تا پايان قرآن مـجـيد تحت كد 1578 در فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه آيت اللّه مرعشى در قم معرفى شده است ((87))

.
***.

اسرار البسملة خراسانى .

(زنده در 1250 ه ق ). مـؤلـف آن شـيـخ عبدالجواد بن حسن خراسانى يكى از كاوشگران معارف قرآنى درقرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفـسـيـر او پيرامون اسرار و نكات ((بسم اللّه الرحمن الرحيم )) اين آيه پر از راز و رمزقرآن مجيد مى باشد كه هزاران نكته و لطيفه و معنا در قالب اين كلام ربانى مستتر است كه اهل معنا و عرفان و طابان شهد گواراى معرفت مى توانند به بخشى از آنها دست يازند نه همه آن .
ايـن كـتـاب بـه صـورت مـخـطوط در كتابخانه غرب مدرسه آخوند همدان تحت شماره 4760 و كتابخانه مركزى دانشگاه تهران تحت شماره 4459 موجود و نگهدارى مى شود ((88))

.
***.

احسن القصص و دافع الغصص سپه سالار.

(تاليف 1250 ه ق ). مؤلف آن احمد بن ابى الفتح بن ابى جعفر شريف حائرى اصهفانى معروف به ((سپه سالار)) يكى از كاوشگران معارف قرآنى , در قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفسير او پيرامون قصص و داستان هاى قرآن كريم مى باشد و اين اثر را از روى ((تحفة الابرار)) در سـال 1250 هـ ق جـهـت ميرزا فرج اللّه اردلان وزير كردستان نوشته واتحاف نموده است و در آن نكاتى را پيرامون تاريخ هند وتسلط انگليسيها بر آن كشورافزوده است .
اين اثر در كتابخانه مشهد رضوى تحت شماره 104 و كتابخانه مكل تحت شماره هاى 3941 و 4074 و كـتـابـخـانـه سـپـه سـالار تـحـت شـماره 7219 و كتابخانه مجلس تحت شماره 5603 و ديگر كـتـابـخانه هاى ايران مانند كتابخانه ملى تبريز و باز آكادمى علوم لنينگراد و كتابخانه ملى فارس شيراز و كتابخانه آية اللّه الحكيم در نجف موجود مى باشد ((89))

.
***.

تفسير آيات سماويه ميرزا بابا طبيب شيرازى .

(تاليف 1251 ه ق ). مـلـك الاطبا حكيم ميرزا محمد تقى معروف به حاج ميرزا بابا يا حاجى آقا بابامشهور, از بزرگان عـالـم طبابت مى باشند در عين حال از مفسران آيات الهيه به خصوص آيات فلكى و نجومى قرآن مجيد مى باشد و به همين مناسبت نام تفسير او ((رساله ى سماويه )) موسوم مى باشد.
مـؤلف محترم آن از اوايل تا اواسط قرن سيزدهم به عنوان طبيب مخصوص خاندان قاجار شناخته شـده است و سلاطين قاجار: فتحعلى , محمدشاه , و ناصرالدين شاه طبابت او را درك كرده و بهره بـرده انـد او در عـالـم طـبابت , دم مسيحائى داشته است و دركاربرد طبابت روش بقراط را پيش مـى گـرفـت و آن شـنـاخـتن زمينه هاى مرضى بود اومعالجات جديد فرهنگى را قبول نداشت و استعمال داروهاى شيميائى را مضرمى دانست .
آثار و تاليفات :.
او فرد محقق و تلاشگرى بوده است در عين شغل وقت گير طبابت , به نوشتن وخلق آثار فرهنگى نـيـز مـى پرداخت از آثار او: تسهيل العلاج در معالجات , رساله در حفظصحت , رساله وبائيه كبيره (كه در سال 1251 ه ق ) تاليف نموده است , رساله طاعونيه (كه در طاعون سال 1247 ه ق ) به زبان عربى نگاشته اند رساله جوهريه (كه در رد موادشيميائى فرنگى و عدم جواز استعمال آنها) به عربى نوشته است رساله در شرح لغزمشهور شيخ بهائى (ره ) و بالاخره رساله سماويه در تفسير بعضى از آيات قرآنيه كه پيرامون نجوم و فلكيات مى باشد ((90))

.
***.

تفسير ملا نجفقلى دنبلى تبريزى .

( م 1252 ه ق ). مـؤلـف آن مـولـى محمد بن عبدالرزاق نجفقلى دنبلى تبريزى يكى از اعلام قرن سيزدهم هجرى است .
معرفى تفسير.
ايـن تـفـسـير به صورت تفسير مزجى است كه بسيارى از مباحث فلسفى , عرفانى رابا استشهاد از روايـات اهـل بـيـت (ع ) آورده اسـت و همچنين خطبه هائى را انشا كرده است كه مسجع و مقفى مى باشد و به عنوان مقاله در پند و اندرز و موعظه آورده است .
مـؤلـف مـحرم در تعقيب و تكميل تفسير ناتمام پدرش دست به كار شده است ولى در عمل ديده اسـت كـه روش فـكـرى او با روش فكرى پدر سازگار نيست از اينرو بر آن شده است كه تفسيرى كامل از آغاز قرآن تا پايان آن مستقلا بنويسد.
نـسـخـه ى مـوجود كه در كتابخانه آيت اللّه مرعشى موجود است نشان مى دهد كه مقدمات تفسير شامل فضيلت علم و اهميت قرآن و انواع كلام و فوائد انزال كتب ونكوهش تفسير به راى و مبحثى در تـحـريف و اختلاف قراات و چگونگى نزول قرآن وآداب تلاوت و جز اينهاست و همچنين شامل تفسير سوره مباركه بقره مى باشد اين تفسير در روز پنجشنبه 12 ماه رمضان 1252 پايان يافته است .
آغاز آن :.
((الحمد للّه الذى خلق العرش و الكرسى من العدم , و خلق الضؤ و الصبح و الانوار من الظلم )). انجام آن :.
((مـبـغـضـيـن لـلـدنيا و محبين للاخرة و اتنا ما وعدتنا على رسلك و لاتخزنا يوم القيامه انك لا تخلف الميعاد ))((91)). در ادبـيات فارسى بر مبناى استورى نيز معرفى آن آمده است و محل نگهدارى آنرابه كتابخانه آية اللّه مرعشى در قم حوالت نموده است ((92))

.
فـاضـل معاصر جناب آقاى سيداحمد اشكورى در مجلد دوم ((التراث العربى )) نيزبه مطالب فوق اشـارتـى نـموده است و كد موجود در كتابخانه را 1524 معرفى نموده است و نسخه تصحيح شده داراى تعليقاتى از آغاز تا پايان سوره بقره معرفى نموده است ))((93)).

گفتار مرحوم تربيت :.

در كتاب ((دانشمندان آذربايجان )) آمده است : ((بها الدين محمد بن عبدالرزاق دنبلى )) از فضلا و عـلـمـاى قـرن سـيزدهم هجرى اديب و سخنور و سخن شناس بودتفسيرمبسوطى به زبان عربى بـرقـرآن مـجيد نوشته است يك جلد بزرگ از مجلدات آنراكه از اول سوره مائده تا آخر سوره توبه مـى بـاشـد در كـتـابخانه ثقة الاسلام تبريزى ديدم وشرحى هم منقول از امالى و اقوال پدرش در تـوضـيـح مـشكلات اشعار انورى تاليف كرده است نسخه اى از آن در نزد نگارنده موجود, و مطلع كتاب اينست :.
بـراعـت استهلال حمد وستايش بيت القصيده ثنا و سپاس تسبيح و تقديس خالقى راست كه طفل يـكـروزه را در قالب روح پرور ((انى آتانى الكتاب )) و هنگام ظهور تجليات طالب قبس را در شجر طور ((نداى انى انا اللّه )) شنواند ))((94)). ***.
تفسير خوئى يزدى .
(زنده در 1252 ه ق ). مـؤلـف آن مـلا مـصـطفى بن محمد بن محمد خوئى معروف به ترك يكى از اعلام نيمه اول قرن سيزدهم هجرى مى باشد.

گفتار صاحب تراجم الرجال :.

((عـالـم جـلـيل و مولف كثير التاليف و صاحب تتبع وسيع در علوم اسلامى و متمايل به عرفان و نـشـاط فـراوان در تـاليف و تصنيف مى باشد او مدتى در يزد اقامت داشت به حدى كه در برخى از تـالـيـفات لقب يزدى را به خود اضافه نموده است او پس از 1252 ه وفات يافته است از تاليفات او: بضاعة العاجزين تاليف 1235 مرآة النفس تاليف 1245سفره درويشان , جام جم , جام سفالين , شرح عوامل جرجانى , شرح شواهد, شرح كافيه ,شرح دعاى صباح , منتخب شرح صحيفه ى سجاديه , جبر و اخـتـيـار, حاشيه ى شرائع الاسلام شرح ابياتى از ديوان حافظ, اسرار الصلوة تاليف 1242 (توحيد نامه ), منتخب مقامع الفصل , سوال و جواب , تفسير قرآن كريم به زبان فارسى تا سوره كهف , رساله دروحـدت وجـود تاليف 1247 و رساله نقطه ها و گلشن معنى و تبصرة المتحيرين تاليف 1252 و مجموعه اى در متفرقات مانند: كشكول كه در سال 1247 تاليف نموده است ))((95)). ***.

تفسير محمد شاهى .

(نگارش 1252 ه ق ). مؤلف آن محمد على بن محمد حسين شريف خراسانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
احـتـمـال داده انـد: نـويسنده ى آن همان نويسنده ى كتاب ((مخزن الاسما)) بوده باشدكه به نام نـاصـرالـديـن شاه تاليف نموده است و در فهرست منزوى 2/1 ص 1368 تفسير اوكه به نام تفسير مـحـمـد شاهى شناخته شده است در كتابخانه ملك تهران تحت شماره2605 آمده است از اواخر سده 13 معرفى شده است ((96)). ***.

تفسير احسن الحدائق دهلوى .

(م 1253 ه ق ). مؤلف آن سيد صفدر على بن سيد حيدر على رضوى دهلوى يكى از اعيان تفسيرى هندوستان در قرن سيزدهم هجرى مى باشد مؤلف محترم آن كه يكى ازمجتهدين متمكن هندوستان بوده است و در فيض آباد مى زيسته است در سال 1253 ه درگذشته است تفسير او به نام ((احسن الحدائق )) پيرامون سوره يوسف (سوره دوازدهم قرآن مجيد) مى باشد.
محل نگهدارى : ,بانكيپور فهرست فارسى 1101 - بانكيپور ج14 ص 1168 مى باشد ((97))

.
***.

تفسير بلوغ الامانى طويل صنعانى .

(م 1255 ه ق ). مـؤلف آن فقيه عاليقدر شيخ محسن بن حسين طويل صنعائى زيدى يمنى يكى ازاعلام تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
ايـن تـفـسـيـر پـيـرامـون سـوره ((فـاتحة الكتاب )) مى باشد و نام كامل آن در ((بلوغ الامانى فى مستودعات السبع المثانى )) مى باشد اين تفسير به صورت خطى در ((مكتبة الجامع الكبير صنعا)) تحت شماره هاى 81 و 2169 موجود مى باشد.
البته برخى اين تفسير را به سيد اسحاق بن يوسف بن المتوكل اسماعيل بن القاسم متوفى 111 ه ق نيز نسبت داده اند ((98))

.
آغاز آن :.
((الحمد للّه المنفرد بالازلية و القدم المتعالى عن مجانسته )) ((99))

.
***.

تفسير مفتاح الخزائن لاهيجانى .

(م 1255 ه ق ). مؤلف آن مولى محمد جعفر لاهيجانى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
روش تفسيراو روش عرفانى است كه در الذريعه آنرا ((مصباح الخزائن )) نام برده است سال نگارش كتاب سال 1255 ذكر شده است و نام آن در فهرست چند مركز كتاب آمده است .
1 ـ تهران فهرست كتب دينى كتابخانه سلطنتى ص 961 شماره رديف 448 شماره دفتر 817.
2 ـ فهرست كتابخانه مجلس ج16 ص 382 شماره مجموعه 548 شماره دفتر62386.
3 ـ قم فهرست كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى ج10 ص 322 شماره 3939.
4 ـ تهران فهرست كتابخانه مجلس شماره 5202 ((100))

.
***.

تفسير انيس المريدين و شمس المجالس .

(نگارش 1256 ه ق ). تـفـسـيـرى اسـت از مفسر نامعلوم بر سوره مباركه يوسف , به زبان فارسى كه درتاريخ 1256 ه ق توسط كاتبى به نام مرتضى قلى بن محمد على در 48 برگ در قطع رحلى تحرير شده است .
اين تفسير, به ضميمه چند رساله ديگر به شرح زير است :.
1 ـ رائله خواجه عبداللّه انصارى مثل كنز السالكين و غيره .
2 ـ جـامـع الـسـتـيـن للطائف البساتين در تفسير سوره مباركه يوسف از احمد بن محمد بن زيد طوسى .
جـلـمـه هاى بسيارى از جاى جاى كتاب حذف شده است كه اگر درست مى بود چه بسا شناسايى نويسنده امكان داشت .
روش تفسيرى :.
مـفـسر, در نگارش تفسير, توجهى به مطالب ادبى , لغوى , يا گفته هيا مفسران ونكرده , بلكه تنها داستان حضرت يوسف را بر اساس روايتى كه منبع براى آنها ذكر نكرده با بسط و تفصيلى خاص به رشته تحرير در آورده است گرچه سبك بيان وى شيرين ودلنشين است , ولى جز آن قسمت هايى از داستان كه ترجمه آيات است و يا با آيات هماهنگى دارد, بيشتر اجزاى داستان , افسانه و خرافه به نظر مى رسد.
در ايـن تـفسير, از مسلك عرفا, سخن به ميان نيامده و تاويلات عرفانى براى آيات ,ذكر نشده و در جهت فهم آيات از نگاه تفسيرى , تحليلى صورت نگرفته است ((101))

.
***.

تفسير لئالى القرآن خوئى .

(م 1256 ه ق ). مـؤلـف آن اديـب اريـب مـولـى رجبعلى بن عباس خوئى يكى از دانشمندان آذربايجان و از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
كتاب تفسيرى او در بيان و تفسير پاره اى از مشكلات الفاظ قرآن كريم و برخى ازاحاديث ائمه (ع ) مـى بـاشـد مـؤلف كتاب اين مطالب را از ((مجمع البحرين )) استخراج , وخود نيز مختصرى بر آن افزوده است .
آغاز:.
الـحـمـدللّه الرحمن الذى علم القرآن اما بعد: فيقول ابن عباس من رجبعلى الخوئى ((هذه اوراق قداشتملت على بعض معانى جملة من القرآن )). محل نگهدارى :.
اين كتاب در كتابخانه آقاى مرعشى در قم موجود است و در فهرست آن معرفى شده است ((102))

.
***.

تفسير مظهر الايات حسينى تبريزى .

(زنده در 1257 ه ق ). مـؤلـف مـحـتـرم آن , سـيد محمدبن مهدى حسينى تبريزى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
تـفسير او در عصر فتحعلى شاه قاجار تاليف , و به او نيز, اهدا شده است درپيشگفتار آن آمده است : ((بـه خـاطر رسيد كه در خصوص توضيح آيات قرآنى و تنقيح كلمات فرقانى كه در كدام جز و در كدام سوره وقوع يافته است به طريقه ى كتب لغت به نحو اسهل و اجمل نوشته شود ))((103)).

آثار و تاليفات :.

صاحب الذريعه تاليفاتى چند از او را ذكر نموده است كه از آن ميان :.
مـخـتـار القواعد ـ كشف الايات محمد شاهى ـ الوقوف فى عمل الرموز و الحروف ,مظهر الفقرات مـظـهر الكلمات و مظاهر محموديه وى معاصر محمدشاه قاجار بود و اين كتاب را به نام فتحعلى شاه و به امر عباس ميرزا تاليف كرده است )). مراكز نگهدارى :.
1 ـ تهران : فهرست كتابخانه ملى ج7 ص 205/ 4232 ـ 1932 ـ 787 س .
2 ـ تهران ف ك اهداى استاد مشكاة ج 1 ص 213 تحت شماره 846.
3 ـ تهران ف ك قلى ملك ج1 ص 691 ـ 289.
وى ايـن تفسير را در سال 1257 به نام سلطان محمد شاه قاجار نگاشته و در تبريزبه چاپ رسيده اسـت او كلمات را با حروف تهجى ترتيب داده است و آنها را تحت رموزويژه اى در جدولهائى قرار داده است .
آغاز آن :.
((الحمد للّه الذى شرف النبى الامى )). او در خطبه ى كتاب بر اساس براعت استهلال اسامى تمام سوره هاى قرآن راآورده است اين كتاب در 4000 سـطـر بـه رشـته ى تاليف در آمده است و در پيشگفتار آن تعدادى از تصانيف خود را در تـجـويـد و غـير آن , نام برده است از تاليفات او ((مظاهرمحموديه )) مى باشد كه در سال 1264 به طبع آراسته شده است و در آن كتاب با كلمه خود را با كلمه ((حافظ)) ملقب كرده است ((104)) اينها بخشى از معرفى هائى بود كه مرحوم حاج آقابزرگ تهرانى در حق او داشته اند.
***.

التوضيح المجيد نقوى هندى .

(م 1259 ه ق ). مـؤلف آن عالم جليل سيد على بن دلدار نقوى هندى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
مـفـسـر مـا كه از ديار هندوستان مى باشد علوم متداوله را در همان محل خود, ازعلماى منطقه فـراگرفته است و در سال 1245 ه ق به عتبات عاليات تشرف يافته , و موردتجليل اكابر علما قرار گرفته است .
آثار و تاليفات :.
1 ـ الـتـوضـيح المجيد فى تفسير كتاب اللّه المجيد اين تفسير شريف در سال 1253جهت سلطان مصلح الدين احمد على شاه به زبان اردو تاليف و در هندوستان در دومجلد به چاپ رسيده است .
2 ـ اقامة التعازى للحسين (ع ). 3 ـ التجويد.
4 ـ الرد على الاخباريين .
5 ـ كتاب المتعة ((105))

.
وفات او:.
او در هـيجدهم رمضان 1259 در كربلاى معلى وفات و در جنب قبر سيد مجاهدمدفون گرديده است .
***.

تفاسير سيد كاظم رشتى .

(م 1259 ه ق ). مؤلف محترم آن عالم بارع سيد كاظم رشتى يكى از اعيان تفسيرى قرن سيزدهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
وى شـاگـرد شيخ احمد احسائى يكى از افرادى است كه در گردونه ى مسائل كلامى و اعتقادى قـرار گرفته است پس از درگذشت شيخ احمد احسائى قائم مقام و پاسخگوى اشكالات متوجه او گرديده است از اينرو نوع تاليفات و كتاب هاى او در همين زمينه مى باشد كه اسامى برخى از آنها به ترتيب زير مى باشد:.
((اسرار الشهاده , اسرار العبادة , الاسم الاعظم , اصول الدين , ترجمة الشيخ احمداحسائى , تفسير آية الـكـرسـى , جـواب سؤالات , جواب مسائل حسن دهلوى , جواب مسائل عبدالوهاب لاهيجى , جواب مـسـائل خـمس , جواب مسائل نصراللّه بيك , الحجة البالغة , الدرر الغرر, الدرر المنثوره , الرسائل و جـوابـات الـمسائل , رسالة فى بقاجسدالامام و از اين سرى كتابها و مطالبى كه در الذريعه 2/46 ـ 63ـ192ـ 4/151ـ331 و14/99 ـ 189 ـ و 6:250 و 8/127 ـ 136 و 10/260 و 11/130 ـ206 و 12/22 و 13/204 ـ219 و 14/99 معرفى و بازگو شده اند.
تفسير آية الكرسى سيد كاظم رشتى در سال 1271 نخستين بار در تبريز چاپ شده است و تلخيص آن توسط مولى محمدتقى هروى متوفى 1299 ه انجام پذيرفته است )) ((106))

.
آيـة اللّه سـيد احمد حسينى خوانسارى در كتاب كشف الاستار چاپ آل البيت تعدادى از آثار شيخ احـمـد احـسـانـى و سه جلد كتاب اسرار الشهاده ـ اسرار العباده و اجوبة المسائل را از سيد كاظم رشـتـى مـى آورد سـپس مى افزايد: خدايا ما از اين دو نفر جز خير,چيزى نمى دانيم ولى تو اعلم و آگاه تر از ما هستى )) ((107))

.