ب : تاءييد الهى ؛ خداى سبحان به عيساى مسيح (عليه السلام ) مى فرمايد: بياد آور نعمتى را كه بر تو و مادرت نازل كردم و آن نعمت ، تاءييد به وسيله روح القدس است : يا عيسى بن مريم اذكر نعمتى عليك و على والدتك اذ اءيدتك بروح القدس ⁽¹²⁰⁵⁾ . همين نعمت منشاء معجزات و بركات فراوانى بود كه از وجود حضرت مسيح (عليه السلام ) به ظهور پيوست و آن حضرت درباره بركات وجودى خود مى فرمايد: (و جعلنى مباركا اءينما كنت ) ⁽¹²⁰⁶⁾
ج : اتحاد؛ اختلاف و تشتت در جامعه ، از عذابها و بلاهاى شكننده و وحدت از نعمتهاى الهى است : و اعتصموا بحبل الله جميعا و لا تفرقوا و اذكروا نعمة الله عليكم اءعداء فاءلف بين قلوبكم فاءصبحتم بنعمته اخوانا ⁽¹²⁰⁷⁾
گاهى نيز قرآن كريم سخن از آثار نعمتهاى معنوى و باطنى دارد؛ مانند:
الف : دعوت به مبارزه ؛ دعوت به مبارزه در برابر جباران ناشى از نعمتهاى باطنى و خاص الهى است .
هنگامى كه حضرت موساى كليم (عليه السلام ) به بنى اسرائيل دستور مبارزه ، مقاومت و فتح سرزمين مقدس را داد، گروهى گفتند: توان مبارزه و مقابله با عمالقه جبار را نداريم . تو و پروردگارت شهر را بگشاييد تا ما به آن در آييم : يا قوم ادخلوا الاءرض المقدسة التى كتب الله لكم و لا ترتدوا على اءدباركم فتنقلبوا خاسرينَ قالوا يا موسى ان فيها قوما جبارين و انا لن ندخلها حتى يخرجوا منها فان يخرجوا منها فان داخلونَ ... فاذهب اءنت و ربك فقاتلا انا هيهنا قاعدون ⁽¹²⁰⁸⁾ . دو نفر از خدا ترسان قوم كه مشمول لطف و نعمت خدا بودند، گفتند: بر خدا توكل كنيد و به دشمن هجوم آوريد تا پيروز شويد: قال رجلان من الذين يخافون اءنعم الله عليهما ادخلوا الباب فاذا دخلتموه فانكم غالبون و على الله فتوكلوا ان كنتم مؤ منين ⁽¹²⁰⁹⁾ . اين آيه كريمه با تعليق حكم (دعوت به مبارزه ) بر وصف (انعام الهى ) مشعر به اين حقيقت است كه عامل شهامت اين دو، در شوراندن مردم عليه ستمكاران ، همان انعام الهى بوده است .
ب : رهايى از دوزخ ؛ پس از استقرار بهشتيان و دوزخيان در جايگاههاى خود، يكى از بهشتيان ابتدا درباره سرنوشت همنشين خود كه از منكران معاد بود جويا مى شود و آنگاه خود به حال او اشراف يافته ، چون او را در متن دوزخ مى يابد به او مى گويد: به خدا سوگند نزديك بود مرا نيز به هلاكت برسانى و اگر نعمت پروردگارم نبود، من نيز بر اثر همراهى با رفيق بد در صف احضار شدگان به دوزخ بودم : قال هل اءنتم مطلعونَ فاطلع فر اه فى سواء الجحيمَ قال تا لله ان كدت لتردينَ و لولا نعمة ربى لكنت من المحضرين ⁽¹²¹⁰⁾
نعمتى كه در قيامت انسان را از عذاب الهى حفظ مى كند از نعمتهاى ظاهرى نيست ؛ زيرا آن نعمتها به جهنميان نيز عطا شده و همان نعم باعث هلاكت آنان گرديده است . از اين رو كسانى كه بر اثر معاشرت با رفيقان تبهكار بر خود يا ديگران ستم كرده اند، در آن روز از شدت ندامت دستهاى خود را به دندان گزيده ، مى گويند:اى كاش با دوستان ناباب معاشرت نداشته ، در دنيادوستى و هم سفرى پيامبر را براى خود بر مى گزيديم : و يم يعض ‍ الظالم على يديه يقول يا ليتنى اتخذت مع الرسول سبيلاَ يا ويلتى ليتنى لم اءتخذ فلانا خليلا ⁽¹²¹¹⁾
طلب هدايت به صراط نعمت يافتگان در آيه اهدنا الصراط المستقيم صراط الذين اءنعمت عليهم ، مسئلت همراهى با پيامبران است و كسانى كه در دنيا اهل امل و عمل هدايت به صراط مستقيم نباشند، در جهان آخرت زبان به يا ليتنى اتخذت مع الرسول سبيلا مى گشايند .
3 درجات نعمت يافتگان
خداى سبحان در آيه مورد بحث انسانها را به سه گروه : نعمت داده شدگان ، عضب شدگان و گمراهان تقسيم مى كند كه گروه اول اهل نجات و دو گروه ديگر گرفتار عذابند . در تقسيم ديگرى نيز انسانها به سه دسته تقسيم شده اند؛ ليكن دو دسته از آنان اهل نجاتند و يك دسته گرفتار عذاب ... و كنتم اءزواجا ثلاثةَ فاءصحاب الميمنة ما اءصحاب الميمنةَ و اءصحاب المشئمة ما اءصحاب المشئمةَ و السابقون السابقونَ اءولئك المقربونَ فى جنات النعيم ⁽¹²¹²⁾؛ در قيامت انسانها سه گروهند: گروهى كه كارشان با يمن و بركت تواءم بوده ، براى ديگران نيز مايه خير و بركت بودند، اصحاب ميمنت اند و گروهى كه كارشان همواره با شومى و زشتى گذشته ، براى خود و جامعه خود شوم بوده اند، اصحاب مشئمت و گروه سوم پيشتازان و پيشگامان در فضايل و از مقربانند .
از تطبيق اين دو تقسيم تثليثى بر مى آيد كه منعم عليهم خود به دو گروه : اصحاب ميمنت و مقربان ، تقسيم مى شوند . پس نعمت يافتگان در مرتبه اى واحد نيستند؛ متوسطان از آنان كه با توفيق خداوندى صراط مستقيم را پيموده اند از اصحاب ميمنت و با يمن و بركتند و ممتازان آنها از مقربان و پيشگامان .
نمازگزارى كه هدايت به راه نعمت يافتگان را مسئلت مى كند، گاه از اوساط مؤ منان است كه در حد ابرار و اصحاب ميمنت از نعمت برخوردار است ؛اما گاهى از اوحدى از اهل ايمان است ، مانند اهل بيت (عليهم السلام ) كه درجات برتر را مى طلبند . پس نمازگزاران و نعمت داده شدگان در يك پايه و مرتبت نيستند . گرچه اصحاب يمين و مقربان هر دو از نعمت خداوندى برخوردارند، اما مقربان از نعمتهاى خالص و اصحاب ميمنت از نعمتهاى مشوب بهره مندند .
4 نعمتهاى ناب و مشوب در بهشت
نعمتهايى كه بهره سالكان صراط مستقيم است به اختلاف درجات آنان متفاوت است ؛ برخى خالص و برخى مشوب . قرآن كريم در تبيين نعمتهاى بهشتى مى فرمايد: در بهشت چشمه هاى فراوان و گوناگونى است ؛ برخى خالص و برخى مشوب . چشمه هاى ناب و خالص بهره مقربان است و سهم ديگران آميخته اى از آنهاست : و يسقون فيها كاءسا كان مزاجها زنجيلاَ عينا فيها تسمى سلسبيلا ⁽¹²¹³⁾؛ جام شراب بهشتيان آميخته از زنجبيل است كه بهره اى از سلسبيل دارد و سلسبيل چشمه اى بهشتى است برتر از زنجبيل و چشمه هاى ديگر كه متوسطان از آن مى نوشند. در جاى ديگر مى فرمايد: ان الاءبرار يشربون من كاءس كان مزاجها كافورا ⁽¹²¹⁴⁾؛ نوشيدنى ابرار از جامى آميخته با قطراتى از چشمه كافور است ولى شراب خالص كافورى فقط بهره مقربان است .
همچنين مى فرمايد: ان الاءبرار لفى نعيمَ على الاءرائك ينظرونَ تعرف فى وجوههم نضرة النعيمَ يسقون من رحيق مختومَ ختامه مسك و فى ذلك فلينافس المتنافسونَ و مزاجه من تسنيمَ عينا يشرب بها المقربون ⁽¹²¹⁵⁾؛ ابرار در ميان نعمتهاى الهى غوطه ورند . آنان در حالى كه بر تختها تكيه زده اند نظاره گر نعمتهاى بهشتى اند . از رخسارشان طراوت و خرمى نعيم بهشتى نمايان است . آنان را از شرابى سر به مهر كه با مشك سيراب مى كنند و طالبان سبقت جوى بايد در رسيدن به چنين نعمت نفيسى با يكديگر به رقابت برخيزند و انفاس خود را براى نايل ساختن نفوس خويش به چنين كالاى نفيسى به كار برند . شراب اين جام آميزه اى است با قطراتى از تسنيم و تسنيم چشمه اى است كه مقربان الهى از آن مى نوشند . پس مقام مقربان بسى برتر از ابرار است ؛ زيرا قطراتى از چشمه سار ويژه آنان را در جام ابرار مى ريزند و نمازگزارى كه هدايت به صراط را مى طلبند به تناسب مرتبه اش از اين نعمتها برخوردار است .
5 سيره نعمت يافتگان
قرآن كريم همراه با معرفى برخورداران از نعمتهاى الهى و تبيين نعمتهايى كه به آنان عطا شده است ، سيرت آنان را نيز بازگو مى كند تا راه بهره ورى از نعمتها را به انسانها بياموزد . از اين رو در تشريح سخنان حضرت موساى كليم (عليه السلام ) مى فرمايد: قال رب بما اءنعمت على فلن اءكون ظهيرا للمجرمين ⁽¹²¹⁶⁾؛ بار خدايا به پاس نعمتى كه به من عطا كردى ، پشتيبان تبهكاران و مجرمان نخواهم بود .
حضرت موساى كليم (عليه السلام ) كه از بهره مندان نعمت الهى است ، عدم پشتيبانى از مجرمان را مرهون نعمتى مى داند كه خداى سبحان به او عطا كرده است و همه رهپويان و سالكانى كه آرزوى هم سفرى با پيامبران را در سر مى پرورانند: يا ليتنى اتخذت مع الرسول سبيلا ⁽¹²¹⁷⁾ و طالب هدايت به راه آنان هستند: اهدنا الصراط المستقيمَ صراط الذين اءنعمت عليهم ، بايد نه خود مجرم باشند و نه از تبهكار جرم پيشه اى پشتيبانى كنند .
از آيه كريمه قال رب بما اءنعمت على فلن اءكون ظهيرا للمجرمين استفاده مى شود كه مجرمان و حاميان آنان از نعمتهاى باطنى الهى بهره اى ندارند. وقتى نعمت يافته ، ظهير و پشتيبان تبهكار نيست ، حتما خود تن به تباهى نمى دهد.
6 ظرف همراهى با پيامبران
همراهى سالكان صراط مستقيم با پيامبران و صديقان تنها در بهشت نيست ، بلكه در پيمودن راه نيز با آنان همراهند. بنابراين ، سالكان در اين راه تنها نيستند و شاهد اين مدعا ذيل آيه 69 سوره مباركه نساء است : ( و حسن اءولئك رفيقا )؛ زيرا رفاقت در مورد طريق مطرح است و از اين رو گفته مى شود: الرفيق ثم الطريق .
بنابراين ، هدايت به صراط مستقيم كه صراط نعمت يافتگان است ، تنها براى همراهى با نيكان در بهشت نيست ، بلكه مسئلت همراهى و هم سفرى با آنان در پيمودن راه نيز هست ، تا در پرتو همراهى با اين اسوه ها و قدوه هاى سلوك الى الله ، راه حق به خوبى و آسانى طى شود.
7 زمينه همراهى در آخرت
در آيات آغازين سوره مباركه حمد سخن از تحميد و خضوع در پيشگاه خداى سبحان است و در آيات پايانى آن درخواست همراهى با همسفرانى الهى ، مانند پيامبران ، صديقان ، شهيدان و صالحان . بنابراين ، خضوع و عرض ادب پيشين زمينه اى براى طلب بعدى است ، نه خضوعى بى طلب و عرض ادبى بى طمع .
اكنون بايد شرط همراهى با آنان را بيان كنيم و خود را نيز بيازماييم كه آيا دعاى مكرر و هميشگى ما در سوره حمد به اجابت رسيده ، هم سفر آنان هستيم يا از همراهى با آنان محروميم ؟
قرآن كريم مؤ منان را به همراهى با نيكان و اهل صدق فرا مى خواند: (كونوا مع الصادقين ) ⁽¹²¹⁸⁾ و درخواست همراهى با ابرار در مرگ را تعليم مى دهد: (توقنا مع الاءبرار) ⁽¹²¹⁹⁾ . شرط همراهى با ابرار در مرگ ، همراهى با آنان در دنياست و گرنه آنان كه در دنيا پيوندى با صالحان و ابرار ندارند، در مرگ و برزخ و قيامت نيز با آنان نيستند: و يوم يعض الظالم على يديه يقول يا ليتنى اتخذت مع الرسول سبيلاَ يا ويلتى ليتنى لم اءتخذ فلانا خليلا ⁽¹²²⁰⁾ .سبيل رسول خدا كه ستمكاران در حسرت پيمودنش هر دو دست خود را به دندان مى گزند، ( بر خلاف دنيا كه انسان پشيمان تنها سرانگشت خود را مى گزد)، در دو جاى قرآن كريم بيان شده است :
الف : در سوره مباركه نور: انما المؤ منون الذين امنوا بالله و رسوله و اذا كانوا معه على اءمر جامع لم يذهبوا حتى يستاءذنوه ان الذين يستاءذنونك اءولئك الذين يؤ منون بالله و رسوله فاذا استاءذنوك لبعض شاءنهم فاءذن لمن شئت منهم و استغفر لهم ان الله غفور رحيم ⁽¹²²¹⁾؛ مؤ منان به خدا و رسول ، در مسايل اجتماعى همانند جنگ و دفاع در برابر تهاجم دشمن ، پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم را تنها نمى گذارند و بى اجازه او صحنه را ترك نمى كنند و اين ، گونه اى از همراهى با رسول خدا و پيمودن راه اوست . كسى كه در صحنه هاى اجتماعى ولى خود را تنها نگذارد، مى تواند توفيق مرگ با ابرار را از خداى سبحان مسئلت كند.
ب : در سوره مباركه فتح نحوه ديگرى از همراهى با رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم بيان شده است : محمد رسول الله و الذين معه اءشداء على الكفار رحماء بينهم تريهم ركعا سجدا يبتغون فضلا من الله و رضوانا سيماهم فى وجوههم من اءثر السجود ذلك مثلهم فى التورة و مثلهم فى الانجيل كزرع اءخرج شطئه فارزه فاستغلظ فاستوى على سوقه يعجب الزراع ليغيظ بهم الكفار وعد الله الذين امنوا و عملوا الصالحات منهم مغفرة و اءجرا عظيما ⁽¹²²²⁾
بخش اول اين آيه كريمه ، همراهى عبادى و همگامى سياسى و نظامى ياران و همراهان رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم را بيان كرده ، مى فرمايد: همراهان رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم افزون بر عبادت (ركوع ، سجود، شب زنده دارى ) نسبت به يكديگر رحيم و مهربان و در برابر بيگانگان شديد و با صلابتند . ذيل آيه نيز هماهنگى و همراهى اقتصادى آنان را بيان كرده ، آنان را به زرعى تشبيه مى كند كه جوانه ، ريشه ، ساقه ، شاخه و محصولش را خود برآورده ، در همه شئون خودكفاست .
8 فراتر از همراهى
همراهى سالكان صراط مستقيم با نعمت يافتگان (پيامبران ، صديقان ، شهيدان و صالحان ) نه تنها مخصوص بهشت نيست و پيمودن راه را نيز در بر مى گيرد، بلكه سالك صراط مى تواند از همراهى فراتر رفته ، به مقام صدق ، شهادت و صلاح بار يافته ، در سلك آنان در آيد و پس از همراهى با آنان : مع الذين اءنعم الله عليهم ⁽¹²²³⁾، از آنان شود .
البته راه وصول به مقام منيع رسالت براى ابد بر چهره سالكان بسته است و طمع ورزان وصول بدان پايگاه ، براى هميشه ناكامند، ولى راه صدق ، شهود و صلاح همواره براى پويندگان صراط مستقيم گشوده است .
راهيان صراط نه تنها مى توانند در تداوم سلوك خود به جرگه صديقان ، شاهدان و صالحان در آيند، بلكه با استمداد از رهنمود قرآنى سرعت و سبقت مى توانند از پيشگامان اين فضايل و ارزشها شوند .
توضيح اين كه ، قرآن كريم در آغاز به سالكان صراط مستقيم دستور سرعت ⁽¹²²⁴⁾ مى دهد: و سارعوا الى مغفرة من ربكم و جنة عرضها السموات و الاءرض ⁽¹²²⁵⁾ و در پى آن فرمان سبقت ؛ كه دستور اول درباره خود سالك است و دستور دوم در مورد رابطه سالك با ديگران : (فاسبقوا الخيرات ) ⁽¹²²⁶⁾ . سالكى كه راه را با سرعت پيمود، مى تواند بر ديگران پيشى بگيرد و سبقت او مزاحم مصادم سلوك ديگران نيست ؛ زيرا صراط مستقيم راه بى تزاحم است . پس اگر ديگران عالم ، عادل و شجاعند او مى تواند اعلم ، اعدل و اشجح باشد .
آن كس كه از ديگران سبقت گرفت شايسته امامت و رهبرى ديگران است . از اين رو دعاى سابقين ، به تعليم قرآن اين است : ( و اجعلنا للمتقين اماما) ⁽¹²²⁷⁾ و محصول اين امامت ، دستگيرى از ديگر رهپويان صراط مستقيم است تا آنان نيز ابتدا اهل سرعت و سپس اهل سبقت شوند و سرانجام به امامت و پيشوايى پرهيزكاران ديگر برسند .
بنابراين ، سالكان صراط مستقيم مى توانند پس از اين كه با صديقان ، شهيدان و صالحان بودند، از آنان شوند . در اين ميان تنها راه رسالت و نبوت همواره بر روى ديگران بسته است ؛ زيرا آن ، منصبى است الهى كه با جعل خداى سبحان نصيب شايستگان آن مى شود: الله اءعلم حيث يجعل رسالته ⁽¹²²⁸⁾ اما راه ولايت ، امامت متقين ، ايمان و عمل صالح همواره بر چهره سالكان صالح گشوده است . از اين رو كسانى مانند سلمان فارسى از مرحله معيت گذشته به مقام رفيع منا اءهل البيت ⁽¹²²⁹⁾ رسيده اند و مانند فضه خادمه در فضيلت نزول سوره هل اءتى كه براى اهل بيت (عليهم السلام ) است با آنان شريك مى شود . ⁽¹²³⁰⁾
حاصل اين كه ، انسان با معرفت و عمل و پيمودن مراحل سرعت ، سبقت و امامت مى تواند از (مع الذين اءنعم الله عليهم ) به من الذين ... برسد .
مهمترين عامل در صعود راهيان صراط مستقيم از معيت و همراهى به از آنها شدن علم و عمل است و در اين راه هيچ يك از اين دو به تنهايى كافى نيست ؛ اما اين كه كدام عامل از اهميت بيشترى برخوردار است ؟ بايد گفت : همه انسانها در پيكره و بدنه كار يكسانند، چه اولياى الهى و چه انسانهاى متوسط، اما آنچه به عمل اولياى الهى بها مى دهد، معرفت و محبت است . چنانكه در عبادت نيز پيكره عمل و بدنه كار همه عابدان يكسان است و تفاوت درجات عبادت ، به معرفت و نيت است ؛ زيرا گروهى از سر خوف عذاب خدا را عبادت مى كنند و عبادتشان بردگانه است و برخى از شوق بهشت و عبادت اينان تاجرانه است و عده اى از سر محبت الهى و نه از خوف دوزخ يا شوق بهشت و عبادت اينان عاشقانه و محبانه است .
آنان كه خدا را در حد عالى شناختند و محبت خدا بر دلهاشان حكمفرما شد عبادتشان از خوف دوزخ و يا شوق بهشت نيست و چون به كرم خدا عارف شدند مى دانند كه او دوستانش را عذاب نمى كند، بلكه به آنان نعمت عطا مى كند . اما آنان كه اين معرفت نصيبشان نشد و تنها از قهر خدا و يا بخشش او با خبرند از ترس آتش و يا به طمع وصال بهشت عبادت مى كنند.
پس راه گذر از مرحله مع الذين اءنعم الله عليهم به مرتبه من الذين ...، تحصيل معرفت و علم كامل درباره خداى سبحان و اسماى حسناى او و عمل صالح بر اساس آن معرفت است . البته بين معرفت و عمل ، پيوند متقابلى است ؛ زيرا معرفت دستمايه عبادت خالص است و عبادت خالص مايه شكوفايى معرفت . هر درجه اى از علم مرتبه اى از عبادت را در پى دارد و هر عبادتى باعث شكوفايى مرتبه اى از مراتب معرفت است . پس روح و حيات عمل به معرفت است و بر همين اساس ‍ ترفيع درجه مؤ من در گرو معرفت اوست . مؤ من داراى درجه و مؤ من عالم داراى درجات است : يرفع الله الذين امنوا منكم و الذين اءوتوا العلم درجات ⁽¹²³¹⁾
9 محور صراط مستقيم
خداى سبحان در سوره مباركه حمد، مسئلت راه نعمت يافتگان را به ما آموخت و در جاى ديگر آنان را معرفى كرد كه پيامبران ، صديقان ، شهيدان و صالحانند و فرمانبران از خدا و رسول مى توانند همراهان و هم سفران اين قافله باشند: و من يطع الله و الرسول فاءولئك مع الذين اءنعم الله عليهم من النبيين و الصديقين و الشهداء و الصالحين و حسن اءولئك رفيقا ⁽¹²³²⁾ و در مقابل ، متمردان از طاعت خدا و رسول را نيز اهل گمراهى آشكار دانست : و من يعص الله و رسوله فقد ضل ضلالا مبينا ⁽¹²³³⁾
از اين آيات بر مى آيد كه محور صراط مستقيم سيرت و سنت پيامبران و امامان معصوم (عليهم السلام ) است ؛ زيرا هر كس مطيع آنان بود در صراط مستقيم است و آن كه از اوامرشان سرپيچى كرد به گمراهى آشكار گرفتار شده است .
تذكر: اثبات ضلالت براى عاصى دستور خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم منافاتى با اثبات غضب بر آنها ندارد؛ چون هر كس از صراط مستقيم منحرف بود، اصل ضلالت دامنگير او خواهد شد و اما استحقاق غضب مخصوص منافاتى با اصل ضلالت ندارد .
10 هم سفران صراط و دشوارى سلوك
پيمودن صراط مستقيم دشوار است ؛ زيرا هم سفرانش گرچه بزرگانند، ليكن اندكند و اين راه طولانى را با هم سفرانى اندك بايد طى كرد . امام اميرالمؤ منين (عليه السلام ) كه خود صراط مستقيم است ، مى فرمايد: لا تستوحشوا فى طريق الهدى لقلة اءهله ⁽¹²³⁴⁾ . پس صراط مستقيم راهى پر رهرو نيست و از اين رو در پيمودن صراط، تلاشى فراوان و زمانى دراز لازم است تا انسان به وليى از اولياى الهى دست يابد .
نشانه ديگر اندك بودن هم سفر در سلوك صراط آن است كه گرچه قرآن كريم در آيه مورد بحث ، منعم عليهم ، مغضوب عليهم و ضالين را به لفظ جمع آورده ، اما اميرالمؤ منين (عليه السلام ) در حديثى ، مردم را به سه دسته تقسيم و تنها يك گروه را با لفظ جمع ذكر مى كند: الناس ‍ ثلاثة : فعالم ربانى و متعلم على سبيل نجاة و همج رعاع اءتباع كل ناعق يميلون مع كل ريح ⁽¹²³⁵⁾ . در اين حديث عالم ربانى و متعلم اهل نجات كه اندكند به لفظ مفرد و انسانهاى بى اراده اى كه نه عالمند و نه متعلم به لفظ جمع آمده است .
شاهد ديگر بر كمى هم سفران صراط مستقيم آن است كه خداى سبحان درباره جهنم مى فرمايد: آن را از كافران لبريز مى كنم : لاءملاءن جهنم من الجنة و الناس اءجمعين ⁽¹²³⁶⁾ اما درباره بهشت نفرموده : آن را از نيكان لبريز مى كنم ؛ زيرا پر كننده جهنم فراوانند، اما ماءوا گيرندگان در بهشت اندك .
بنابراين ، راه هدايت بر اثر كمى راهيانش وحشت زا و پر مخاطره است و توصيه حضرت اميرالمؤ منين (عليه السلام ) براى رفع اين نگرانى آن است كه از كمى همراهان در اين راه نهراسيد، زيرا اينان گرچه اندكند اما همه از نيكانند .
11 معيت و مغايرت سالكان با ديگران
رهروان صراط مستقيم با ديگران معيتى دارند و مغايرتى ؛ معيت و همراهى آنان با پيامبران ، صديقان ، شهيدان و صالحان است و مغايرت و جداييشان با مغضوبان و گمراهان و چون معيت و مغايرت (همراهى و جدايى ) ناسازگار و رو در روى يكديگر است ، آنان كه سنت و سيرت غضب شدگان و گمراهان را برگزيدند، هرگز با نعمت يافتگان همراه نبوده ، در نتيجه از سالكان صراط مستقيم نخواهند بود .
12 وحدت موصوف و كثرت اوصاف
تقسيم انسانها به منعم عليهم ، مغضوب عليهم و ضالين بدان معنا نيست كه منحرفان تنها همين دو صفت را دارند، بلكه آنان اسامى و اوصاف ديگرى نيز دارند كه در مقابل منعم عليهم قرار دارند؛ چنانكه تقسيم مزبور مقتضى تقابل مغضوب عليهم با ضالين نيست ، بلكه هر منحرف از حقى ، هم ضال است و هم به ميزان ضلالتش مورد غضب الهى است ؛ زيرا صراط مستقيم حق است و غير حق چيزى جز گمراهى نيست : فماذا بعد الحق الا الضلال ⁽¹²³⁷⁾ . پس مغضوبان نيز از ضالين هستند؛ چنانكه گمراهان نيز مورد غضب خداوندند؛ مگر كسانى كه ضلالت آنها بر اساس قصور باشد، نه تقصير و يا بر پايه خطاى در اجتهاد باشد و اين در صورتى است كه اصل شرايط اجتهاد حاصل باشد؛ كه در اين گونه موارد، ضلالت هست ، ولى غضب نيست .
بحث روايى
1 معرفى نعمت يافتگان
عن اءميرالمؤ منين (عليه السلام ): اءى قولوا: اهدنا صراط الذين اءنعمت عليهم ... و قال : هم الذين قال الله تعالى : و من يطع الله و الرسول فاءولئك مع الذين اءنعم الله عليهم من النبيين و الصديقين و الشهداء و الصالحين و حسن اءولئك رفيقا ⁽¹²³⁸⁾
عن الصادق (عليه السلام ): قال : قول الله عزوجل فى الحمد: (صراط الذين اءنعمت عليهم )، يعنى محمدا و ذريته صوات الله عليهم ⁽¹²³⁹⁾
اشاره : آنچه در اين گونه احاديث ياد مى شود، از باب جرى و تطبيق است ، نه تفسير مفهومى آيه . گذشته از آن كه خود اهل بيت عصمت (عليهم السلام ) همان راهى را مى پيموده اند كه انبياى سلف طى كرده اند؛ يعنى رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و سلم و به تبع او اهل بيت طهارت (عليهم السلام ) تابع راهى بوده اند كه خداوند، انبياى گذشته را به آن راهنمايى كرده است ، نه آن كه تابع انبياى گذشته باشند؛ چنانكه از آيه 90 سوره انعام استنباط مى شود .
تطبيق منعم عليهم بر اهل بيت (عليهم السلام ) در روايات نيز از باب جرى است ، نه تفسير و بيان معنا تا از آن انحصار استفاده شود .
2 نعمتهاى باطنى و معنوى
عن اءميرالمؤ منين (عليه السلام ): ... و اءما قوله (صراط الذين اءنعمت عليهم ) فتلك النعمة التى اءنعمها الله عزوجل على من كان قبلنا من النبيين و الصديقين . فنساءل الله ربنا اءن ينعم علينا كما اءنعم عليهم ⁽¹²⁴⁰⁾
... ليس هولاء المنعم عليهم بالمال و صحة البدن ، و ان كان كل هذا نعمة من الله ظاهرة ، اءلا ترون اءن هؤ لاء قد يكونون كفارا اءو فساقا فما ندبتم الى اءن تدعوا باءن ترشدوا الى صراطهم و انما امرتم بالدعاء باءن ترشدوا الى صراط الذين انعم عليهم بالايمان بالله و تصديق رسوله و بالولاية لمحمد و آله الطيبين ... ⁽¹²⁴¹⁾
اءى قولوا: اهدنا صراط الذين اءنعمت عليهم بالتوفيق لدينك و طاعتك لا بالمال و الصحة فانهم قد يكونون كفارا اءو فساقا ⁽¹²⁴²⁾
عن الباقر (عليه السلام ): ... و نحن من نعمة الله على خلقه ⁽¹²⁴³⁾
عن النبى صلى الله عليه و آله و سلم : يعنى اءنعمت عليهم بولاية على بن اءبى طالب ... ⁽¹²⁴⁴⁾
اشاره : كاملترين نعمتى كه خداوند پس از تبيين توحيد ناب بر امت اسلامى ارزانى داشت ، ولايت موحدان محض ، يعنى اهل بيت عصمت (عليهم السلام ) است و آنچه به عنوان مصداق در اين امت مرحومه مطرح است غير از اطلاق يا عموم مفهومى آيه خواهد بود . بنابراين ، آنچه در اين گونه احاديث آمده است به عنوان جرى و تطبيق مصداقى است ، نه تفسير مفهومى . احاديث مزبور شاهد گويايى است كه مراد از نعمت مطلوب در سوره حمد نعمت معنوى و باطنى است ، نه نعمت مادى و ظاهرى .
3 وحدت مصداقى ضال و مغضوب
عن اءميرالمؤ منين (عليه السلام ): كل من كفر بالله فهو مغضوب عليه و ضال عن سبيل الله ⁽¹²⁴⁵⁾
عن الرضا (عليه السلام ): من تجاوز باءميرالمؤ منين (عليه السلام ) العبودية فهو من المغضوب عليهم و من الضالين . ⁽¹²⁴⁶⁾
اشاره : همان طور كه تطبيق وصف كمال بر اهل بيت عصمت (عليهم السلام ) از باب جرى مصداقى است ، نه تفسير مفهومى ، تطبيق وصف نقص بر مخالفان و معاندان و غاصبان حقوق آنان نيز از باب جرى مصداقى است ، نه تفسير مفهومى ؛ زيرا قرآن كريم گروهى را مغضوب و ضال مى شمارد كه قبل از نزول قرآن رخت بربستند .
اثبات غضب و ضلالت براى كافران و اهل غلو در اين احاديث نشانه آن است كه تقسيم انسانها به منعم عليهم ، مغضوب عليهم و ضالين در آيه پايانى سوره حمد، مقتضى تقابل نيست ، بلكه هر منحرف از حقى ، هم ضال است و هم مغضوب .
4 مصاديقى از ضال و مغضوب
عن معاوية بن وهب قال : ساءلت اءبا عبدالله (عليه السلام ) عن قول الله : غير المغضوب عليهم و لا الضالين ، قال : هم اليهود و النصارى ⁽¹²⁴⁷⁾
عن اءميرالمؤ منين (عليه السلام ): (غير المغضوب عليهم )، قال : هم اليهود الذين قال الله فيهم : ( ... من لعنه الله و غضب عليه ⁽¹²⁴⁸⁾
و لا الضالين ، قال : و هم النصارى الذين قال الله فيهم : ... قد ضلوا من قبل و اءضلوا كثيرا ⁽¹²⁴⁹⁾
عن الصادق (عليه السلام ): المغضوب عليهم النصاب ، و الضالين الشكاك الذين لا يعرفون الامام ⁽¹²⁵⁰⁾
اشاره : معرفى يهود به عنوان مغضوب عليهم و مسيحيان به عنوان ضالين در روايات از باب جرى و تطبيق است ، نه تفسير؛ چون هر دو گروه هم مورد غضبند و هم گمراه ؛ گرچه در هر كدام ، يكى از آن دو صفت بارزتر است اما اين دو از هم جدا نيستد، بلكه هر گمراهى به ميزان گمراهيش گرفتار غضب الهى است و هر مغضوبى به اندازه مغضوب بودنش گمراه است .
5 نعمتهاى ناب و مشوب در بهشت
عن النبى صلى الله عليه و آله و سلم : ( و مزاجه من تسنيم ) ⁽¹²⁵¹⁾، قال : هو اءشرف شراب فى الجنة يشربه محمد و آل محمد و هم المقربون السابقون : رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم و على بن اءبى طالب و الائمة و فاطمة و خديجه صلوات الله عليهم و ذريتهم ... ⁽¹²⁵²⁾
تسنيم ، اءشرف شراب فى الجنة يشربه محمد و آل محمد صرفا و يمزج لاءصحاب اليمين و سائر اءهل الجنة ⁽¹²⁵³⁾
اشاره : آنچه در بهشت يافت مى شود، اعم از نوشيدنى و خوراكى ، از قذارتهاى زيانبار مصون است ، ليكن خلوص ، صفا و ناب بودن مراتبى دارد و مراتب آن بر اساس خلوص ايمان ، صفاى اعتقاد و ناب بودن اعمالى است كه مؤ منان در دنيا به آنها موفق شده اند و چون عقايد و اخلاق و اعمال اهل بيت (عليهم السلام ) از هر نظر خالص بوده است ، از اين رو آنان از چشمه تسنيم برخوردارند كه مقدارى از آن چشمه در شراب ابرار و اصحاب يمين ممزوج مى شود .
6 نعمتهاى ظاهرى زمينه گمراهى
عن اءميرالمؤ منين (عليه السلام ): نساءل الله سبحانه اءن يجعلنا و اياكم ممن لا تبطره نعمة ، ⁽¹²⁵⁴⁾ فاتقوا سكرات النعمة و احذروا بوائق النقمة ⁽¹²⁵⁵⁾، تسكرون من غير شراب بل من النعمة و النعيم ⁽¹²⁵⁶⁾، اءيها الناس ليركم الله من النعمة و جلين كما يراكم من النقمة فرقين ، ⁽¹²⁵⁷⁾ ما لعلى و لنعيم يفنى و لذة لا تبقى ⁽¹²⁵⁸⁾، و كل نعيم دون الجنة محقور ⁽¹²⁵⁹⁾
اشاره : نعمت ظاهرى اگر همراه با نعمت معنوى و توفيق الهى نباشد ابزار مناسبى براى تحريك شهوت و غضب از يك سو و اغواى وهم و خيال از سوى ديگر خواهد شد و شيطان با تسخير قواى تحريكى و ادراكى افراد مترف آنها را به اسراف و طغيان كشانده ، تباه مى كند . از اين رو مردان الهى از خداوند حسنات دنيا را طلب مى كنند، چنانكه حسنات آخرت را مى خواهند، نه هر گونه كالاى دنيايى را . ⁽¹²⁶⁰⁾
و الحمد لله رب العالمين