--- پاورقى ---
1- رعد 13:
28 2-تفسير كشف الاسرار, ج 7, ص 404.
3- حجر 15:
9 4-مـانـنـد مـعـجـم حفاظ القرآن عبرالتاريخ نوشته ى محمد سالم محيسن و معرفة القراء الكبار
نوشته ى ذهبى .
5-التمهيد, ج 1, ص 281.
6-همان ص 124.
7- همان , ص 125.
8- ر.
ك : تاريخ قرآن , محمود راميار, ص 212 و 221.
9- المصباح المنير, ج 1, ص 142.
(واژه ى حفظ)
10- دائرة المعارف تشيع , ج 6, ص 385.
(واژه ى حفظ قرآن )
11- دائرة المعارف الشيعية العامه , ج 7, ص 471.
12- دائرة المعارف تشيع , ج6 , ص 385, (واژه حفظ قرآن )
عمر بن سعد كاتب واقدى در الطبقات الكبير فصلى به نام [ذكر من جمع القرآن على عهد رسول
اللّه ]دارد.
در هـمـه ى اين فصل , سخن از جمع قرآن به معناى حفظ است .
(ج 2, ص 355) در آيات
16و 17 قيامت (متن آن ها در بحث بعدى ذكر مى گردد) واژه ى جمع به معناى به خاطر سپارى
آمـده اسـت .
از ابـن عـبـاس همچنين نقل شده است : [جمع اللّه القرآن فى قلب على (ع )], خداوند
قـرآن را در سـيـنـه ى عـلـى (ع ) قـرار داد.
(بـحـار, ج 92, ص 51) در مـورد [حـمـلة القرآن ] به
معناى حافظان قرآن به بحار, ج 2, ص 58 و ج 7, ص 321 و ج 8, ص 199 و 289 و ج 58, ص 254و
ج 70, ص 248 رجوع شود.
در مورد واژه ى [ماهر] به معناى حافظ به صحيح مسلم , ج 6, ص
384 مـراجعه شود.
امام صادق (ع ) مى فرمايد: الحافظ العامل به مع السفرة الكرام البررة , حافظقرآن كه
به دستورهاى آن نيز رفتار كند, با فرشتگان وحى و نيكان نيك , همراه خواهد بود.
درصحيح مسلم
به جاى الحافظ, الماهر آمده است .
13- عـلامـه عـسـكـرى در صـفـحـه ى 132 جـلـد اول كـتـاب ارزش مـنـد [الـقـرآن الـكريم و
روايات المدرستين ] مى نويسد: واژه ى حافظ پس از قرن اول به كار رفته است , ولى دائرة المعارف
تـشـيع زمان به كارى گيرى اين واژه در معناى اصطلاحى را بعد از نيمه ى دوم قرن دوم هجرى
مـى دانـد.
نـگـارنـده نـظـر اول را بـه واقـع نزديك تر مى بيند, زيرا در دو روايت از امام صادق (ع )
واژه هـاى الـحافظ للقرآن (بحار, ج 59, ص 171) و حافظ القرآن (بحار, ج 92, ص 22) به كار رفته
اسـت .
امام صادق (ع ) در سال 83 هجرى ديده به جهان گشود, بنابراين واژه ى حافظ قرآن تقريبا
بـعـداز قـرن اول هـجـرى بـه تدريج در معناى اصطلاحى استعمال شده است .
متن كامل اين دو
روايـت در بحث ارزش حفظ قرآن ذكر مى شود.
البته يادآورى مى شود كه واژه ى [حافظ] در متون
ادبـى و منابع تاريخى بعد از نيمه دوم قرن دوم هجرى به كار رفته است .
(دائرة المعارف تشيع , ج
6,ص 386.
14- دائرة المعارف تشيع , ج 6, ص 386.
15- قيامت 75: 16 و 17.
16- مجمع البيان , ج 10, ص 197.
17- كـان جـبـريـل يـعـرض القرآن على النبى كل عام مرة فى رمضان فلما كان العام الذى توفى
فـيـه عـرض عـلـيه مرتين .
روايات دراين زمينه متعدد است .
رجوع شود به الطبقات الكبير, ج 2,
ص 195.
18- مجمع البيان , ج 1, ص 43, تاريخ قرآن , ص 227.
19- در صـدر اسـلام بـه كـسـانى كه به تعليم و قرائت و حفظ قرآن مى پرداختند, به فنون قرائت
آشـنـابـودنـد يا قرآن از حفظ داشتند قارى مى گفتند.
(ر.
ك : الانقان , ج 1, نوع 20 و مقدمه اى بر
تاريخ قراءات قرآن كريم ترجمه دكتر سيد محمد باقرحجتى , ص 26.
)
20- الاتقان , ج 1, نوع 20, ص 251.
21- الاتقان , ج 1, نوع 20, ص 250 و, التفسير المنير, ج 1, ص 20.
سـيـوطى در ذيـل ايـن مـطلب مى نويسد: ابن سعد مى گويد: هر وقت رسول خدا(ص ) ام ورقه
رامـى ديـد, شـهـيـده مـى خـوانـد.
او قـرآن را حـفظ كرده بود.
هنگامى كه پيامبر(ص ) به جنگ
بـدرمـى رفـت , ام ورقـه از وى پـرسيد: اجازه مى دهى من هم بيايم تا زخميان را مداوا و بيماران
راپـرسـتـارى كـنـم , شـايـد خـداونـد مـرا نيز به فيض شهادت برساند؟ رسول خدا(ص ) فرمود:
خـداشـهـادت را بـراى تو آماده كرده است و او را شهيده ناميد.
سپس امر كرد به خانه ى خود باز
گردد.
ام ورقه سر انجام در زمان خليفه دوم به دست غلام و كنيز خود كشته شد.
22- البيان , آيت اللّه خويى ,ص 274.
23- توبه 9:
34 24- در المنثور, ج 4, ص 179.
25- توبه 9:
100 26- درالمنثور, ج 4, ص 268.
27- در صفر سال چهارم هجرت
28- سال يازدهم هجرت , كمى بعد از رحلت رسول اكرم (ص ).
29- اين تعداد را سيوطى در جلد1 الاتقان (نوع 20) از قرطبى نقل مى كند.
30- ر.
ك : الاتقان , ج 1, نوع 20 و التفسير المنير, ج 1, ص 20 و تاريخ قرآن , ص 254.
31- پژوهشى در تاريخ قرآن كريم , محمد باقر حجتى , ص 243.
32- البيان , آيت اللّه خويى , ص 254.
33- تفسير نوين , محمد تقى شريعتى , ص 12.
34- همان , ص 13.
35- ر.
ك : مناهل العرفان , زرقانى , ج 1, ص 235.
و تاريخ قرآن , ص 236.
حـضـرت مـوسـى در مـناجات با پروردگارش گفت : يا رب انى اجد فى التوارة امة اناجيلهم فى
صـدورهـم يـقرؤونه ظاهرا, خدايا, من در تورات امتى را مى بينم كه انجيل هاشان در سينه هاشان
است و آن را از حفظ مى خوانند.
(تفسير كشف الاسرار, ج 7, ص 404, ذيل آيه 46 عنكبوت )
36- ر.
ك : تفسير نوين , ص 10.
37- اسراء 17:
9 38- نحل 16:
89 39- تاريخ قرآن , ص 233.
40- در حـادثـه ى حـديـبـيـه , چـهـارمـيـن و آخـرين نماينده ى قريش [عروة بن مسعود ثقفى ]
بـراى گـفـت وگو نزد پيامبر اسلام (ص ) آمد.
او هنگام مذاكره به ساحت حضرت جسارت كرد.
او
ايـن طـور وانـمـود مـى كـرد كـه يـاران حضرت در آينده وى را رها مى كنند.
پيامبر براى اين كه
پـاسـخـى دنـدان شكن به تهديد عروه دهد, برخاست و وضو گرفت .
[عروه ] با چشم خود ديد كه
يـاران رسـول خـدا(ص ) نـگـذاشـتند قطره يى از آب وضوى او به زمين بريزد.
بنابر اين , به محفل
قـريـش رفـت .
جريان ملاقات وهدف پيامبر رابه سران قريش رسانيد و گفت : من شاهان بزرگ را
ديده ام .
قدرت هاى بزرگى مانند قدرت كسرا, قيصر روم وسلطان حبشه را مشاهده كرده ام , ولى
مـوقـعـيت هيچ كدام مانند محمد نبود.
من با ديدگان خود مشاهده كردم كه يارانش نگذاشتند,
قـطره آبى ازوضوى او به زمين بريزد و براى تبرك آن را تقسيم كردند.
اگر مويى ازمحمد بيفتد,
بى درنگ آن را برمى دارند.
(فروغ ابديت , ج 2, ص 188 و ص 189)
41- الاتقان , ج 1, نوع 19, ص 229.
42- احزاب 33:
34 43- درتـفـسـيـر آيه دو احتمال داده شده , يكى آنچه كه در متن ذكر شده است و ديگرى اين كه
ذكـربـه مـعـنـاى شـكـر اسـت , يعنى خدا راشكر كنيد از اين كه خداوند شما (زنان پيامبر) را در
خـانـه ى وحـى قرار داده است .
علامه طباطبايى تفسير اول را پسنديده و دومى راضعيف شمرده
است .
براى توضيح بيش تر به تفسير الميزان و مجمع البيان ذيل آيه ى 34 احزاب مراجعه شود.
44- اصول كافى , ج 4, ص
405 45- عـبـس 80: 15 و 16 (قـرآن بـه دسـت سـفـيـران حق و فرشتگان وحى و نيك رفتار سپرده
شده است )
46- ر.
ك : مجمع البيان , ج 10, ص 267.
47- بحارالانوار, ج 92 ص 177.
48- [حملة القرآن ] معناى گسترده اى دارد كه شامل عالمان , مفسران , قاريان و حافظان مى شود
49- بحارالانوار, ج 92, ص 19.
50- مجمع البيان , ج 1, ص 45.
51- كنزالعمال , ج 1, ص 512, ح 2276.
52- وقـتـى از حـفـظ قـرآن سـخـن به ميان مى آيد, نبايد چنين تصور شود كه منظور حفظ كل
اسـت .
حـفـظ قـرآن , هـر مـقـدار, مـقـدور و مـمكن باشد خوب است .
در تاريخ اسلام مى خوانيم
هـركس سوره ى بقره و آل عمران را ازحفظ داشت نزد صحابه بزرگ شمرده مى شد.
(الاتقان , ج 1,
نوع19 , ص 229)
53- مستدرك الوسائل , ج 4, ص 269.
54- اصول كافى , ج 4, ص 409.
55- مجمع البيان , ج 1, ص 45.
56- عن النبى (ص ) ان القرآن شافع مشفع .
(بحار, ج 92, ص 20)
57- بحار, ج 92, ص 22.
58- بحار,ج 92,ص 17.
59- نـامـش اشعث بن قيس و لقبش ابومحمد و از اصحاب پيامبراسلام (ص ) و على (ع ) بوده است
ودر زمـان على (ع ) از گروه خوارج به شمار مى آمد.
او با دختر ابوبكر, ام فروه ازدواج كرد.
(معجم
رجال الحديث , ج 3, ص 216)
60- استبصار, ج 4, ص 252.
61- سلام , 11/ 1/ 1371.
62- صحيح بخارى , ج 7,ص 19.
63- پـژوهـشـى نـو دربـاره ى قـرآن كـريـم , سـيـد جـعـفـر مـرتضى عاملى , ص 64.
(به نقل از
الطبقات الكبرى , ج 8, ص 89)
64- تاريخ قرآن , ص 231,
65- مجمع البيان ,ج 1, ص 32.
66- ر.
ك : معجم حفاظ القرآن عبر التاريخ , ج 1, ص 257.
67- مـن دخـل فـى الاسـلام طـائعـا و قـرا الـقـرآن ظـاهـرا فله فى كل سنة مائتا دينار فى بيت
مـال المسلمين , ان منع فى الدنيا اخذها يوم القيامة وافية احوج ما يكون اليها.
(مجمع البيان , ج 1,
ص 46) بـايـد تـوجـه داشت كه عبارت [قرا القرآن ظاهرا] به معناى حفظ كردن قرآن است , واين
يـك مـعـنـاى كـنـايـى است .
(ر.
ك : لسان العرب و تاج العروس , ماده ى ظهر) بنابر اين , ترجمه ى
ايـن عـبـارت بـه [خـوانـدن قـرآن به طور آشكار] درست نمى نمايد.
چنان كه برخى از مترجمان
تفسيرمجمع البيان اين گونه معنا كرده اند.
68- ان عليا فرض لمن قرا القرآن الفين , الفين .
(كنز العمال ,ج 2, ص 339)
69- رسالت , 18 / 8 / 1368.
70- مجله بشارت , شماره ى ششم , سال دوم , مرداد و شهريور 1377, ص 38.
71- نگاهى به زندگانى قاريان مشهور قرآن كريم , مريم قاسم احمد, ص 91.
72- اهميت حفظ قرآن كريم و شيوه ى آن , مهدى دغاغله , ص 16.
73- نگاهى به زندگانى قاريان مشهور قرآن كريم , ص 80.
74- چگونه قرآن را حفظ كنيم , شهريار پرهيزكار, ص 26.
(با كمى تصرف )
75- ناگفته نماند كه هدف اين بخش بيان ارزش حفظ قرآن از نگاه قاريان است نه حافظان .
76- پـيـامـبراسلام مى فرمايد: انما مثل صاحب القرآن كمثل الابل المعلقة اذا عاهد عليها امسكها
وان اطـلقها ذهبت و اذا قام صاحب القرآن فقراه بالليل والنهار ذكره و اذا لم يقم به نسيه .
(صحيح
مسلم ,ج 1, ص 544)
77- مـا جـالـس هـذاالـقرآن احد الا قام عنه بزيادة او نقصان : زيادة من هدى او نقصان من عمى .
(نهج البلاغه , خ 175)
78- بـرخـى از دانـشـمـنـدان درايـن زمينه كتاب هاى مستقلى نوشته اند و حكايات آموزنده بى
شمارى گرد آورده اند, مانند كتاب نمونه هايى از تاثير ونفوذ قرآن , نوشته ى على كريمى جهرمى .
79- رعد 13:
28 80- عـن رسـول اللّه (ص ): ان الـقـرآن مثله كمثل جراب فيه مسك قد ربطت فاه فان فتحته فاح
ريـح المسك و ان تركته كان مسكا موضوعا مثل القرآن ان قراته و الا فهو فى صدرك .
(كنزالعمال ,
ح2323 )
81- لـو مـات مـن بـيـن المشرق والمغرب لما استوحشت بعد ان يكون القرآن معى .
(بحار, ج 46,
ص 107)
82- قـال عـلـى (ع ): ثـلـثـة يزدن فى الحفظ و يذهبن بالبلغم , قراءة القرآن و العسل و اللبان , سه
چـيـزاسـت كـه حـافـظـه راافـزايـش مـى دهـد و بـلـغـم را از بـين مى برد: قرائت قرآن , عسل ,
نوشيدن شير.
(بحار, ج 66, ص 290)
83- التمهيد, ج 1, ص 281.
84- مجمع البيان , ج 1, ص 43.
85- تفسير قرطبى , ج 1, ص 39.
86- مستدرك الوسائل , ج 4, ص 375.
87- مكارم الاخلاق , ج 2, ص 137.
88- الاتقان , ج 1, نوع 20.
89- الرحمن 55:1ـ
5 90- فروغ ابديت , ج 1, ص 279.
91- همان , ص 317.
92- البيان , ص 260.
93- ر.
ك : دايرة المعارف تشيع , ج 6, ص 59 و اعيان الشيعه , ج 4, ص 553.
94- نگاهى به زندگانى قاريان مشهور قرآن كريم , ص 36.
95- تفسير نمونه , ج 11, ص 24.
96- عاشقان قرآن , حسين صالح , ص 67.
97- صائمان صالح , ص 49, به نقل از زندگانى آيت اللّه بروجردى , ص 165.
98- صحيفه نور, ج 20, ص 20.
99- مجله پيام قرآن , پيش شماره , ص 52.
100- انشراح 94:
6 101- نهج البلاغه , نامه 47.
102- ر.
ك : چگونه قرآن را حفظ كنيم ؟ على شهريار, ص 29.
103- در اين باره دعاهايى از معصومان (ع ) نقل شده است .
(ر.
ك : مكارم الاخلاق )
104- مكارم الاخلاق , ص 341.
105- بحار, ج 46, ص 313.
106- اسراء, 17:
78 107- ر.
ك : مجمع البيان , ج 6, ص 283.
108- ر.
ك : نورالثقلين , ج 3, ص 201.
109- همانند استاد شهريار.
(ر.
ك : چگونه قرآن را حفظ كنيم , ص 49)
110- ر.
ك : آيين حفظ و تقويت حافظه , محمد حسين حق جو, ص 27 ـ 30.
111- در عـصـر رسـالـت , بـه دلـيـل آن كـه آيات قرآن به طور تدريجى نازل مى شد, حفظ آن بر
اساس نزول آيات بود نه به شكل ترتيبى كه امروز رايج است .
112- حياة الصحابة , ج 3, ص 467.
113- كيف يحفظ القرآن , ص 20.
114- آيين حفظ و تقويت حافظه , ص 66.
115- ايـن جـدول بـر اساس حداقل ـ كه اتمام قرآن در 10 روز است ـ برنامه ريزى شده است .
شما
مى توانيد بر اساس حداكثر يا كم تر از آن نيز جدولى تنظيم كنيد.
116- مزمل 73:
20 117- نـاگـفـتـه نـمـانـد كـه استاد چون در هفته يك بار قرآن ختم مى كند, دو ساعت و نيم از
وقت روزانه اش را به تكرار آيات اختصاص مى دهد.
در واقع با جدول فوق مطابق است .
118- نگاهى به زندگانى قاريان مشهور قرآن كريم , ص 88.
119- الطبقات الكبرى , ج 2, ص 195.
120- مجمع البيان , ج 1, ص 43, تاريخ قرآن , ص 227.
121- التمهيد, ج 5, ص 253.
122- ر.
ك : التمهيد, ج 5, ص 254.
123- روش تـنـاسـب مـعـمـولا در جـايـى اسـت كـه حـافظ قرآن در به خاطر سپارى ذيل آيات
هـماننددچار اشتباه مى گردد.
در مثال بالا, حافظ نمى داند ذيل آيه [ هواللطيف الخبير] است يا [
هوالطيف العليم ] و يا...
, با روشى كه ارائه داديم , به راحتى مى توان ذيل آيات را حفظ كرد.
124- نساء 4:
45 125- نساء 4:
75 126- بقره :
107 127- بقره 2:
127 128- بقره 2:
137 129- انفال 8:
42 130- نـاگـفته پيداست تقديم وتاخير كلمات در كتاب خداوند بر اساس رازها وحكمت هايى است
كـه مـفـسـران بـدان اشـاره كـرده انـد.
براى آگاهى از سبب تقديم [ولى ] بر [نصير] و [سميع ] بر
[عليم ]به كتاب هاى تفسير مراجعه شود.
131- قمر 54: 17.
132- ر.
ك : [ مجمع البيان , ج 9, ص 316, روح المعانى , ج 15, ص 128].
133- روح المعانى , ج 15,ص 128.
134- عاشقان قرآن , حسين صالح , ص 66.
135- اصول كافى , ج 4, ص 409.
136- اطلاعات , 7 / 9 / 1370.
137- مـثـل الـذى يـتعلم فى صغره كالنقش فى الحجر و مثل الذى يتعلم فى كبره كالذى يكتب
على الماء.
(كنزالعمال , ج 10, ص 249, ح 29336)
138- ر.
ك : نگاهى به زندگانى قاريان مشهور قرآن كريم .
139- ريحانة الادب ,ج 7, ص 582.
140- ستاره هاى فضيلت , ج 3, ص 117.
141- دانشوران روشندل , ص 73.
142- همان , ص 26.
143- ريحانة الادب , ج 2, ص 12ـ 15.
144- همان , ج 6, ص 100ـ 102.
145- همان , ج 7, ص 374.
146- همان , ج 5, ص 395.
147- همان , ج 1, ص 194, دانشوران روشندل , ص 51.
148- اعيان الشيعه , ج 10, ص 267 ـ 271.
149- ريحانة الادب , ج 4, ص 117.
150- همان , ج 3, ص 180.
151- همان , ص 268.
152- همان , ج 7, ص 62.
153- همان , ج 8, ص 178.
154- همان , ج 1, ص 394.
155- يا حامل القرآن تواضع به يرفعك اللّه و لاتعزز به فيذلك اللّه .
(اصول كافى , ج 4, ص 406)
156- مـن نسى سورة من القرآن مثلت له فى صورة حسنة و درجة رفيعة فى الجنة فاذا راها قال :
مـاانت مااحسنك ليتك لى ؟ فيقول اما تعرفنى ؟ انا سوره كذا و كذا و لو لم تنسنى رفعتك الى هذا.
(اصول كافى , ج 4, ص 410)
157- صراط النجاة ,ج 1, ص 557, پرسش 1551.
158- الـبـتـه منظور اين نيست كه حافظ قرآن كار و تلاش نكند و به امور مادى خويش نپردازد,
مراد آن است كه از كارهاى پراكنده و زياد و مشوش كردن ذهن بپرهيزد.
159- اصول كافى , ج 4, ص 411.
160- همان , ص 418.
161- در اين باره رواياتى در اصول كافى , ج 4, ص 417 آمده است .
162- بحار, ج 104, ص 95.
163- بـهـداشت مادر و كودك , اثر چند دانشمند پزشك و روانشناس , ترجمه سوسن اردكانى ص
55.
164- ر.
ك : اسـلام و تـعـلـيـم و تـربـيـت , سـيـد مـحمد باقر حجتى , 147ـ 150, تعليم و تربيت
اسلامى ,محسن شكوهى يكتا, ص 108.
165- بقره 2:
222 166- زندگانى و شخصيت شيخ مرتضى انصارى , ص 57.
167- نور ولايت در خردسال ترين حافظ قرآن , ص 268.
168- بـه روزنـامـه جـمـهـورى اسـلامى (5 / 8 / 1372) كه چگونگى تربيت و يادگيرى و حفظ
قرآن توسط كودك 4 ساله ابوالفضل ثريايى را تشريح مى كند, مراجعه شود.
169- نگاهى به زندگى قاريان مشهور قرآن كريم , ص 53.
170- همان , ص 87.
171- او اكنون مسئول مؤسسه ى جامعة القرآن كريم در قم است .
172- ر.
ك : خـردسـال تـريـن دانـشـمـنـد, نـوشته ى حسين صالح و نور ولايت در خردسال ترين
حافظقرآن .
173- عاشقان قرآن , ص 11.
174- دخترى از آفتاب , حسين صالح , ص 9.
175- مجله بشارت , سال دوم , شماره نهم , بهمن و اسفند 1377, ص 57.
176- ر.
ك : خـردسـال تـريـن دانـشـمند, دكتر هفت ساله , اثر اصغر جدايى , معجزه قرن , اثر على
محمدرحيمى و نور ولايت در خردسال ترين حافظ قرآن .
177- انوار قرآن , يعقوب كريمى .
178- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى , ج 2, ص 2042, بهاء الدين خرمشاهى