(اولم يتفكروا # ما بصاحبهم ), (اعراف (7), آيه 184).
عـبـارت (مـا بصاحبهم من جنة ) رد قول كفار است كه گفتند: (يا ايها الذى نزل عليه الذكر انك
لمجنون ) ((63)) .
موارد وقف تام به نحو شايع .
در كـتـب عـلوم قرآنى و علم قرائت , مواردى براى وقف تام ذكر شده است كه بعضى از آنها كلى و قـطعى است و بعضى از آنها كلى و قطعى نيست , لذا آنها راتحت عنوان موارد شايع مى آوريم , اين
موارد عبارتند از:
1 ـ پايان هر جزء, مانند: وقف بر آيه 141 سوره بقره , در پايان جزء اول .
2 ـ پايان هر حزب , مانند: وقف بر آيه 176 سوره بقره : (لفى شقاق بعيد).
3 ـ نيمه حزب , مانند: وقف بر آيه 60 سوره بقره : (ولا تعثوا فى الارض مفسدين ).
4 ـ ربع حزب , مانند: وقف بر آيه 82 سوره بقره : هم فيها خالدون ).
5 ـ پايان هر سوره , مانند: آيه 7 سوره حمد: (ولاالضالين ).
6 ـ قـبـل از آغاز هر داستان , مانند: آيه 66 سوره بقره : وموعظة للمتقين , آيه 67آغاز داستان گاو
بنى اسرائيل است .
همچنين مانند: وقف بر آيه 24 سوره هود: (افلا تذكرون , آيه 25 آغاز داستان نوح است .
7 ـ پايان هر داستان , مانند: وقف بر آيه 73 سوره بقره : (لعلكم تعقلون ), اين آيه ,پايان داستان گاو
بنى اسرائيل است .
همچنين مانند: وقف بر آيه 49 سوره هود: (ان العاقبة للمتقين ), اين آيه , پايان داستان نوح است كه
از آيه 24 اين سوره آغاز شده است .
و نـيـز مـانـنـد: وقف بر آيه 60 سوره هود: (الا بعدا لعاد قوم هود), اين آيه , پايان داستان قوم عاد و
پيامبرشان , حضرت هود است كه از آيه 50 شروع شده است .
و مـانـنـد وقف بر آيه 68 سوره هود: (الا بعدا لثمود) اين آيه , پايان داستان قوم ثمود و پيامبرشان ,
حضرت صالح است كه از آيه 61 شروع شده است .
8 ـ ركـوعـات قرآن , مانند: وقف بر آيه 39 سوره بقره : (اولئك اصحاب النارهم فيها خالدون ) و آيه
59 سـوره بـقـره : (بـمـا كانوا يفسقون ) و آيه 283 سوره بقره :(بما تعملون عليم ) و آيه 9 سوره آل
عمران : (ان اللّه لا يخلف الميعاد).
9 ـ پـيش از ياى ندا, مانند: وقف بر آيه 103 سوره بقره : (لو كانوا يعلمون ) وابتدا به آيه 104: (يا ايها
الذين امنوا لا تقولوا راعنا) و وقف بر آيه 171 سوره بقره : (فهم لا يعقلون ) و ابتدا به آيه 172: (يا ايها
الـذيـن امـنوا كلوا من طيبات مارزقناكم ) و وقف بر آيه 177 سوره بقره : (واولئك هم المتقون ) و
ابتدا به آيه178 : (يا ايها الذين امنوا كتب عليكم القصاص ).
10 ـ پـيش از فعل امر, مانند: وقف بر آيه 210 سوره بقره : (والى اللّه ترجع الامور) و ابتدا به آيه 211:
(سـل بنى اسرائيل ) و وقف بر آيه 63 سوره آل عمران : (فان اللّه عليم بالمفسدين ) و ابتدا به آيه 64:
(قـل يـا اهـل الـكـتـاب ) و وقـف بر آيه 114 سوره هود: (ذلك ذكرى للذاكرين ) و ابتدا به آيه 115:
(واصبر).
11 ـ پيش از قسم , مانند: وقف بر آيه 74 سوره واقعه : (فسب ح باسم ربك العظيم ) و ابتدا به آيه 75:
(فـلا اقسم بمواقع النجوم ) و وقف بر آيه 37 سوره حاقه : (لا ياءكله الا الخاطئون ) و ابتدا به آيه 38:
(فـلا اقسم بما تبصرون ) و وقف بر آيه 39 سوره معارج : (كلا انا خلقناهم مما يعلمون ) و ابتدا به آيه
40: (فلااقسم برب المشارق ).
12 ـ پيش از لام قسم , مانند: وقف بر (وعرضوا على ربك صفا) و ابتداى به (لقدجئتمونا) در آيه
48 سوره كهف , و وقف بر آيه 3 سوره بلد: (ووالد وما ولد) وابتدا به آيه 4: (لقد خلقنا الانسان فى كبد)
و وقـف بـر آيـه 3 سـوره تـيـن : (وهذاالبلد الامين ) و ابتدا به آيه 4: (لقد خلقنا الانسان فى احسن
تقويم ).
13 ـ پـيـش از شـرط, در صـورتـى كه جوابش مقدم نشده باشد, مانند: وقف بر آيه 3سوره واقعه :
(خـافضة رافعة ) و ابتدا به آيه 4: (اذا رجت الارض رجا) و وقف بر(ولا امانى اهل الكتاب ) و ابتدا به
(من يعمل سوءا) در آيه 123 سوره نساء.
تـبـصـره : مـوارد 9, 10, 11, 12 و 13, تام بودن وقفشان منوط به اين است كه ماده قول , قبل از آنها
نـيـامـده بـاشـد, زيـرا چنانكه بعدا خواهد آمد, بين (قال ومشتقاتش ) و (مقول قول ) نبايد فاصله
انداخت .
14 ـ پـيـش از كـان اللّه , مـانند: وقف بر (اذ يبيتون ما لا يرضى من القول ) و ابتدا به (وكان اللّه بما
يـعـمـلون محيطا) در آيه 108 سوره نساء, و وقف بر (ياءت باخرين )و ابتدا به (وكان اللّه على ذلك
قـديـرا) در آيه 133 سوره نساء, و وقف بر فعنداللّه ثواب الدنيا والاخرة ) و ابتدا به (وكان اللّه سميعا
بصيرا) در آيه 134 سوره نساء.
15 ـ پيش از (ما كان ), مانند: وقف بر آيه 144 سوره آل عمران : (وسيجزى اللّه الشاكرين ) و ابتدا به
آيه 145: (وما كان لنفس ان تموت ) و وقف بر آيه 91سوره نساء: (جعلنا لكم عليهم سلطانا مبينا) و
ابتدا به آيه 92: (وما كان لمومن ).
16 ـ پـيـش از استفهام , مانند: وقف بر آيه 27 سوره بقره : (اولئك هم الخاسرون )و ابتدا به آيه 28:
(كـيف تكفرون باللّه ) و وقف بر آيه 26 سوره نازعات : (ان فى ذلك لعبرة لمن يخشى ) و ابتدا به آيه
27: (ءانتم اشد خلقا.
17 ـ پـيـش از لـو لا, مـانند: وقف بر (وعلمه مما يشاء) و ابتدا به (ولولا دفع اللّه الناس ) در آيه
251 سوره بقره , و وقف بر (ان يقولوا ربنا اللّه ) و ابتدا به (ولولادفع اللّه الناس ) در آيه 40 سوره حج .
تـبـصره : موارد 14, 15, 16 و 17, در صورتى وقفشان تام است كه قبل از آنهاقسم , قول و مانند آن
نباشد ((64)) .
18 ـ پـيش از ادوات نفى و نهى , مانند: وقف بر آيه 176 سوره بقره : (لفى شقاق بعيد) و ابتدا به آيه
177: (لـيس البر) و وقف بر آيه 195 سوره آل عمران :(واللّه عنده حسن الثواب ) و ابتدا به آيه 196:
(لا يغرنك ).
19 ـ فاصله بين عذاب و رحمت و به طور كلى دو آيه اى كه بيانگر صفات متضادباشند, مانند: وقف
بر آيه 24 سوره بقره : (فاتقوا النار التى وقودها الناس والحجارة ) و ابتدا به آيه 25: (وبشر الذين امنوا
وعملوا الصالحات ان لهم جنات تجرى من تحتها الانهار).
20 ـ وقـف بـر آيـه اى كـه آيـه بعدش با (اللّه ) آغاز مى شود, مانند: وقف بر آيه 11سوره جاثيه : (لهم
عذاب من رجز اليم ) و ابتدا به آيه 12: (اللّه الذى سخر لكم البحر).
21 ـ وقف بر انتهاى استثناء, مانند: وقف بر آيه 160 سوره بقره : (الا الذين تابواواصلحوا).
و ابتدا به آيه 161: (ان الذين كفروا).
22 ـ وقف بر انتهاى قول و گفتار, مانند: وقف بر آيه 47 سوره مدثر: حتى اتينااليقين ).
چند نكته درباره وقف تام .
1 ـ گاهى براثر رعايت نكردن وقف تام , وصل دو عبارت يا جمله موجب تغيير وفساد معنا و مفهوم آيـات قـرآن مـى شـود, در اين حالت , وقف بر آخر عبارت اول ,لازم و حتمى , و آن را وقف بيان تام
مـى نـامـند ((65)) , يعنى به جهت بيان معناى مقصود, وقف بر اين موارد از تام , لازم ((66)) است ,
مانند آياتى كه در ذيل مى آيد:
(ولا يحزنك قولهم # ان العزة للّه جميعا), (يونس (10), آيه 65).
(ولا خوف عليهم ولاهم يحزنون # الذين ياءكلون الربوا), (بقره (2), آيه 274 و275).
(يعرفونه كما يعرفون ابناءهم # الذين خسروا انفسهم , (انعام (6), آيه 20).
(واللّه لا يهدى القوم الظالمين # الذين امنوا وهاجروا), (توبه (9), آيه 19 و20).
(انهم اصحاب النار # الذين يحملون العرش ومن حوله , (مومن (40), آيه 6 و7).
(فتول عنهم # يوم يدع الداع ), (قمر (54), آيه 6).
(ان اللّه شديد العقاب # للفقرآء المهاجرين ), (حشر (59), آيه 6 و 7).
2 ـ گـاهـى بـعـضى از وقفهاى تام بر بعضى ديگر برترى دارد, مانند: وقف بر (مالك يوم الدين ) و
(ايـاك نعبد واياك نستعين ) كه هر دو تام , ولى اولى تماميتش بيش ازدومى است , زيرا آيه دوم در
خطاب با مابعدش , يعنى (اهدنا الصراط المستقيم )مشترك است ((67)) .
3 ـ هـمانطور كه قبلا اشاره شد, اختلاف در اعراب , قرائت و تفسير, در وقف وابتدا تاءثير دارد, لذا
گاهى طبق يك نوع اعراب , قرائت و تفسير, وقف تام است ,و طبق نوعى ديگر, وقف كافى يا حسن
است , مانند: وقف بر آيه 139 سوره بقره : (ونحن له مخلصون ) كه طبق قرائت (ام يقولون ) تام است
و طبق قرائت (ام تقولون ) كافى است ((68)) .
و نـيـز مـانـنـد: وقـف بر (مثابة للناس وامنا) در آيه 125 سوره بقره , كه بنابر قرائت كسر (خا) در
(اتخذوا) تام است و بنابر قرائت فتح در (اتخذوا) كافى است ((69)) .
و يا مانند (الم ) كه غير تام است , در صورتى كه (ذلك الكتاب ) خبرش باشد, و تام است , در صورتى
كـه خـبـر براى مبتداى محذوف باشد: (هذا الم ), يا مبتدا براى خبر محذوف باشد: (الم هذا), و يا
مفعول براى فعل محذوف باشد: (قل الم ) ((70)) .
4 ـ دانى مى گويد: بعضى از وقفهاى تام به واسطه ارتباط معنايى كه با عبارت بعد از خود دارد, در
درجـه وقـف كـافـى هـستند, و آن در مواردى است كه به اجماع علما وقف تام است , ولى ارتباط
مـعنوى نيز با جمله بعد دارد, مانند: وقف بر(وينذر الذين قالوا اتخذ اللّه ولدا) ((71)) و ابتدا به (ما
لهم به من علم ) ((72)) , و همين طور وقف بر (ولا لابئهم ) ((73)) و ابتدا بر (كبرت كلمة تخرج من
افـواهـهـم ) ((74)) , در حـالى كه منظور از (كلمة ) در عبارت اخير, همان (اتخذ اللّه ولدا) ((75))
است .
5 ـ در مـواردى كه وقف تام است , گرچه وقف كردن بهتر است , اما وصل آن نيزجايز است , به جز
مواردى كه موجب ايهام معناى خلاف باشد, كه به (وقف بيان تام ) مشهور است ((76)) .
پرسش و تمرين .
1 ـ وقف تام را تعريف كنيد؟
.
2 ـ ملاكهاى وقف تام چيست ؟
.
3 ـ در حزب اول قرآن چند وقف تام وجود دارد؟
نام سوره با شماره آيات آن راذكر كنيد؟
.
4 ـ دو نمونه از وقف تام را مثال بزنيد كه در مقايسه با يكديگر, يكى تام وديگرى اتم باشد؟
.
5 ـ در چه مواردى وقف تام را (وقف بيان تام ) مى نامند؟
دو مثال ذكر كنيد؟
.
درس چهارم : اقسام وقف (3).
تعريف وقف كافى .
هرگاه دو عبارت به گونه اى باشد كه هريك به تنهايى مستقل و مفيد معنا بوده وبين آنها رابطه لفظى نباشد, ولى از نظر موضوع و سياق پيوستگى داشته باشند,وقف بين آن دو, وقف كافى است ,
و ابتدا از عبارت دوم نيز نيكو و پسنديده است .
ايـن نـوع وقـف را از ايـن جـهـت كافى گفته اند كه مى توان به جمله اول اكتفا كرد, وجمله دوم
مـسـتـغـنـى از جـمـله اول است , وقف كافى , هم در اواخر آيات و هم درميانه آيات , فراوان يافت
مى شود.
مثالها:
الف ) وقف بر رؤوس آيات :
(ومما رزقناهم ينفقون# والذين يؤمنون بما انزل اليك ), (بقره (2), آيه 3 و 4).
(وبالاخرة هم يوقنون # اولئك على هدى من ربهم ), (همان , آيه 4 و 5).
آيه 2 ـ 5 سوره بقره , داراى موضوع واحدى است و آن موضوع (متقين )است .
(ام لم تنذرهم لا يؤمنون # ختم اللّه على قلوبهم ), (همان , آيه 6 و 7).
موضوع آيه 6 و 7 سوره بقره , (كافران ) هستند.
(وما هم بمؤمنين # يخادعون اللّه والذين امنوا), (همان , آيه 8 و 9).
(وما يشعرون # فى قلوبهم مرض ), (همان , آيه 9 و 10).
(انما نحن مصلحون # الا انهم هم المفسدون ), (همان , آيه 11 و 12).
آيات 8 ـ 20 سوره بقره داراى ارتباط معنوى است , زيرا همگى در شرح حال منافقان است .
(ان كنتم صادقين # فان لم تفعلوا), (همان , آيه 23 و 24).
آيات 23و24 سوره بقره درباره موضوع تحدى است .
ب ) وقف بر غيررؤوس آيات :
(على ابصارهم غشاوة # ولهم عذاب عظيم ), (بقره (2), آيه 7).
(يخادعون اللّه والذين آمنوا # وما يخدعون الا انفسهم ), (همان , آيه 9).
(وما يخدعون الا انفسهم # وما يشعرون ), (همان , آيه 9).
(فى قلوبهم مرض # فزادهم اللّه مرضا), (همان , آيه 10).
(قالوا انؤمن كما امن السفهاء # الا انهم هم السفهاء), (همان , آيه 13).
آيات فوق همگى درباره منافقان است , لذا بين آنها ارتباط معنوى وجود دارد, واز طرف ديگر بين
آنها هيچ گونه رابطه لفظى اعرابى وجود ندارد, لذا وقفشان كافى است .
(والسماء بناء # وانزل من السماء ماء فاخرج به من الثمرات رزقا لكم # فلاتجعلوا للّه اندادا), (بقره (2),
آيه 22).
آيه 22 سوره بقره در مقام شمارش نعمتهاى الهى است و داراى يك موضوع وسياق است .
(واستغفره # انه كان توابا), (نصر (110), آيه 3).
قـسـمـت دوم آيـه 3 در مـقام تعليل قسمت اول است , لذا ارتباط معنوى بين آنهاوجود دارد, و از
طرفى هيچ گونه رابطه لفظى اعرابى بين آنها وجود ندارد, لذاوقفش كافى است .
دلايل جواز وقف كافى .
براى اثبات صحت وقف كافى , دلايلى آورده شده است كه موارد زير از جمله آنهاست : 1 ـ سنت پيامبر:
روزى پـيامبر اكرم (ص ) به ابن مسعود فرمود: براى من قرآن قرائت كن , من دوست دارم كه قرآن
را از زبان ديگرى بشنوم .
ابـن مسعود گويد: سوره نساء را شروع كردم و وقتى به اين آيه رسيدم كه :(فكيف اذا جئنا من كل
امـة بـشهيد وجئنابك على هولاء شهيدا) ((77)) , ديدم كه اشك از چشمان رسول خدا(ص ) جارى
است , و در اين حال , حضرت فرمود:بس است .
مـلاحـظـه مـى كـنيم كه پيامبر دستور وقف بر آيه مذكور را مى دهد, درحالى كه وقف بر آن , تام
نيست , بلكه وقف در آيه بعد از آن , تام است ((78)) .
2 ـ عرف اهل زبان :
اگـر كسى بگويد كه تنها بايد بر موارد تام وقف كرد, اين امر, خلاف عرف و رسوم زبان عرب است ,
زيرا در ميان اهل زبان , مرسوم نيست كه جمله ها را به هم وصل كنند تا به پايان يك داستان و يا يك
موضوع برسند, كه وقف بر آن , تام باشد.
3 ـ حرجى بودن تقيد به وقف تام :
مـقـيد بودن به وقف تام مستلزم حرج است , زيرا در بسيارى از موارد, تا رسيدن به محل وقف تام ,
فـاصـلـه زيادى وجود دارد, كه اين امر يا به دليل طولانى بودن آيات است , مانند: آيات 61, 177 و
282 سـوره بقره و آيه 23 سوره نساء, و يابه دليل فواصل زياد است , مانند: سوره مؤمنون كه از (قد
افـلـح المؤمنون ), تا آيه11 : (هم فيها خالدون ) وقف تام وجود ندارد, و يا مانند: سوره ص , از آيه 1:
(ص والـقران ذى الذكر), تا آيه 14: (ان كل الا كذب الرسل فحق عقاب ), وقف تام وجود ندارد, و يا
مانند: سوره تكوير كه از ابتداى سوره تا آيه 14: علمت نفس مااحضرت ), وقف تام وجود ندارد.
موارد وقف كافى به نحو شايع :
1 ـ پـيش از (الا) به معناى (لكن ), مانند: آيه 24 سوره انشقاق : (فبشرهم بعذاب اليم ) و ابتدا به آيه 25: (الا الـذيـن امـنوا وعملوا الصالحات لهم اجر غير ممنون ),و مانند: آيه 22 سوره غاشيه : (لست
عليهم بمصيطر) و ابتدا به آيه 23: (الا من تولى وكفر).
2 ـ پـيـش از (ان ), مانند: وقف بر (لذهب بسمعهم وابصارهم ) و ابتدا به (ان اللّه على كل شئ قدير),
در آيه 20 سوره بقره .
3 ـ پـيـش از (بئس ), مانند: وقف بر آيه 89 سوره بقره : (فلعنة اللّه على الكافرين )و ابتدا به آيه 90:
(بـئسما اشتروا به انفسهم ), و مانند: وقف بر (يحمل اسفارا) وابتدا به (بئس مثل القوم الذين كذبوا
بيات اللّه ), در آيه 5 سوره جمعه .
4 ـ پيش از (نعم ), مانند: وقف بر (على الارائك ) و ابتدا به (نعم الثواب وحسنت مرتفقا), در آيه
31 سوره كهف , و مانند: وقف بر (انا وجدناه صابرا) و ابتدا به (نعم العبد انه اواب ), در آيه 44 سوره ص .
5 ـ پيش از استفهام , مانند: وقف بر آيه 4 سوره فجر: (والليل اذا يسر) و ابتدا به آيه 5: (هل فى ذلك
قسم لذى حجر), و وقف بر آيه 77 سوره توبه : (بما كانوايكذبون ) و ابتدا به آيه 78: (الم يعلموا).
6 ـ پـيش از نفى , مانند: وقف بر آيه 39 سوره يس : (كالعرجون القديم ) و ابتدا به آيه 40: (لاالشمس
يـنبغى ), و مانند: وقف بر (من دون الرحمن ) و ابتدا به (ان الكافرون الا فى غرور), در آيه 20 سوره
ملك .
7 ـ پيش از (بل ), مانند: وقف بر (وقالوا قلوبنا غلف ) و ابتدا به (بل لعنهم اللّه ),در آيه 88 سوره بقره .
8 ـ پـيش از الا, مانند: وقف بر آيه 11 سوره بقره : (انما نحن مصلحون و ابتدا به آيه 12: (الا انهم هم
المفسدون ), و وقف بر (امن السفهاء) و ابتدا به (الا انهم هم السفهاء), در آيه 13 سوره بقره .
9 ـ پيش از (س ) و (سوف ), مانند: وقف بر (اشهدوا خلقهم ) و ابتدا به (ستكتب شهادتهم , در آيه
19 سوره زخرف , و مانند: وقف بر (فكفروا به ) و ابتدا به (فسوف يعلمون ), در آيه 170 سوره صافات .
تـبـصره : در تمام موارد ياد شده , در صورتى وقف , كافى است كه ماده قول بر آنهامقدم نباشد, در
غـير اين صورت , از نوع وقف بين قول ومقول قول است كه قبيح مى باشد, مانند: آيه 93 سوره بقره :
(قل بئسما يامركم به ايمانكم ).
10 ـ پـيـش از جـمـله اى كه با مبتدا شروع مى شود, مانند: وقف بر آيه 4 سوره بقره :(وبالاخرة هم
يوقنون ) و ابتدا به آيه 5: (اولئك على هدى من ربهم ).
11 ـ پـيش از جمله اى كه با فعل مستاءنفه شروع شود, مانند: وقف بر (وبال امره )و ابتدا به (عفااللّه
عما سلف ), در آيه 95 سوره مائده .
چند نكته درباره وقف كافى .
1 ـ گـاهى اگر وقف كافى رعايت نشود, وصل دو عبارت موجب اشتباه در اعراب دو طرف جمله شـده كه در اين حالت بسيار نيكوست بر راءس عبارت دوم وقف شود, اين نوع وقف كافى را (وقف
بـيـان كافى ) مى نامند [يعنى جهت بيان معناى مقصود متكلم , وقف لازم است ], مانند: وقف بر آيه
شـريـفـه (ومـا ارسلناك الامبشرا ونذيرا) ((79)) , و ابتدا به (وقرانا فرقناه لتقراءه ) ((80)) , كه اگر
دوطـرف عـبـارت به وصل خوانده شود, ممكن است مستلزم اين معنا شود كه كلمه (قرانا) هم به
عـلـت عطف به (مبشرا ونذيرا), منصوب به ادات استثناست , درحالى كه نصب اين كلمه به دليل
مفعول بودن آن براى فعل بعدش , يعنى (فرقناه ),و از باب اشتغال مى باشد ((81)) .
مـثـالـهاى ديگرى نيز از اين نمونه در قرآن موجود است , مانند: وقف به (ولقدهمت به ) و ابتدا به
(وهـم بـها لو لا ان رءا برهان ربه ), در آيه 24 سوره يوسف , ومانند: وقف بر (وقالوا معلم مجنون ) و
ابتدا به (انا كاشفوا العذاب ), در آيه 14 و15 سوره دخان ((82)) .
2 ـ گـاهـى بعضى از وقفهاى كافى بر برخى ديگر برترى پيدا مى كند, كه به آنها درمقام مقايسه ,
(اكـفـى ) گـفته مى شود, مانند: (فى قلوبهم مرض ) ((83)) كه كافى است , و (فزادهم اللّه ((84))
مرضا) كفايتش بيشتر است , و (بما كانوايكذبون ) ((85)) كفايتش از هر دو بيشتر است .
مـعـمولا وقف (اكفى ) بيشتر در رؤوس آيات يافت مى شود, مانند: (الا انهم هم السفهاء) ((86)) كه
كافى است , و (لكن لايعلمون ) ((87)) اكفى است , و يا(واشربوا فى قلوبهم العجل بكفرهم ) ((88))
كـافـى اسـت , و (ان كـنـتـم مؤمنين ) ((89)) اكفى است , و يا وقف بر (ربنا تقبل منا) ((90)) كافى
است ,وقف بر (انك انت السميع العليم ) ((91)) اكفى است ((92)) .
3 ـ مـمـكـن است وقف بر كلمه اى بنابر يك نوع قرائت يا تفسير و يا اعراب , وقف كافى , و بنابر نوع
ديگر, وقف تام يا حسن باشد, چند نمونه از اين موارد را در اين جا مى آوريم :
وقـف بـر (يحاسبكم به اللّه ), در آيه 284 سوره بقره , كافى است , در صورتى كه عبارت بعد: (فيغفر
لـمـن يـشـء ويـعذب من يشء) به رفع (يغفر ويعذب ) خوانده شود, و همين وقف , حسن است , بنابر
قـرائتى كه اين دو فعل را به جزم خوانده است , يعنى (فيغفر لمن يشء ويعذب من يشء) قرائت كرده
است ((93)) .
وقف بر (يستبشرون بنعمة من اللّه وفضل ), در آيه 171 سوره آل عمران , كافى است , در صورتى كه
عـبـارت بعدش : (وان اللّه ) به كسر قرائت شود, ولى درصورتى كه به فتح قرائت شود, وقف حسن
است ((94)) .
4 ـ مواردى كه وقف آنها كافى است , وصل كلمه موقوف عليها به كلمه ياعبارت بعدى نيز صحيح
است , مگر در جاهايى كه موجب خلل در معنا مى شود,كه از آن به عنوان وقف بيان كافى نام برديم .
5 ـ وقـف بر رؤوس آيات , بيشتر از نوع وقف كافى است , و به طور كلى در ميان وقفهاى صحيح در
قرآن , وقف كافى بيشترين سهم را به خود اختصاص داده است .
پرسش و تمرين .
1 ـ وقف كافى را تعريف كنيد؟
.
2 ـ پنج مثال ديگر براى وقف كافى ذكر كنيد؟
.
3 ـ پنج مورد از موارد شيوع وقف كافى را نام ببريد؟
.
4 ـ وقف بيان كافى چيست ؟
.
5 ـ وقف اكفى چه نوع وقفى است ؟
.
درس پنجم : اقسام وقف (4).
تعريف وقف حسن .
هرگاه دو عبارت به گونه اى باشد كه عبارت اول دال بر معناى مقصود, و عبارت دوم از نظر لفظ و معنا بدان وابسته باشد, وقف بر عبارت اول را (وقف حسن )مى نامند: مانند وقف بر (الحمدللّه ) و
وقف بر (رب العالمين ), وقف بر چنين مواردى صحيح و نيكوست , اما ابتداى به آن پسنديده نيست .
ملاك وقف حسن .
عبارتى داراى وقف حسن است كه داراى دو خصوصيت باشد: 1 ـ داراى معناى مفيد باشد, پس وقف بر امثال (الحمد), (اياك ) و (غير) در سوره حمد, وقف حسن
نمى باشد, چون داراى معناى مفيد نيست .
2 ـ مـعـنـايـش مـقـصود نيز باشد, عباراتى چون (لا تقربوا الصلوة ) داراى معناى كامل است , ولى
مقصود خداوند نيست , لذا وقف بر آنها قبيح است .
حكم وقف حسن .
وقف بر عبارت اول , مطلقا صحيح است , اما ابتدا به عبارت دوم صحيح نيست ,مگر در دو مورد: 1 ـ راءس آيه باشد, به دليل سنت پيامبر كه گفته شده : ايشان بر راءس آيات وقف مى كردند.
2 ـ وصل آن موجب توهم معناى خلاف مقصود شود, كه در اين صورت , وقف لازم است .
مثالها:
بسم اللّه # الرحمن # الرحيم .
(بـسم ) جار و مجرور متعلق به فعل محذوف است كه بسيارى از مفسران , فعل (ابتداء) را در تقدير
مى دانند, لذا (بسم اللّه ), يعنى (ابتداء بسم اللّه , با نام خدا آغازمى كنم ).
بـنـابراين , (بسم اللّه ) داراى معنايى مفيد و مستقل است و فى حد نفسه به كلمه ياعبارت ديگرى
احـتـيـاج نـدارد, لذا وقف بر آن صحيح است , اما كلمه (الرحمن )مجرور است و هيچ جمله اى در
عـربى با اسم مجرور آغاز نمى شود, پس كلمه (الرحمن ) نمى تواند آغاز يك جمله مفيد ديگر باشد,
بلكه صرفا مى تواند صفت براى (اللّه ) باشد, بنابراين از نظر اعراب , وابسته به موضوعش (اللّه ) است .
كلمه (الرحيم ) نيز همين طور است , يعنى صفت براى (اللّه ) است , لذا هم وقف بر(اللّه ) و هم وقف
بـر (الـرحـمن ) حسن است , زيرا كلمه بعد از هريك از اين دوكلمه , از نظر لفظى و معنوى به آنها
وابسته است .
(الحمدللّه # رب العالمين # الرحمن # الرحيم # مالك يوم الدين ).
وقـف بـر (الحمدللّه ) وقف حسن است , زيرا خود كلامى مفيد است , ولى از آنجاكه (رب العالمين )
صـفـت بـراى (اللّه ) اسـت , وقـف آن حسن است , يعنى نمى توان به مابعدش ابتدا كرد, زيرا از نظر
لـفـظى و مـعـنوى به موصوفش (اللّه ) وابسته است , همين طور وقف بر (الحمدللّه رب العالمين )
حـسـن اسـت , زيـرا داراى مـعـنـاى مـفيد و مقصود است و (الرحمن ) صفت (اللّه ) است , وقف بر
(الحمدللّه رب العالمين الرحمن ) نيز حسن است , زيرا (الرحيم ) نيز صفت (اللّه ) است , وهمين طور
وقف بر (الرحيم ) نيز حسن است , زيرا (مالك ) نيز صفت (اللّه ) است ,تنها وقف بر (مالك يوم الدين )
تـام است , زيرا هيچ گونه وابستگى لفظى ومعنايى به جمله بعد ندارد و جمله بعدى اش نيز هيچ
گونه وابستگى لفظى ومعنايى به آن ندارد.
(اهدنا الصراط المستقيم # صراط الذين انعمت عليهم # غير المغضوب ), (حمد(1), آيه 6 و 7 ).
آيـه (اهـدنـا الـصـراط الـمـسـتـقيم ) داراى معناى مفيد است , اما چون (صراط) بدل از(الصراط
الـمـستقيم ) است , و بدل در اعراب وابسته به مبدل منه است , بنابراين ,وقف بر كلمه (المستقيم )
وقـف حـسن است , و همين طور وقف بر كلمه (عليهم )وقف حسن است , زيرا كلمه (غير) بدل از
(الذين ) است .
(ذلك الكتاب لا ريب فيه # هدى للمتقين ), (بقره (2), آيه 2).
وقف بر (لا ريب فيه ) حسن است , زيرا (ذلك الكتاب لاريب فيه ) از نظر تركيبى ,مبتدا و خبر و يك
جمله مفيد و نيز معناى آنها غيرمقصود است , ولى (هدى للمتقين ) از نظر اعراب وابسته به (ذلك
الكتاب ) است , زيرا خبر دوم براى آن محسوب مى شود و رفع خبر به مبتداست .
(هدى للمتقين # الذين يؤمنون بالغيب ), (بقره (2), آيه 2 و 3).
اگـر (الـذيـن ) را صـفت براى متقين فرض كنيم , وقف بر (للمتقين ) وقف حسن خواهد بود, زيرا
صفت از نظر اعراب وابسته به موصوف است .
دليل صحت و جواز وقف حسن .
براى اثبات صحت وقف حسن , اينگونه استدلال شده است : قارى در مواردى به دليل طولانى بودن قـصـه , و يـا تـعـلق اجزاى كلام به يكديگر, از نظر نفس نمى تواندخود را به محل وقف تام يا كافى
برساند, لذا بر جمله اى كه مفهوم و مراد باشدمتوقف مى شود, در دين و نيز در كلام عربى , در اين
باره حرجى وجودندارد ((95)) .
چند نكته درباره وقف حسن .
1 ـ گـاهى اگر وقف حسن رعايت نشود, وصل دو عبارت موجب اشتباه اعراب دو طرف مى شود, در ايـن حـالـت نـيـكوست كه بر عبارت اول وقف شود و اين نوع وقف حسن را (وقف بيان حسن )
مى نامند (يعنى جهت بيان معناى مقصود,وقفش لازم است ), مانند مثالهاى زير:
(الم تر الى الذى حاج ابراهيم فى ربه ان اتيهه اللّه الملك # اذ قال ابراهيم ), (بقره (2), آيه 258).
(الم تر الى الملا من بنى اسرائيل من بعد موسى # اذ قالوا لنبى لهم ابعث لناملكا), (همان , آيه 246).
(واتل عليهم نباء ابنى ادم بالحق # اذقربا قربانا), (مائده (5), آيه 27).
(واتل عليهم نباء نوح # اذ قال لقومه ), (يونس (10), آيه 71).
(واذكر فى الكتاب مريم # اذ انتبذت ), (مريم (19), آيه 16).
سـجـاوندى , موارد فوق از وقف حسن را وقف لازم دانسته است , با اين دليل كه ممكن است توهم
شـود كـه افعال مذكور در عبارت اول , يعنى (اتل ), (ترى ) و(اذكر), عامل در حرف (اذ) مى باشند,
در حالى كه متعلقات حرف (اذ), افعال بعداز آن است ((96)) .
2 ـ اختلاف تفسير و اعراب قرائت , در حسن و غيرحسن بودن وقف تاءثير دارد,گاهى بنابر يك نوع
اعـراب يا تفسير و قرائت , وقف حسن است , و بنابر نوعى ديگر, كافى يا تام است , به طور مثال , اگر
در (هـدى لـلمتقين # الذين ) ((97)) ,(الذين ) صفت براى متقين باشد, وقف حسن است , ولى اگر
خـبـر بـراى مـبـتداى محذوف باشد: (هم الذين ), وقف كافى است , همين طور در (وبالاخرة هم
يوقنون# اولئك على هدى من ربهم ) ((98)) , اگر (اولئك ) مبتدا باشد و (على هدى )خبر آن , وقف
بـر (يـوقـنـون ) كافى است , ولى اگر (اولئك ) خبر باشد و مبتداى آن (الذين ), در (الذين يؤمنون
بـالغيب ) ((99)) , يا (الذين يؤمنون بما انزل اليك ) ((100)) , در اين صورت , وقف بر (يوقنون ) حسن
است ((101)) .
تعريف وقف قبيح .
وقف قبيح , وقفى است كه با آن , مراد خداوند از آيه معلوم نمى شود ((102)) .
و بـعـضـى گـفـتـه اند: وقف بر محلى كه داراى مفهوم نيست , مانند: وقف (الحمد) ((103)) , و يا
معنايش مورد قصد و اراده متكلم نيست , مانند: (لاتقربوا الصلوة ) ((104)) ((105)) .
مراتب وقف قبيح .
هـمـه مـوارد وقـف قـبيح از نظر قبح , در يك درجه نيستند, بلكه داراى درجات ومراتب مختلف هـسـتند: بعضى فقط مفيد معنا نيست , بعضى معناى مقصود را بيان نمى كند, بلكه معناى فاسد و
بـاطـلـى را بـيـان مى كند, برخى وقف بر آنهابى معناست , ولى ابتداى به مابعدشان موجب القاى
معناى فاسد مى شود,مثالهايى كه در پى مى آيد, گواه اين مطلب است :
1 ـ مواردى كه مفيد معنا نيست :
(بسم # اللّه ), (حمد (1), آيه 1).
(الحمد # للّه ), (همان , آيه 2).
(مالك # يوم الدين ), (همان , آيه 4).
(رب # العالمين ), (همان , آيه 2).
(رب # السموات والارض ), (رعد (13), آيه 16).
(واذا جاءتهم اية قالوا لن نؤمن حتى نؤتى مثل ما اوتى رسل # اللّه ), (انعام (6), آيه 124).
اگـر قـارى بر موارد فوق وقف كند, معلوم نمى شود كه كلمات موقوف عليها به چه چيزى اضافه
شـده اسـت , و اين قسم را (وقف ضرورت ) نيز ناميده اند, يعنى قارى هنگام قطع نفس مى تواند بر
آنها وقف كند, ولى بر عهده اوست كه پس از تجديدنفس , به محل مناسبى برگردد و قرائتش را از
آنجا شروع كند, ولى اگر برنگردد,بر او حرجى نيست ((106)) .
2 ـ مواردى كه وقف بر آنها بى معناست , ولى ابتدا به مابعد آنها معناى فاسدى را ايجاد مى كند:
(لقد سمع اللّه قول الذين قالوا # ان اللّه فقير ونحن اغنياء), (آل عمران (3), آيه181 ).
(لقد كفر الذين قالوا # ان اللّه هو المسيح بن مريم ), (مائده (5), آيه 17).
(لقد كفر الذين قالوا # ان اللّه ثالث ثلاثة ), (همان , آيه 73).
(وقالت اليهود # يد اللّه مغلولة ), (همان , آيه 64).
(وقالت اليهود # عزير بن اللّه ), (توبه (9), آيه 30).
(لا اله الا انا فاعبدون , وقالوا # اتخذ الرحمن ولدا), (انبياء (21), آيه 25 و26).
(من افكهم ليقولون # ولد اللّه ), (صافات (37), آيه 151 و 152).
(ومن يقل منهم # انى اله من دونه ), (انبياء (21), آيه 29).
(هم مهتدون , ومالى # لا اعبد الذى فطرنى ), (يس (36), آيه 21 و 22).
(من الخاسرين , فبعث # اللّه غرابا), (مائده (5), آيه 31).
(الا ان قالوا ابعث # اللّه بشرا رسولا), (اسراء (17), آيه 94).
اگـر بـين دو عبارت در هر يك از موارد فوق , فصل حاصل شود, عبارت دوم معناى بسيار قبيحى
خـواهد داشت , كه اگر كسى از روى عمد چنين كارى كند,مرتكب گناه بزرگى شده و بلكه به
كفر و شرك دچار شده است .
3 ـ مواردى كه وقف بر آنها ايجاد معناى فاسد مى كند:
(فبهت الذى كفر واللّه # لا يهدى القوم الظالمين ), (بقره (2), آيه 258).
(للذين لا يؤمنون بالاخرة مثل السوء وللّه # المثل الاعلى ), (نحل (16), آيه60 ).
(ان اللّه لا يستحيى # ان يضرب مثلا), (بقره (2), آيه 26).
(ان اللّه لا يهدى # من هو مسرف ), (غافر (28), آيه 40).
(ان اللّه لا يحب # من كان مختالا فخورا), (نساء (4), آيه 36).
(لا يبعث اللّه # من يموت ), (نحل (16), آيه 38).
دانـى دربـاره مـوارد 2 و 3 مـى گـويد: كسى كه نفسش بر اين كلمات قطع شود,واجب است كه
بـرگـردد و از محل مناسبى ابتدا كند و اين كلمات را به وصل بخواند, و اگر چنين نكند, مرتكب
گـنـاه شده است , و اين از جمله خطاهاى بزرگى است كه اگر كسى از روى عمد انجام دهد, از
ديـن اسلام خارج شده است , زيراقسمتى از قرآن كه به قبل و يا بعدش وابسته است , جدا ساخته و
آن را به خدانسبت داده است و اين افترا به خداوند عزوجل است ((107)) .
4 ـ مواردى كه در آنها حكم موضوعى به موضوعى ديگر نسبت داده مى شود:
(وان كانت واحدة فلها النصف ولابويه # لكل واحد منهما السدس ), (نساء (4),آيه 11).
قـسـمت اول آيه فوق بيان مى كند كه اگر ميت , يك فرزند دختر داشته باشد,نصف ارث را از باب
(فـرض ) ((108)) مـى بـرد, و قسمت دوم بيان مى كند كه هريك از پدر و مادر, يك ششم ارث را از
بـاب فرض مى برند, حال اگر بر كلمه (لابويه ) وقف شود, اين توهم ايجاد مى شود كه نصف ميراث
از آن دختر و پدر ومادر ميت است .
(انما يستجيب الذين يسمعون والموتى # يبعثهم اللّه ), (انعام (6), آيه 36).
فعل (يستجيب ) فقط به (الذين يسمعون ) نسبت داده شده و (الموتى يبعثهم اللّه )يك جمله جديد
اسـت , اگر بر كلمه (الموتى ) وقف شود, توهم مى شود كه فعل (يستجيب ) به (الموتى ) نيز نسبت
داده شده است .
(فاخاف ان يقتلون , واخى هرون # هو افصح منى لسانا), (قصص (28), آيه 33و 34).
وقف بر هارون اين توهم را ايجاد مى كند كه موسى (ع ) خوف داشته است كه او وبرادرش هارون را
بكشند, در حالى كه آنچه به هارون نسبت داده شده , فصيحتربودن زبانش است , نه كشته شدن .
(وعـد اللّه الذين امنوا وعملوا الصالحات لهم مغفرة واجر عظيم , والذين كفرواوكذبوا باياتنا # اولئك
اصحاب الجحيم ), (مائده (5), آيه 9 و 10).
(الـذيـن كـفروا وصدوا عن سبيل اللّه اضل اعمالهم , والذين امنوا وعملواالصالحات # وامنوا بما نزل
على محمد... كفر عنهم سيئاتهم واصلح بالهم ),(محمد (47), آيه 1 و 2).
(للذين استجابوا لربهم الحسنى والذين لم يستجيبوا له # لو ان لهم ), (رعد(13), آيه 18).
(من يهد اللّه فهو المهتد ومن يضلل # فلن تجد له وليا مرشدا), (كهف (18), آيه17 ).
(ان ينتهوا يغفر لهم ما قد سلف وان يعودوا # فقد مضت سنت الاولين , (انفال (8), آيه 38).
(فمن تبعنى فانه منى ومن عصانى # فانك غفور رحيم ), (ابراهيم (14), آيه36 ).
(لئن شكرتم لازيدنكم ولئن كفرتم # ان عذابى لشديد), (همان , آيه 7).
در آيات فوق , كلمات موقوف عليها خارج از حكم عبارت اول هستند, وقف براينگونه موارد, بسيار
قبيح است , زيرا (مؤمن و كافر), (صالح و فاسق ) و (هدايت يافته و گمراه ) را يكسان جلوه مى دهد,
دانى در اين باره مى گويد:
كـسـى كه در اينگونه موارد مجبور به وقف مى شود, بايد برگردد و اين كلمات رابه وصل بخواند,
وگـرنـه مـرتـكـب گـنـاه و تـعـدى به احكام خدا شده است و جهل ورزيده و به خدا افترا بسته
است ((109)) .
5 ـ وقف بر مواردى كه همراه با وصف و حالت خاصى مورد نهى و سرزنش واقع شده است :
(فويل للمصلين # الذين هم عن صلوتهم ساهون ), (ماعون (107), آيه 4 و5).
(لاتقربوا الصلوة # وانتم سكارى ). (نساء (4), آيه 43).
6 ـ وقف بر كلمه اى كه مورد نفى قرار گرفته و به دنبالش كلمه ايجاب آمده است :
(لا اله # الا اللّه ), (صافات (37), آيه 35) و (محمد (47), آيه 19).
(ما من اله # الا اللّه ), (آل عمران (3), آيه 62).
(لا اله # الا انا), (طه (20), آيه 14).
(وما ارسلناك # الا مبشرا ونذيرا), (اسراء (17), آيه 105) و (فرقان (25), آيه56 ).
(وما خلقت الجن والانس # الا ليعبدون ), (ذاريات (51), آيه 56).
(وعنده مفاتح الغيب لا يعلمها # الا هو), (انعام (6), آيه 59).
(قل لا يعلم من فى السموات والارض الغيب # الا اللّه ), (نمل (27), آيه65 ).
اگـر كسى ناخواسته بر اين كلمات وقف كند, بى ترديد بايد برگردد و از جاى مناسبى ابتدا كند و
اين كلمات را به وصل بخواند.
پرسش و تمرين .
1 ـ وقف حسن را تعريف كنيد؟
.
2 ـ خصوصيات وقف حسن كدامند؟
.
3 ـ در چه مواردى از وقف حسن مى توان به مابعد ابتدا كرد؟
.
4 ـ وقف بيان حسن چيست ؟
.
5 ـ وقف قبيح را تعريف كنيد؟
.
6 ـ مراتب وقف قبيح را همراه با ذكر مثال براى هر مورد, توضيح دهيد؟
.
درس ششم :
موارد حسن و قبيح (1).
ابـن انـبـارى در كـتـاب الايـضـاح , بـابـى را تـحت عنوان (باب ذكر ما لا يتم الوقف عليه ) آورده است ((110)) , ايشان در اين باب بيش از سى مورد برشمرده است كه وقف بر آنها تام نيست , از آنجا
كـه ابن انبارى وقوف را به تام , حسن و قبيح تقسيم كرده است , بنابراين , مواردى كه از نظر او تام
نـيـسـتند, يا حسن هستند و ياقبيح , اما طبق تقسيم وقف به اقسام چهارگانه تام , كافى , حسن و
قـبـيح , بايدبگوييم : اين موارد كه ابن انبارى برشمرده است , وقف بر آنها به طور مسلم تام وكافى
نيست , بنابراين يا قبيح است و يا حسن , و تعيين قبيح يا حسن بودن آن كاملا به خصوصيت هريك
از مـوارد وابسته است , اگر عبارت موقوف عليهاداراى معناى مفيد و مورد نظر آيه باشد, وقف بر
آن حسن , و اگر داراى معناى مفيد نباشد و يا معنايش مورد نظر آيه نباشد, قبيح است .
ما ضمن چند درس به بيان و تبيين مجموع مواردى مى پردازيم كه وقف بر آنهاتام و كافى نيست ,
چه مواردى كه ابن انبارى آورده است , و چه مواردى كه ديگرائمه قرائت بدان اشاره كرده اند.
وقف بين مضاف و مضاف اليه .