موسى(ع) در مسير دعوت خود، كه بنىاسرائيل را به پرستش خداى يگانه دعوت كرد، دشوارىهاى زيادى را متحمل شد و معجزاتى كه خداوند براى تأييد رسالتش به او عنايت كرده بود، كافى بود تا ريشههاى بتپرستى را از ميان آنها بركند، ولى با اين همه در اثر اُنسى كه با بتپرستى در طول دوران زندگى خود با مصرىها داشتند، هنوز علاقه بتپرستى از دلشان بيرون نرفته بود.
يكى از مظاهر بتپرستى آنها اين بود وقتى كه از دريا گذشتند و گذارشان به مردمى بتپرست افتاد، از موسى درخواست كردند براى آنان بتى تهيه كند تا مانند اين بتپرستان آن را بپرستند، ولى موسى آنها را بر جهل و نادانىشان نكوهش كرد و به آنان تأكيد كرد و گفت: اينان كه بت مىپرستند داراى آيينى پوچ و باطل بوده و اعمالشان سراسر خُسران و تباهى است و به همين دليل سرنوشتى جز هلاكت ندارند. سپس از آنها اظهار شگفتى كرد كه چگونه معبودى را غير از خدا درخواست مىكنند، در صورتى كه خداوند آنان را به لطف و كرم خويش مختص گردانده و با وحى و حمايت و پشتيبانى خود، آنها را بر ساير امتهاى دوران خودشان برترى و فضيلت بخشيده است!
وَجاوَزْنا بِبَنِى إِسْرائِيلَ البَحْرَ فَأَتَوْا عَلى قَوْمٍ يَعْكُفُون عَلى أَصْنامٍ لَهُمْ قالُوا يامُوسى اجْعَلْ لَنا إلهاً كَما لَهُمْ آلِهَةٌ قالَ إِنَّكُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ* إِنَّ هؤُلاءِ مُتَبَّرٌ ما هُمْ فِيهِ وَباطِلٌ ما كانُوا يَعْمَلُونَ * قالَ أَغَيْرَ اللَّهِ أَبْغِيكُمْ إلهاً وَهُوَ فَضَّلَكُمْ عَلى العالَمِينَ؛(1)
بنى اسرائيل را از دريا عبور داديم، و آنها چون به مردمى بتپرست برخوردند به موسى گفتند: شما هم براى ما معبودى مانند معبود اينان قرار ده. موسى بدانان گفت: شما انسانهايى جاهل و نادان هستيد. اين مردمى كه مىبينيد خدايانشان فانى و آيين آنها باطل است. موسى گفت: آيا معبودى غير از خدا را برايتان بجويم، در حالى كه او شما را بر جهانيان برترى داد.
بنى اسرائيل در طى مسير خود به ساحل شرقى رسيدند و چون آبى براى آشاميدن خود وسيراب ساختن چارپايانشان نيافتند به موسى(ع) شكايت كردند و از او درخواست آب نمودند. خداوند به موسى دستور داد تا عصاى خود را به سنگ بكوبد. وقتى زد دوازده(2) چشمه آب از آن جوشيد و هر قبيلهاى از چشمهاى آب نوشيد. و زمانى كه به دشتهاى شبهجزيره سينا رسيدند با گرماى شديد روبهرو شده و چون محلى وجود نداشت تا از گرما بدانجا پناهنده شوند و درختى كه از سايه آن استفاده كنند نيز نبود، لذا از دشوارىهايى كه بدان دست به گريبان شده بودند، به موسى شكايت كردند و موسى به پيشگاه پروردگار خود التجا نمود و خداوند قطعه ابرى فرستاد تا آنها را از گرماى خورشيد حفظ كند.
و آنگاه كه زاد و توشه آنها رو به پايان رفت، يك بار ديگر موسى از خداوند غذا خواستند و خداى متعال بر آنها منّ و سلوى فرو فرستاد.
<منّ» مادهاى بود كه مانند شبنم از آسمان مىباريد و بر سنگ و برگ درختان فرود آمده و مزهاش، چون عسل شيرين بود. <سلوى» يا بلدرچين، پرندگانى بودند كه به صورت دستههايى پى درپى به سوى آنها مىآمدند، به گونهاى كه در اثر كثرت، زمين را مىپوشاندند و پس از آنكه خداوند به واسطه اين نعمتها بر آنها تفضّل فرمود، بدانان دستور داد تا از آن خوراكىهاى پاكيزه تناول كنند، ولى آنها كفران آن نعمتها كرده و چيزهاى ديگر را درخواست كردند و با اين كار، در حق خود ستم روا داشتند:
وَقَطَّعْناهُمُ اثْنَتَىْ عَشْرَةَ أَسْباطاً أُمَماً وَأَوْحَيْنا إِلى مُوسى إِذِ اسْتَسْقاهُ قَوْمُهُ أَنِ اضْرِبْ بِعَصاكَ الحَجَرَ فَانْبَجَسَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَةَ عَيْناً قَدْ عَلِمَ كُلُّ أُناسٍ مَشْرَبَهُمْ وَظَلَّلْنا عَلَيْهِمُ الغَمامَ وَأَنْزَلْنا عَلَيْهِمُ المَنَّ وَالسَّلْوى كُلُوا مِنْ طَيِّباتِ ما رَزَقْناكُمْ وَما ظَلَمُونا وَلكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ؛(3)
و ما قوم موسى را به دوازده سبط منشعب كرديم تا هر كدام طايفهاى باشند و آنگاه كه قوم موسى درخواست آب كردند و به موسى وحى نموديم كه چوبدستى خود را بر سنگ بزن. هنگامى كه زد، دوازده چشمه آب از آن جارى شد و هر قبيله به آبشخور خود پى بردند و به وسيله ابر بر آنها سايه افكنديم و براى خوراك آنها منّ و سلوى [مرغ و ترنجبين] فرستاديم، و [گفتيم] از روزى لذيذ و پاكيزهاى كه به شما عطا كرديم تناول نماييد. آنها به ما ظلم نكردند، بلكه نسبت به خود ستم روا داشتند.
موسى(ع) بنى اسرائيل را كه در مصر بودند، در جريان قرار داد كه خداوند به زودى فرعون را هلاك گردانده و از نزد خود كتابى براى آنها خواهد فرستاد كه اوامر و نواهى وى در آن بوده و مردم بايد طبق آنها عمل كنند. وقتى خداوند فرعون را هلاك ساخت، موسى از پروردگار خود كتاب را درخواست كرد. خداى سبحان به او دستور داد تا به دامنه كوه طور ايمن رود ودر آنجا سىروز روزه بدارد و خداى خويش را عبادت كند، وقتى موسى سىروز را به پايان برد، خداوند به او فرمان داد، براى كامل شدن عبادتش ده روز ديگر روزه بگيرد، و موسى قبل از آنكه براى مناجات خدا بيرون رود، به برادرش هارون سفارش كرد و گفت: تو ميان قوم من به عنوان جانشينم بمان و به امور آنها رسيدگى كن و از پيروى راه تبهكاران بپرهيز.
پس ازكامل شدن چهل روز، خداوند با گفتار ازلى خويش با موسى(ع) سخن گفت و بدين وسيله موسى(ع) به مقامى رسيد كه به واسطه آن بر انسانها امتياز يافت. در اين هنگام در اثر فرط شوق، از خداى خود درخواست كرد كه خود را بر او متجلى و آشكار سازد تا او را ببيند. خداوند بدو فرمود: هرگز مرا نخواهى ديد و براى اينكه بدو بفهماند، موسى خواسته بزرگى را طلبيده كه كوهها تحمل آن را ندارند، بدو فرمود: تو (موسى) تحمل اين تجلّى را ندارى، ولى من به كوه كه سرسختتر از توست تجلّى خواهم نمود، اگر كوه در جاى خود قرار گرفت و ديدن و هيبت مرا تحمل كرد، تو هم مىتوانى مرا ببينى و اگر تحمل نكرد، تو هم به طريق اَوْلى نخواهى ديد و آنگاه كه پروردگارش بر كوه تجلّى نمود آن را متلاشى كرده و با زمين يكسان ساخت، موسى از شدت بيم و ترس از صحنهاى كه ديده بود از هوش رفت.
وقتى به هوش آمد، عرضه داشت: بار خدايا، تو را آنگونه كه در شأن توست منزه و پاك مىدانم و به سويت توبه مىآورم و من نخستين كسى هستم كه در زمان خودم به بزرگى و عظمت تو ايمان مىآورم، خداوند او را مخاطب ساخت و فرمود: وى را از ميان مردم به انجام رسالت خود (كه همان اسفار تورات بود) برگزيده است. اين اسفار شامل پند و احكامى مىشد كه بنىاسرائيل بدان نيازمند بودند و به او دستور داد كه قومش بايد به بهترين دستورات موجود در آن عمل نمايند، بنابراين اگر به انجام دو عمل سفارش شده باشد، و يكى از آنها از ثواب بيشترى برخوردار باشد، مردم بايد همان را انجام دهند و سپس خداى متعال بنىاسرائيل را از بيرون رفتن از اطاعت و فرمانش برحذر داشت، تا مانند ديگر فاسقان دچار عذاب الهى نگردند:
وَواعَدْنا مُوسى ثَلاثِينَ لَيْلَةً وَأَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِيقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً وَقالَ مُوسى لِأَخِيهِ هرُونَ اخْلُفْنِى فِى قَوْمِى وَأَصْلِحْ وَلا تَتَّبِعْ سَبِيلَ المُفْسِدِينَ * وَلَمّا جاءَ مُوسى لِمِيقاتِنا وَكَلَّمَهُ رَبُّهُ قالَ رَبِّ أَرِنِى أَنْظُرْ إِلَيْكَ قالَ لَنْ تَرانِى وَلكِن انْظُرْ إِلى الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكانَهُ فَسَوْفَ تَرانِى فَلَمّا تَجَلّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكّاً وَخَرَّ مُوسى صَعِقاً فَلَمّا أَفاقَ قالَ سُبْحانَكَ تُبْتُ إِلَيْكَ وَأَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِينَ * قالَ يا مُوسى إِنِّى اصْطَفَيْتُكَ عَلى النّاسِ بِرِسالاتِى وَبِكَلامِى فَخُذْ ما آتَيْتُكَ وَكُنْ مِنَ الشّاكِرِينَ * وَكَتَبْنا لَهُ فِى الأَلْواحِ مِنْ كُلِّ شَىءٍ مَوْعِظَةً وَتَفْصِيلاً لِكُلِّ شَىءٍ فَخُذها بِقُوَّةٍ وَأْمُرْ قَوْمَكَ يَأْخُذُوا بِأَحْسَنِها سَأُورِيكُمْ دارَ الفاسِقِينَ؛(4)
وما با موسى سىشب وعده و قرار نهاديم. در پايان، ده شب بر آن افزوديم، و زمان وعده پروردگارش به چهل شب كامل گرديد. موسى به برادرش هارون گفت: تو ميان قوم من جانشينم باش و راه صلاح پيشه كن و از تبهكاران پيروى مكن و آنگاه كه موسى به وعدگاه ما آمد و خدا با وى سخن گفت، عرض كرد: پروردگارا، خود را به من بنمايان تا به تو بنگرم. خداوند فرمود: هرگز مرا نخواهى ديد، ولى اكنون به اين كوه بنگر، اگر در جاى خود آرام گرفت، بنابراين مرا نيز خواهى ديد، و زمانى كه خداوند بر كوه تجلّى نمود، آن را متلاشى ساخت و موسى از هوش رفت و بر زمين افتاد. وقتى بههوش آمد، عرضه داشت: خدايا، تو منزهى. به سويت توبه مىكنم و نخستين كسى هستم كه به تو ايمان دارم. خداوند فرمود: اى موسى، من تو را از ميان مردم به ابلاغ رسالتم و همصحبتى خويش برگزيدم، آنچه به تو فرستادم فرا گير و سپاسگزار باش، و در الواح (تورات) از هر چيزى پند و اندرز و تحقيقى براى او نگاشتيم، آن را با قدرت ايمان، فراگير و به قوم خود فرمان بده كه به مطالب و دستورات آنها بهتر عمل كنند، ما به زودى جايگاه و مقام فاسقان را به شما نشان خواهيم داد.
قبلاً ياد آور شديم كه در اثر معاشرت طولانى بنىاسرائيل با مصريان، آثار بتپرستى در دل آنها ريشه داشت و يكى از مظاهر آن گوسالهپرستى بود. وقتى گوسالههاى مورد پرستش در مصر مىمردند، آنها را موميايى كرده و در گورستان ويژهاى در سمت <سقاره» به نام <سرابيوم» دفن مىكردند.
مرد نيرنگبازى از بنىاسرائيل كه قرآن او را <سامرى» خوانده، از اين پديده استفاده كرد و براى آنان گوسالهاى آورد و بدانها گفت: اين خداى شما و خداى موسى است كه او را در اين جا فراموش كرده و در اين غيبت طولانى خود از شما، به ديدار و ملاقات او رفته است.
... قبل از اينكه موسى براى مناجات با خداى خويش از شهر بيرون رود، مردم را در جريان گذاشته بود كه غايب بودن وى از آنها سىروز به طول مىانجامد. وقتى به موسى دستور داده شد كه ده روز ديگر روزه بگيرد و ايّام غايب بودن او از قومش طولانى شد، آن را تأخير تلقى كردند و گفتند: موسى به وعدهاى كه به ما داده بود عمل نكرد، اينجا بود كه انديشه شرارت و تبهكارى در درون سامرى برانگيخته شد و از آن فرصت استفاده كرد و قسمتى از زر و زيورى كه زنان بنىاسرائيل از مصر با خود آورده بودند، از آنان گرفت و آنها را در آتش ذوب كرد و از آنها قالب گوسالهاى ريخت و به شيوه هندسى ويژهاى آن را ساخت كه هرگاه در آن باد دميده مىشد، از دهان آن صدايى مانند صداى گاو خارج مىشد و سپس دستور داد آن را پرستش كنند.
هارون با مردم به مخالفت برخاست، و بدانان فهماند كه آنها را فريب دادهاند و تلاش كرد آنان را از پرستش گوساله باز دارد، ولى موفق نشد و آنها بر پرستش گوساله پافشارى كردند تا موسى به سوى آنان باز گردد.
وقتى موسى با پروردگار خويش سخن گفت، خداوند به او اطلاع داد كه سامرى آنها را از دين و آيينشان منحرف و گمراه ساخته است. موسى با حالتى از خشم و اندوه زياد نزد آنان برگشت و بدانها گفت: آيا پروردگارتان به شما وعدهاى شايسته نداد تا تورات را به شما عنايت كند كه هدايت و نور در آن است؟ او به وعده خويش وفا نمود، يا اينكه غيبت من طولانى شد و شما ايمان خود را به كفر تبديل ساختيد؟ يا اينكه خواستيد كارى ناروا انجام دهيد تا موجب خشم و غضب پروردگارتان شود. از اين رو، به وعدهاى كه به من داده بوديد عمل نكرديد و بر ايمان خود ثابت قدم نمانديد؟ گفتند: ما با ميل و رغبت خويش از وعده بهشما تخلف نورزيديم، بلكه سامرى ما را گمراه ساخته و فريب داد و به ما گفت: طلاهايى را كه ما از مصرىها گرفتهايم، پروردگارمان را خشمگين ساخته است و اين طلاها گناهانى به شمار مىآيند كه سبب شده، باز گشت شما نزد ما با تأخير انجام شود. قرار براين شد ما آن طلاها را در آتش افكنيم تا پروردگارمان راضى شود و شما به سوى ما بازگردى و ما سخن او را باور كرديم و زر و زيور خود را در آتش افكنديم، و سامرى نيز چنين كرد و طلاهاى خويش را در آ
تش انداخت و ازاين طلاها مجسمه گوسالهاى درست كرد و به ما گفت: اين معبود شماست و بايد آن را بپرستيد، و اين همان خداى موسى است كه از او غفلت ورزيده و براى يافتن او به كوه طور رفته است.
تا چه اندازه اين مردم سبك مغز بودند. آيا نمىديدند اين مجسمه سود و زيان نمىرساند و جسم بى جان و خاموشى است كه قادر بر سخن گفتن با آنان نيست؟! موسى رو به برادرش هارون كرد و در حالى كه موهاى سر و صورت او را محكم مىكشيد، با عصبانيت بدو گفت: چرا وقتى ديدى اين قوم فريب خورده و به پرستش گوساله رو آوردهاند، در پى من نيامدى تا مرا ببينى و در جريان حال آنها قرار دهى؟ هارون گفت: ترسيدم تو تصور كنى، من ميان بنى اسرائيل تفرقه افكندهام و گروهى را طرفدار تو و دستهاى را طرفدار سامرى قراردادهام و ازاين بيمناك بودم كه شما بگويى مردم را به حال خود رها كردهاى، در صورتى كه به من دستور دادهبودى با آنها بمانم، بنابراين منتظر بازگشت تو بودم.
آنگاه موسى سامرى را كه سبب گمراهى آنان شده بود به شدت مورد نكوهش قرار داد. سامرى به موسى پاسخ داد: من از همه بهتر دانستم كه تو بر حق نيستى و من از تو پيروى كردم و بخشى ازآيين تو را انتخاب كردم و سپس از آن دست برداشتم و به گوسالهپرستى بازگشتم و هواى نفسم مرا براين كار واداشت و اين كار را برايم خوب جلوه داد و من اين عمل را انجام دادم، در اين هنگام موسى به او گفت: از نزد من برو، خداوند تو را به گونهاى كيفر دهد كه در زندگى پيوسته بگويى<لامساس؛ دست به من نزنيد». و بدين ترتيب سامرى از تماس و برخورد هر گونه انسانى، احساس درد و ناراحتى مىكرد و هرگاه به شخصى برمىخورد، مىترسيد با او تماس بگيرد و به او مىگفت: <لا مساس». و سپس موسى به سمت گوساله رفت و آن را سوزانده و قطعههاى آن را به دريا افكند.
بنىاسرائيل از لغزش خود پشيمان گشته و از پروردگار خود طلب آمرزش كردند. خداوند به موسى وحى كرد توبه آنها زمانى صحيح است كه نَفس خويشتن را بكُشند، يعنى هواهاى نفسانى را سركوب كرده و آن را از شرارتها و تبهكارىها پاك گردانند و از هرگونه تمايلات نفسانى رها سازند، در اين صورت خداوند توبه آنها را خواهد پذيرفت. خداى متعال فرمود:
قالَ فَإِنّا قَدْ فَتَنّا قَوْمَكَ مِنْ بَعْدِكَ وَأَضَلَّهُمُ السّامِرِىُّ * فَرَجَعَ مُوسى إِلى قَوْمِهِ غَضْبانَ أَسِفاً قالَ يا قَوْمِ أَلَمْ يَعِدْكُمْ رَبُّكُمْ وَعْداً حَسَناً أَفَطالَ عَلَيْكُمُ العَهْدُ أَمْ أَرَدْتُمْ أَنْ يَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّكُمْ فَأَخْلَفْتُمْ مَوْعِدِى * قالُوا ما أَخْلَفْنا مَوْعِدَكَ بِمَلْكِنا وَلكِنّا حُمِّلْنا أَوْزاراً مِنْ زِينَةِ القَوْمِ فَقَذَفْناها فَكَذلِكَ أَلْقى السّامِرِىُّ * فَأَخْرَجَ لَهُمْ عِجْلاً جَسَداً لَهُ خُوارٌ فَقالُوا هذا إِلهُكُمْ وَإِلهُ مُوسى فَنَسِىَ * أَفَلا يَرَوْنَ أَنْ لا يَرْجِعُ إِلَيْهِمْ قَوْلاً وَلا يَمْلِكُ لَهُمْ ضَرّاً وَلا نَفْعاً * وَلَقَدْ قالَ لَهُمْ هرُونُ مِنْ قَبْلُ يا قَوْمِ إِنَّما فُتِنْتُمْ بِهِ وَإِنَّ رَبَّكُمُ الرَّحْمنُ فَاتَّبِعُونِى وَأَطِيعُوا أَمْرِى * قالُوا لَنْ نَبْرَحَ عَلَيْهِ عاكِفِينَ حَتّى يَرْجِعَ إِلَيْنا مُوسى * قالَ يا هرُونُ ما مَنَعَكَ إِذْ رَأَيْتَهُمْ ضَلُّوا * أَلّا تَتَّبِعَنِ أَفَعَصَيْتَ أَمْرِى * قالَ يا بْنَ أُمَّ لا تَأْخُذ بِلِحْيَتِى وَلا بِرَأْسِى
إِنِّى خَشِيتُ أَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَيْنَ بَنِى إِسْرائِيلَ وَلَمْ تَرْقُبْ قَوْلِى * قالَ فَما خَطْبُكَ يا سامِرِيُّ * قالَ بَصُرْتُ بِما لَمْيَبْصُرُوا بِهِ فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِنْ أَثَرِ الرَّسُولِ فَنَبَذتُها وَكَذلِكَ سَوَّلَتْ لِى نَفْسِى * قالَ فَاذهَبْ فَإِنَّ لَكَ فِى الحَياةِ أَنْ تَقُولَ لا مِساسَ وَإِنَّ لَكَ مَوْعِداً لَنْ تُخْلَفَهُ وَانْظُرْ إِلى إِلهِكَ الَّذِى ظَلْتَ عَلَيْهِ عاكِفاً لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّهُ فِى اليَمِّ نَسْفاً؛(5)
خداوند فرمود: ما قومت را پس ازتو به آزمون گذاشتيم و سامرى آنها را به گمراهى كشاند. موسى خشمگين و با حالتى تأسف آور نزد قوم خود بازگشت، و گفت: اى قوم، آيا خداوند به شما وعده احسان نداد؟ آيا وعده خدا طولانى شد يا خواستيد مستوجب قهر و خشم خداى خود شويد، پس عهد مرا شكستيد؟ در جواب موسى گفتند: ما به اختيار خود با تو عهد شكنى نكردهايم، ولى چون زر و زيور بسيارى از فرعونيان به همراه داشتيم آنها را در آتش افكنديم. و سامرى اين چنين القا كرد و گوسالهاى برايشان ساخت كه صدايى شگفت داشت. سامرى و پيروانش گفتند: اين گوساله همان خداى شما و موسى است كه موسى آن را فراموش كرده است. آيا اينان ملاحظه نمىكنند كه هيچ سخن و اثرى و يا زيان و سودى به آنها عايد نمىشود. و هارون قبلاً به آنها گفته بود اى مردم، شما به وسيله اين گوساله در بوته آزمايش و امتحان قرار گرفتيد، و آفريدگار شما خداى مهربان است پس از من پيروى و اطاعت كنيد و فرمانم را گردن نهيد. در پاسخ هارون گفتند: ما هم چنان به پرستش گوساله مىپردازيم، تا اينكه موسى به سوى ما باز گردد. [موسى پس از بازگشت] گفت: اى هارون، وقتى قوم گمراه شدند چه چيز مانع
تو شد كه در پى من نيامدى؟ آيا سر از فرمان من برتافتى؟ هارون گفت: اى برادر مهربان، [مرا مورد عتاب قرارنده] و موى سر و محاسنم را مگير، من بيم آن داشتم كه شما بگويى ميان بنى اسرائيل جدايى افكندهاى، و به سخنم اعتنا نكنى. آنگاه موسى [با خشم] به سامرى عتاب كرد كه اين چه فتنهاى بود كه به پا كردى؟ در پاسخ گفت: من چيزى از اثر قدم رسول حق [جبرئيل] ديدم كه قوم نديدند، آن را برگرفتم و در گوساله ريختم و چنين فتنهانگيزى را نفسم به من جلوهداد. موسى بدو گفت: از پيشم برو، تو در زندگى به بيمارى مبتلا شوى كه همه از تو متنفرگردند و پيوسته مىگويى كسى به من نزديك نشود و در آخرت هم جايگاهت دوزخ است كه تخلفناپذير است و اينك به خداى خود كه با زر و زيور ساخته و به پرستش او پرداختهاى بنگر، كه آن را در آتش مىسوزانيم و خاكسترش را به دريا مىافكنيم.
قرآن در جايى ديگر به اين قضيه اشاره مىكند:
وَإِذْ قالَ مُوسى لِقَوْمِهِ يا قَوْمِ إِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَكُمْ بِاتِّخاذِكُمُ العِجْلَ فَتُوبُوا إِلى بارِئِكُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ ذ لِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ عِنْدَ بارِئِكُمْ فَتابَ عَلَيْكُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوّابُ الرَّحِيمُ؛(6)
وآنگاه كه موسى به قوم خود گفت: شما با عمل گوسالهپرستى بر خويشتن ظلم و ستم روا داشتيد، اينك به نزد پروردگارتان توبه ببريد و هواهاى نفسانى خويش را سركوب و نابود نماييد، و اين كار بهترين كفّاره عمل شماست. و در اين صورت خداوند توبه شما را مىپذيرد، به راستى كه او بسيار توبه پذير و مهربان است.
بنى اسرائيل ديدند به خود ستم كرده و با پرستش گوساله، گناهى بزرگ مرتكب شدهاند، ازاينرو، موسى براى رفتن به كوه طور كه معمولاً در آنجا با پروردگار خويش راز و نياز مىكرد، هفتاد نفر از مردان را برگزيد تا آنها را با خود بدانجا برده و به اطاعت و فرمانبردارى خدا بپردازند و از گناهى كه مرتكب شدهاند نادم و پشيمان گردند و در آنجا خداوند با موسى سخن گفت، ولى دستهاى از آنها اذعان نكردند كه خدا با موسى سخن مىگويد، به همين دليل سرپيچى و نافرمانى كردند و بدو گفتند: ما تا زمانى كه خدا را با چشم خود آشكارا و بدون مانع نبينيم، هرگز به تو ايمان نخواهيم آورد. در پى اين درخواست، همگى آنها را صاعقه درنورديد و بر زمين نقش بسته و جان دادند، و پس از تضرع و زارىِ موسى(ع) خداوند آنها را پس از مرگشان زنده گرداند و موسى براى كارى كه از افراد جاهل سر زده بود، از خدا طلب آمرزش كرد و از خداوند خواست كه همه آنان را به سبب كارى كه افراد جاهل و نادان آنها انجام دادهاند كيفر نكند و گناه آنها را بخشوده و آنان را به زندگى بازگرداند. در اين هنگام كه موسى براى قوم خود درخواست رحمت و بخشش كرد، خداوند بدو فرمود: اين كا
ر بستگى به مشيّت و اراده او دارد، همان گونه كه به آن حضرت ياد آور شد، خداوند رحمت خويش را به تقوا پيشگانى كه اهل زكاتند و به آيات و نشانههاى الهى ايمان مىآورند، اختصاص داده است.
خداى متعال فرمود:
وَاخْتارَ مُوسى قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلاً لِمِيقاتِنا فَلَمّا أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ قالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَكْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ وَإِيّاىَ أَتُهْلِكُنا بِما فَعَلَ السُّفَهاءُ مِنّا إِنْ هِىَ إِلّا فِتْنَتُكَ تُضِلُّ بِها مَنْ تَشاءُ وَتَهْدِى مَنْ تَشاءُ أَنْتَ وَلِيُّنا فَاغْفِرْ لَنا وَارْحَمْنا وَأَنْتَ خَيْرُ الغافِرِينَ * وَاكْتُبْ لَنا فِى هذِهِ الدُّنْيا حَسَنَةً وَفِى الآخِرَةِ إِنّا هُدْنا إِلَيْكَ قالَ عَذابِى أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشاءُ وَرَحْمَتِى وَسِعَتْ كُلَّ شَىءٍ فَسَأَكْتُبُها لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَالَّذِينَ هُمْ بِآياتِنا يُؤْمِنُونَ؛(7)
موسى هفتاد نفر از قوم خود را براى ميعادگاه ما برگزيد، و آنگاه كه صاعقه آنها را فراگرفت، موسى گفت: بار خدايا، اگر مشيّت تو تعلق گرفته بود آنها و مرا قبلاً به هلاكت مىرساندى، آيا ما را به عملكرد افراد سفيه و نادان هلاك خواهى كرد، اين كار جز آزمايش و امتحان تو نيست كه به وسيله آن، هر كه را خواهى گمراه و هر كه را اراده كنى، هدايت مىنمايى. تويى مولاى ما، پس بر ما ببخش و ترحم فرما كه تو بهترين آمرزندگانى. در دنيا و آخرت به ما نيكويى و ثواب مقدّر فرما، كه ما به سوى تو هدايت يافتهايم. خداوند فرمود: عذاب من به هر كه خواهم مىرسد، و رحمت من همه موجودات را فرا گرفته و آن رحمت را ويژه كسانى مىگردانم كه تقوا پيشه كنند و زكات بپردازند و به آيات و نشانههاى خدا بگروند.
وإذ قُلتُم يا مُوسى لَنْ نُؤمِنَ لَكَ حَتّى نَرَى اللهَ جَهرةً فَأَخَذَتْكُمُ الصّاعِقَهُ وأنْتُم تَنْظُرُونَ ثُمَّ بَعَثْناكُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ؛(8)
و آنگاه كه گفتيد: اى موسى، ما هرگز به تو ايمان نمىآوريم، مگر اينكه خدا را آشكارا ببينم، و سپس صاعقه شما را درنورديد و شما با چشم خود مىديديد، و پس از مرگتان شما را برانگيختيم تا سپاسگزار نعمتهاى خدا باشيد.
موسى(ع) به ارشاد بنى اسرائيل ادامه داد، ولى با مخالفت و سرسختى آنها روبهرو شد، در اين هنگام خداوند آنها را تهديد به نابودى كرد. به اين گونه كه كوه طور را برفراز سرشان بالا برد، آنها به وحشت افتادند و تصور كردند كه كوه بر سرشان فرو خواهد ريخت، از اين رو، به درگاه خداوند تضرع و زارى كردند، خداوند بدانان دستور داد، هم اكنون به احكامى كه در كتاب (تورات) آمده، بى چون و چرا عمل كنيد و از آن غفلت نورزيد، شايد بدين وسيله در زمره پرهيزكاران درآييد. وقتى خداوند اين گرفتارى را از آنها برداشت از هدايت خدا روگردان شدند و اگر لطف و رحمت الهى شامل حالشان نشده بود، از زيانكاران به شمار مىآمدند. خداى متعال فرمود:
وَإِذ قُلْتُمْ يا مُوسى لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتّى نَرى اللّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْكُمُ الصّاعِقَةُ وَأَنْتُمْ تَنْظُرُونَ *ثُمَّ بَعَثْناكُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ* وَإِذ أَخَذنا مِيثاقَكُمْ وَرَفَعْنا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُوا ما آتَيْناكُمْ بِقُوَّةٍ وَاذكُرُوا ما فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ * ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ مِنْ بَعْدِ ذ لِكَ فَلَوْلا فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لَكُنْتُمْ مِنَ الخاسِرِينَ؛(9)
اى بنى اسرائيل، به ياد آريد آنگاه كه از شما پيمان گرفتيم و كوه طور را بر فرازتان افراشتيم. و دستور داديم با عقيدهاى استوار به احكام تورات عمل كنيد و آنچه را در آن است، پيوسته متذكر شويد، تا پارسا و پرهيزگار گرديد.
خداوند به موسى فرمان داد تا بنى اسرائيل را به سرزمين مقدس فلسطين برده و در آنجا اسكان دهد. موسى(ع) نعمتهايى را كه خداوند به قوم او ارزانى داشته بود، بدانان ياد آور شد كه خداوند براى هدايت آنان از گمراهى، پيامبران بسيارى برايشان فرستاده و بعد از آنكه در بردگى به سر مىبردند، آنان را آزاد ساخت و به آنها نعمتهاى فراوانى عطا كرد كه مردم زمان خودشان از آن بىبهره بودند، بنابراين، وظيفه آنها بود كه در قبال اين نعمتها، خدا را سپاس گفته و دستورات او را با جان و دل پذيرا شوند.
قبل از آنكه موسى(ع) از قوم خود بخواهد وارد سرزمين مقدس گردند، پيشقراولانى فرستاد تا از وضعيت مردم آن سامان برايش كسب خبر كنند، وقتى آنها برگشتند، بدو اطلاع دادند كه مردم آن ديار افرادى نيرومند و بلند قامت بوده و شهرهاى آنجا بسيار مستحكم است. بنىاسرائيل از اين سخنان بيمناك شده و دستور موسى را در مبارزه و جنگ امتثال نكردند، بلكه به او گفتند: در اين سرزمين افرادى توانمند وجود دارد كه ما تحمل برابرى با آنها را نداريم، و تا زمانى كه آنها در آن سرزمين هستند، ما هرگز وارد آنجا نخواهيم شد و به مجردى كه آنها آنجا را ترك كردند، ما خواسته شما را لبيك گفته و وارد آن سرزمين خواهيم گشت. خداى متعال فرمود:
وَإِذْ قالَ مُوسى لِقَوْمِهِ يا قَوْمِ اذكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذ جَعَلَ فِيكُمْ أَنبِياءَ وَجَعَلَكُمْ مُلُوكاً وَآتاكُمْ ما لَمْ يُؤْتِ أَحَداً مِنَ العالَمِينَ * يا قَوْمِ ادْخُلُوا الأَرْضَ المُقَدَّسَةَ التَّىِ كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَلا تَرْتَدُّوا عَلى أَدْبارِكُمْ فَتَنْقَلِبُوا خاسِرِينَ * قالُوا يإ؛ههت) مُوسى إِنَّ فِيها قَوْماً جَبّارِينَ وَإِنّا لَنْ نَدْخُلَها حَتّى يَخْرُجُوا مِنْها فَإِنْ يَخْرُجُوا مِنْها فَإِنّا داخِلُونَ؛(10)
زمانى كه موسى به قوم خود گفت: اى قوم، نعمتهايى را كه خدا به شما ارزانى داشت بهيادآريد، آنگاه كه پيامبرانى را برايتان فرستاد و شما را به زمامدارى رساند و آنچه را به هيچ يك از مردم نداده بود، به شما عنايت فرمود. اى قوم، به سرزمين مقدسى كه خداوند براى شما مقرر فرمود وارد شويد و واپسگرا نباشيد كه از زيانكاران خواهيد بود. گفتند: اى موسى، در آن سرزمين مقدس، افراد ستمكارى وجود دارد كه تا آنها از آن ديار بيرون نروند، ما هرگز وارد آن نخواهيم شد. و اگر آنها بيرون رفتند، ما وارد آن سرزمين مىشويم.
از آنجايى كه در هر جمعيتى افرادى شايسته و نكوكار وجود دارند، از اين رو، دو تن از مردانى كه خداوند به آنان تقوا عنايت كرده بود، بهپاخاسته و قوم خود را با اين كلمات پند واندرز دارند: شما از دروازه شهر وارد منازل آنها شويد كه در اين صورت بيم و ترس بهدلهاى آنها راه يافته و شما بر آنان پيروز خواهيد گشت و اگر واقعاً به خدا ايمان داريد، بر او توكل كنيد، ولى بنىاسرائيل از پند و نصيحت آنان سر برتافتند و به موسى جملهاى گفتند كه از آن بوى سرزنش و سرپيچى و بيم استشمام مىشد. <إذهَبْ أنْتَ وَ ربُّكَ فَقاتِلا إنَّا هاهُنا قاعِدُونَ؛ تو و پروردگارت برويد و بجنگيد و ما اينجا نشستهايم». و بالأخره، فرجام تلاشها و سفر طولانى موسى اين شد كه بنى اسرائيل از ورود به سرزمين مقدس رو گردان شدند.
موسى پس از اين همه تلاش طاقت فرسا و ارشاد قوم خود و تمرّد و نافرمانى هميشگى آنان چه مىتوانست بكند؟ آيا راهى جز شكايت به پيشگاه خداوند داشت كه بگويد: پروردگارا، من جز بر خود و برادرم قدرت و تسلطى ندارم، با عدالت خويش ميان ما و اين فاسقان داورى فرما، خداوند دعاى او را مستجاب فرمود و به وى اطلاع داد كه از هم اكنون سرزمين مقدس بر آنان حرام مىگردد و در بيابان و صحراى سينا چهل سال سرگردان خواهند ماند و نسبت به عملكرد اين افراد كه خارج از فرمان خدايند، اندوهى به خود راه ندهد. خداى متعال فرمود:
قالَ رَجُلانِ مِنَ الَّذِينَ يَخافُونَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِما ادْخُلُوا عَلَيْهِمُ البابَ فَإِذا دَخَلْتُمُوهُ فَإِنَّكُمْ غالِبُونَ وَعَلى اللَّهِ فَتَوَكَّلُوا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ* قالُوا يا مُوسى إِنّا لَنْ نَدْخُلَها أَبَداً ما دامُوا فِيها فَاذهَبْ أَنْتَ وَرَبُّكَ فَقاتِلا إِنّا ههُنا قاعِدُونَ * قالَ رَبِّ إِنِّى لا أَمْلِكُ إِلّا نَفْسِى وَأَخِى فَافْرُقْ بَيْنَنا وَبَيْنَ القَوْمِ الفاسِقِينَ * قالَ فَإِنَّها مُحَرَّمَةٌ عَلَيْهِمْ أَرْبَعِينَ سَنَةً يَتِيهُونَ فِى الأَرضِ فَلا تَأْسَ عَلى القَوْمِ الفاسِقِينَ؛(11)
دو تن از افراد خدا ترس (يوشع و كالب) كه مورد عنايت و لطف خدا بودند، بدانها گفتند: شما از اين در وارد شويد، اگر چنين كرديد، قطعاً بر آنها چيره خواهيد گشت و اگر ايمان به خدا داريد بر او توكل نماييد. در پاسخ موسى گفتند: تا زمانى كه آنها در آن سامان باشند، هرگز وارد آن سرزمين نخواهيم شد، اينك تو و پروردگارت برويد و با آنها بجنگيد و ما همين جا مىنشينيم. موسى عرضه داشت: خدايا، من جز بر خود و برادرم تسلط ندارم، تو ميان ما و اين مردم فاسق جدايى بيفكن. خداوند فرمود: چون مخالفت كردند، شهر را بر آنان حرام كرده وچهل سال بايد دربيابان سرگردان بمانند، بنابراين، تو براين قوم فاسق اظهار تأسف مكن.