بخش اول: مستحبات.
الف) مستحبات قرائت در نماز.
1) گفتن اِستعاذه در ركعت اول، پيش از قرائت، به اينكه بگويد (اَعُوذُ بِاللّهِ مِنَ الشَّيطانِ الَّرجيمِ) يا بگويد (اَعُوذُ بِاللّهِ السَّميعِ العَليمِ مِنَ الشيطانِ الرّجيمِ) و سزاوار است آهسته گفته شود.
2) بلند گفتن (بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرّحيمِ) در نمازهاى اِخفاتى، و همچنين در دو ركعت اخير(2)، در صورتى كه سوره حمد را بخواند، اما در نماز جهرية بلند گفتن آن (بر مرد) واجب است.
3) ترتيل، يعنى تأنى در قرائت و ظاهركردن حروف، به نحوى كه شنونده بتواند آنها را بشمارد.
4) قرائت با صداى خوش و نيكوكردن صوت بدون غنا.
5) وقف كردن بر فواصل آيات.
6) ملاحظه كردن معانى آنچه را كه مى خواند و مُتّعِظ شدن (پند گرفتن) به آنها.
7) طلب نمودن نعمت از خداوند منان هنگام تلاوت آيه اى كه در آن ذكر نعمتى است؛ و پناه بردن به خداوند متعال هنگام تلاوت آيه اى كه در آن ذكر عذابى شده است.
8) سكوت كردن بين حمد وسوره (به مقدار كم) و همچنين بعد از فراغت از سوره و پيش از قنوت يا تكبير ركوع.
9) گفتن دومرتبه يا سه مرتبه (كذلكَ اللّهُ ربّى) يا (كذلك اللّهُ ربُّنا) بعد از فراغ از سوره (قل هوالله احد).
10) گفتن (الحمدللّه ربِ العاليمن) بعد از قرائت سوره حمد توسط مأموم در نمازجماعت و همچنين در نماز فرادى.
احاديث مستحبات قرائت قرآن.
در احاديث و آيات كريمه نيز به رعايت برخى امور در هنگام قرائت قرآن كريم تأكيد و ترغيب شده است كه در اين جا به ذكر برخى از اين موارد مى پردازيم.
1- گفتن اِستعاذه.
در آيه 98 سوره نحل چنين آمده است:(فاذا قَرَأتَ القرآن فاَستَعِذ باللّه من الشيطان الرّجيم؛ هرگاه به قرائت قرآن مشغول مى شوى از شيطان رجيم به خدا پناه ببر.).
عن الحلبى عن ابى عبدالله(ع): قال: سَألتُهُ عَنِ التَعوُّذِ مِنَ الشيطانِ عِندَ كُلِّ سُورة تَفتَحُها فَقال نَعَم، فَتَعوَّذ باللّهِ مِنَ الشَيطانِ الرّجيم اَخبَثُ الشياطين.(3).
از حلبى نقل شده است كه از امام صادق(ع) سئوال كردم از تعّوذِ (پناه بردن) از شيطان هنگام شروع هر سوره اى ؛ پس حضرت(ع) فرمودند:( آرى، پس پناه ببر به خدا از شيطان رجيم (رانده شده) كه پليدترين شياطين است.).
2- ترتيل.
در آيه 4سوره مُزّمّل چنين آمده: (و رتِّلِ القرآن ترتيلاً؛ قرآن را با ترتيل، قرائت كن.).
و حديث ذيل، مراد از ترتيل در اين آيه را چنين بيان نموده: (فى قوله تعالى و رتِّلِ القرآن...) قال على(ع): (بَيِّنهُ تِبياناً وَلا تَهُذُّه هَذَّ الشِعرِ ولاتَنثُرهُ نَثرَ الرَّملِ ولكنِ افزَعُوا قُلُوبَكُمُ القاسِيَةَ وَلايَكُن هَمُّ أحَدِكُم آخِرَ السّورَة(4) يعنى آن را نيكو بيان كن و كلماتش را روشن ادا نما و چون شعر، آن را شتابان مخوان و چون ريگ پراكنده اش مساز؛ بلكه دلهاى سخت خود را با آن به هراس اندازيد و فقط همت خويش را مصروف آن نداريد كه سوره اى را به پايان رسانيد.
3- قرائت با صداى خوش.
عن النبى(ص): (زيّنوا القرآن باصواتِكم (5).) قر آن را با صداهايتان زينت دهيد.
سئل النبى(ص):( اىّ الناس احسن صوتاً بالقرآن قال(ص): مَن اِذا سَمِعتَ قِراءَتَهُ رَأيتَ اَنّه يَخشىَ اللّهَ.)(6).
از پيامبر اكرم(ص) سئوال شد: (خوش صداترين مردم در قرائتِ قرآن چه كسى است) حضرت فرموند: (كسى كه وقتى قرائتش را بشنوى او را ترسان از خدا بيابى).
4- وقف كردن بر فواصل آيات.
عن ام سلمة انهّا قالت: (كان رسول الله(ص) يُقَطَّع قِراءَتَه آيتً آيتً.)(7).
از ام سلمه نقل شده كه گفت: (رسول خدا(ص) قرائتش را در ابتداى هرآيه قطع مى كرد.).
5- تدبُّر در آيات.
عن على(ع): (اَلا، لاخَيرَ فى قراءَة لَيسَ فيها تَدَبُّر، اَلا، لا خَيرَ فى عِبادة لَيسَ فيها تَفَقُّه.)(8).
از اميرالمؤمنين(ع) نقل شده كه:( آگاه باشيد كه در قرائت بى تدبّر خيرى نيست و آگاه باشيد كه در عبادت بدون تفقه خيرى نيست.).
6- طلب كردن نعمت هنگام قرائت آياتى كه در آن ذكر نعمتى شده و پناه بردن به خداوند هنگام قرائت آيات عذاب.
عن ابى عبدالله(ع):( يَنبَغى لِمَن يقرأُ القرآنَ اِذامَرَّ بآيت مِنَ القرانِ فيها مَسألة اَو تَخويف، اَن يَسأَلَ اللّهَ عِندَ ذلك ما يَرجو، و يسأَلَه العافيةَ مِن النار و من العذابِ.)(9).
از امام صادق(ع) نقل شده كه فرمود:( براى آن كس كه قرائت قرآن مى كند شايسته است هرگاه به آيه اى از قرآن رسيد كه درآن درخواستى و يا بيم دادنى وجود دارد، از خداوند درخواست خود را طلب كند و سلامت و عافيت از آتش و عذاب الهى را مسألت نمايد.).
7- خشوع و حزن در قرائت.
عن الصادق(ع): (إقْرءُوا القرآنَ بالحُزنِ فَاِنّه نَزَلَ بالحُزن.)(10).
(قرآن را با لحنى حزين تلاوت كنيد زيرا كه قرآن با حزن نازل شده است.).
8- مسواك زدن و پاكيزگى دهان.
عن النبى(ص): (إنّ اَفواهَكُم طرق القرآن فَطَيبّوها بِالسواك.)(11).
از پيامبر(ص) نقل شده كه: (دهانهاى شما راههاى قرآنند، پس آنها را با مسواك، پاكيزه نماييد.
9- قرائت از روى مصحف و نگاه كردن به خط قرآن.
من اسحاق بن عمار، عن ابى عبدالله(ع) قال: قلت له: (جُعِلتُ فِداكَ اِنّى اَحفَظُ القرآنَ على ظهرِ قلبى، فَاَقَرأه على ظهرِ قلبى اَفضل، اَو أنظُر فى المُصحف) قال: فقل لى: (بَلِ اقرَأهُ و انظُر فى المُصَحف فَهُوَ افضَل، أما عَلِمتَ اَنَّ النَّظَرَ فِى المَصحَف عِبادَة.)(12).
اسحاق بن عمار به حضرت امام صادق(ع) عرض كرد: (فدايت شوم من قرآنى را از حفظ دارم، اگر آن را از حفظ بخوانم بهتر است يا از روى قرآن)حضرت (ع) فرمود: (البته در قرآن نظركنى و بخوانى بهتر است، آيا نمى دانى كه نگاه كردن در قرآن خود عبادت است.).
10- بسيار تلاوت قرآن نمودن.
عن على (ع) قال: قال رسول الله (ص): (عَلَيكم بتَعَلُّم القٍرآن وكثَرة تِلاوته...)(13).
حضرت على (ع) از پيامبر اكرم (ص) نقل نمود: (بر شما باد آموختن قرآن و بسيار تلاوت كردن آن.).
عن ابى جعفر (ع) (... انما شيعة على (ع)... صلاتهم كثيرة و دعاؤهم، كثير تلاوتهم كتابَ الله.)(14).
حضرت امام محمدباقر (ع) در بيان صفات شيعيان اميرمؤمنان على (ع) پس از ايراد جملاتى چنين مى گويند: (... آنان بسيار نماز بپا داشته و دعا مى كنند و كتاب خدا را زياد تلاوت مى كنند.).
11- حفظ نمودن قرآن.
عن على(ع): (إقرءُوا القُرآنَ، وَاستَظهِروُهُ، فَاِنَّ اللّهَ تعالى لايُعَذّبُ قَلباً وَعَى القرآن.)(15).
از حضرت على(ع) نقل است كه فرمود: (قرآن بخوانيد و آن را حفظ كنيد همانا خداوند متعال قلبى كه قرآن را در خود جاى داده باشد عذاب نمى كند.).
ب) سوره هايى كه مستحب است در نماز خوانده شود.
1- در نمازهاى يوميه:.
- در نماز صبح، مستحب است قرائت سوره (نبأ) يا (دهر) يا (غاشيه) يا (قيامت) و امثال آن.
- درنماز ظهر و عشاء، مستحب است قرائت سوره (اَعلى) يا (شمس) و امثال آن.
- در نماز عصر و مغرب، مستحب است قرائت سوره (نصر) يا (تكاثر).
- در نماز صبح روز جمعه، مستحب است قرائت سوره (جمعه) در ركعت اول و (منافقون) در ركعت دوم، يا سوره (جمعه) در ركعت اول و (توحيد) در ركعت دوم.
- در نماز صبح روز جمعه، مستحب است قرائت سوره (جمعه) در ركعت اول و (منافقون) در ركعت دوم.
- در نماز مغرب و عشاء شب جمعه، مستحب است قرائت سوره (جمعه) در ركعت اول و سوره (اعلى) در ركعت دوم يا در ركعت دوم مغرب (توحيد) و در دوم عِشاء (منافقون).
- در نماز صبح روز دوشنبه و پنجشنبه مستحب است قرائت سوره (دهر) در ركعت اول و (غاشيه) در ركعت دوم.
- قرائت سوره (قدر) در ركعت اول، و (توحيد) در ركعت دوم، در هر نمازى مستحب است.
2- در نماز جمعه:.
مستحب است قرائت سوره (جمعه) در ركعت اول و (منافقون) در ركعت دوم.
3- در نماز آيات:.
مستحب است قرائت سوره هاى بزرگ مانند (يس)، (روم)، (كهف) و مانند آن.
4- در نماز عيدقربان و عيدفطر:.
مستحب است قرائت سوره (شمس) در ركعت اول و (غاشيه) در ركعت دوم، يا سوره (اعلى) در ركعت اول و (شمس) در ركعت دوم.
5- در نماز استسقاء:.
مستحب است قرائت سوره هايى كه در نماز عيدفطر و قربان مستحب است.
6- در نماز جعفرطيّار:.
مستحب است قرائت سوره (زلزال) در ركعت اول و (عاديات) در ركعت دوم، سوره (نصر) در ركعت سوم و (توحيد) در ركعت چهارم.
ج) موارد استحباب خواندن يا نوشتن قرآن كريم(16).
1- درحال وضو.
خواندنِ سوره (قدر) مستحب است ؛و پس از وضوخواندن (آيتالكرسى).
2- در تعقيبات نماز.
بعد از فراغت از نماز، حتى نماز مستحبى خواندن تعقيبات مستحب است. و بر استحباب آن بعد از نماز واجب، خصوصاً نمازصبح، تأكيد بيشترى شده؛ و مقصود از تعقيبات آن است كه مشغول دعا، ذكر، قرائت قرآن، و مانند اينها شود.
3- در هنگام طواف.
قرائت قرآن و دعا و ذكر خداى متعال مستحب است.
4- در اوقات نماز براى حائض.
مستحب است وضو بگيرد و رو به قبله مشغول قرائت قرآن، ذكر و... شود.
5- نزد مريض.
از جمله آداب عيادت مريض آن است كه سوره (حمد) را هفتاد بار، يا چهل بار يا هفت بار يا يك بار بر مريض بخوانند.
6- نزد محتضر.
خواندن اين سوره ها و آيات، نزد محتضر مستحب است: 1- سوره هاى (يس) و (صافات) به جهت زودتر راحت شدن محتضر. 2- آيتالكرسى تا (هُم فيها خالِدونَ) 3- آيه سخره (ان رَبَكُمُ اللّهُ الّذى خَلَقَ السَماواتِ وَالاَرضِ...)(17) و سه آيه آخر سوره بقره يعنى از (للّه ما فى السماواتِ والارضِ ... ) تا آخر سوره. 4- سوره (احزاب) 5- بلكه قرائت مطلق قرآن مستحب است.
7- نوشتن قرآن بركفن.
نوشتن تمام قرآن بركفن مستحب است و بهتر است براى مصون ماندن از تلويث و آلودگى، قرآن و دعاها را بر وَصله يا پارچه اى جداگانه بنويسند و در بالاى سر، يا سينه ميت بگذارند.
8 - هنگام گذاردن ميت در لحد.
مستحب است بگويد:(بسم اللهِ و باللّهِ وعلى ملّةِ رسولِ اللّه)؛ و سپس سوره (حمد) و (آيتالكرسى) و سوره (فلق) و (ناس) و (توحيد) را بخواند و بگويد: (اَعوذُ باللّهِ مِنَ الشيطان الرّجيم).
9- هنگام زيارت قبور مؤمنين.
مستحب است قرائت قرآن و طلب رحمت و مغفرت براى آنان و مستحب است زائر دست خود را بر قبر گذارد و رو به قبله نموده، هفت بار سوره (قدر) را بخواند؛ و مستحب است قرائت سوره (يس) و نيز هريك از سوره هاى (حمد)، (ناس)، (فلق) و همچنين (آيتالكرسى) را سه مرتبه خواندن و بهتر آن است كه در حال نشسته و رو به قبله باشد، هرچند در حال ايستاده نيز جايز است.
10- هرگاه مردگان را ياد كردند.
مستحب است آيه (انالله وانّا اليه راجعون) را بخوانند. .
خلاصه مطلب.
بخش دوم: مكروهات.
الف) مكروهات قرائت در نماز عبارتند از:.
1- ترك سوره توحيد، در تمام فرايض پنجگانه.
2- خواندن سوره توحيد به يك نفس، و همچنين قرائت حمد و سوره به يك نفس. (و بعيد
نيست كه قرائت حمد نيز به يك نفس مكروه باشد.(18).
3- خواندن يك سوره در هر دو ركعت يك نماز، مگر سوره توحيد.
4- خواندن دو سوره يا بيشتر در هر ركعت از نماز واجب، و احوط ترك آن است.(19).
5- خواندن قرآن در ركوع و سجود.
6- نگاه كردن به خط قرآن در حال نماز.
7- نماز خواندن در مقابل قرآن باز.
ب) موارد كراهت خواندن قرآن:.
1- برجنب: مكروه است خواندن بيش از هفت آيه از سوره هايى كه سجده واجب ندارند، و خواندن بيش از هفتاد آيه كراهتش بيشتر است.
2- برحائض: مكروه است خواندن قرآن اگر چه كمتر از هفت آيه باشد.
3- بر نفساء: مكروه است خواندن قرآن اگر چه كمتر از هفت آيه باشد.
بعضى مكروهات درارتباط با قرآن.
1- بر اشخاص زير همراه داشتن يا (به گردن) آويزان كردنِ قرآن و مس جلد، اوراق و بين سطرهاى قرآن مكروه است:.
1) بى وضو.
2) جُنُب.
3) حائض.
4) نفساء.
2- به همراه داشتن انگشترى كه اسم خدا يا قرآن برآن باشد در حال جماع مكروه است.
خلاصه مطالب.
بعضى مكروهات ديگر در ارتباط با قرآن.
احاديث بحث مكروهات.
عن علىّ(ع)، قال:( سَبعَة لايَقرَؤوُن القرآنَ: الراكعُ و الساجِدُ وَ فى الكَنيفِ، وَ فى الحَّمام و الجُنُب و النُفَساء، وَ الحائض.)(20).
از اميرمؤمنان على(ع) نقل شده است كه: (هفت گروه قرآن نخوانند، آن كس كه: درحال ركوع است، در حال سجده است، درمستراح، درحمام، شخص جُنُب، نفساء و حائض.
نَهى على(ع) عَن قِراءَةِ القُرآنِ عُرياناً.(21) حضرت على(ع) از تلاوت قرآن درحال برهنگى نهى نمود.
عن ابى عبداللّه(ع) قال: (ثَلاثَة يَشكُونَ الَى اللّه عَزّوجَلّ: (مَسجدُ خَراب لايُصلّى فيهِ اَهلُه، و عالمُ بَين جُهّال، و مُصحف مُعَلَّق قَد وَقَعَ عَليهِ الغُبارُ لايُقرأ فيهِ.)(22).
از امام صادق(ع) نقل شده است كه: (سه گروه به خداوند عزّوجلّ شكايت مى كنند:.
1- مسجد خرابى كه اطرافيانش در آن نماز نخوانند.
2- عالمى كه بين نادانها بوده باشد.
3- قرآن كريمى كه گَرد و غبار روى آن را گرفته و خوانده نشود.).
عن ابى عبدالله(ع)، قال: (مَن مَضى به يوم واحد صَلّى فيهِ خَمسُ صَلَوات، لَم يَقرأ فيها (قل هو اللّهُ اَحَد) قيل لَهُ: يا عَبدَاللّه لَستَ مِنَ المُصلّينَ.)(23).
از امام صادق(ع) نقل شده است كه: (هركس يك شبانه روز بر او بگذرد و پنج نماز بخواند و سوره مباركه توحيد را در هيچ يك از آنها نخواند، به او گفته مى شود:( اى بنده خدا تو از نمازگزاران نيستى.).
فهرست منابع فصل سوّم.
مستحبات قرائت در نماز.
عروه، ج1، فى مستحبات القرائة.
سوره هايى كه مستحب است در نمازها خوانده شود.
1- عروه، ج1، فى مستحبات القرائة، فصل26؛ تحرير، ج1، فى القرائة، م21.
2- تحرير، ج1، فى صلوة الجمعه، فرع پنجم.
3- تحرير، ج1، فى صلوة الآيات، م11.
4- تحرير، ج1، القول فى صلوة العيدين.
5- تحرير، ج1، صلوة الاستسقاء.
6- عروه، ج2، فى صلوة جعفر(ع)، م2.
موارد استحباب خواندن يا نوشتن قرآن كريم.
1- عروه، ج1، فى بعض مستحبات الوضوء.
2- عروه، ج1، فصل فى التعقيب، م36؛ تحرير، ج1، القول فى التعقيب، م1؛ رساله، م1122.
3- تحرير، ج1، فى واجبات الطواف، م26.
4- عروه، ج1، فى احكام الحائض، م41.
5- عروه، ج1، فصل فى احكام الاموات، فصل عيادة المريض.
6- عروه،ج1، فصل فيما يتعلق بالمحتضر.
7- عروه، ج1، فصل فى مستحبات الكفن.
8- عروه، ج1، فى مستحباتِ الدفن.
9- عروه، ج1، فى مستحبات الدفن، مورد35.
10- عروه، ج1، فى مستحبات الدفن، مورد34.
مكروهات قرائت در نماز.
1- عروه، ج1، فى مستحبات القرائة، م1.
2- عروه، ج1، فى مستحبات القرائة، م2.
3- عروه، ج1، فى مستحبات القرائة، م3.
4- عروه، ج1، فى احكام القرائة، م10.
5- عروه، ج1، فى مستحبات السجود، م3.
6- رساله، م1157.
7- تحرير، ج1، فى مكان المصلى، م20.
موارد كراهت خواندن قرآن.
1- عروه، ج1، فصل فيما يكره على الجنب؛ تحرير، ج1، القول فى احكام الجنب؛ رساله، م356.
2- تحرير، فى احكام الحائض، م16.
3- عروه، ج1، فى احكام النفاس، م10.
بعضى مكروهات ديگر در ارتباط با قرآن.
1- در فصل اول گذشت.
2- عروه، ج2، كتاب النكاح، م11.