2 - بعضى ديگر گفته اند: معناى كلمه (ياس ) همان معناى (نااميدى ) است ، چيزى
كه هست جمله (افلم يايئس ) معناى علم را هم متضمن است ، و مقصود بيان اين جهت است كه
مؤ منين لازم است بدانند كه خدا هدايت كفار را نخواسته ، و اگر مى خواست همه مردم را هدايت
مى كرد، و ايشان از اينكه كفار هدايت شوند براى هميشه نااميد باشند.
پس در حقيقت تقدير كلام اين مى شود: (افلم يعلم الذين آمنوا ان اللّه لم يشا هدايتهم و
لويشاء لهدى الناس جميعا او لم يياءسوا من اهتدائهم و ايمانهم ) يعنى : آيا كسانى كه
ايمان آورده اند هنوز نمى دانند كه خدا هدايت كفار را نخواسته و اگر مى خواست همه مردم
را هدايت مى كرد؟ و آيا هنوز از هدايت و ايمان كفار ماءيوس نشده اند؟
آنگاه به منظور اختصار، معناى علم در (ياس ) تضمين شده و از متعلق علم تنها جمله
شرطيه يعنى (لو يشاء اللّه لهدى الناس جميعا) به آن نسبت داده شده است .
3 - بعضى ديگر گفته اند: جمله (افلم يايئس ) همان معناى ظاهرى خود را دارد و
متضمن معناى علم نيست ، و جمله (ان لو يشاء اللّه ) هم مربوط به آن نيست ، بلكه متعلق
است به جمله (آمنوا) ، البته با تقدير حرف باء، و متعلق (يياءس ) هم محذوف شده
، و تقدير كلام چنين است : (افلم يايئس الذين آمنوا بان لو يشاء اللّه لهدى الناس جميعا
من ايمانهم ) يعنى : آيا هنوز ماءيوس نشده اند آنها كه ايمان دارند به اينكه اگر خدا
بخواهد همه مردم را هدايت مى كند از اينكه كفار ايمان آورند؟
اين بود سه وجهى كه در معناى آيه گفته شده ، و از همه
معتدل تر وجه وسطى است . و به هر حال ، آيه شريفه خالى از اشاره به اين نكته نيست
كه مؤ منين آرزو مى كردند شايد كفار ايمان بياورند و شايد هم اين اميد ايشان ناشى از
گفتار كفار بود كه مى گفتند: (لو لا انزل عليه آيه من ربه ) ، لذا پيش خود اميدوار
شدند كه شايد آيتى غير از قرآن نازل بشود و در نتيجه كفار ايمان بياورند و لذا از
رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) درخواست كردند كه خواسته كفار را اجابت كند.
خداى تعالى با آيه مورد بحث ، و در آيات ديگرى در كلام مجيدش ايشان را از ايمان آوردن
آنان ماءيوس نمود. و اين گونه آيات هم در مكه و هم در مدينه
نازل شده ، مانند، آيه شريفه سوره يس كه مكى است و مى فرمايد: (و سواء عليهم
ءانذرتهم ام لم تنذرهم لا يؤ منون ) و آيه ششم سوره بقره كه مدنى است و مى فرمايد:
(ان الذين كفروا سواء عليهم ءانذرتهم ام لم تنذرهم لا يؤ منون
و لا يزال الذين كفروا تصيبهم بما صنعوا قارعه او
تحل قريبا من دارهم حتى ياتى وعد اللّه ان اللّه لا يخلف الميعاد
سياق آيات شهادت مى دهند بر اينكه منظور از جمله (بما صنعوا) همان كفر ورزيدنشان
به رحمان ، در قبال دعوت حقه اسلام است . و كلمه (قارعه ) به معناى مصيبتى است كه
انسان را بكوبد.
و در آيه شريفه تهديد و وعيد قطعى است براى كسانى كه كفر ورزيدند به عذابى كه
هرگز برنمى گردد، و نيز در آن علائم و مقدمات آن عذاب ذكر شده ، كه يكى پس از
ديگرى بروز مى كند تا خود آن عذاب موعود فرا رسد.
تهديد كفارى كه در ابتداى دعوت اسلام انكار و دشمنى پيشه كردند
بهنزول مصيبتها
و معناى آيه اين است كه : لا يزال مصيبتهاى كوبنده بر سر اينها كه به دعوت حقه تو
كفر مى ورزند بخاطر آنچه كردند و كفرى كه به رحمان ورزيدند مى آيد، و يا در
نزديكى هاى خانه شان فرود آمده ، همواره بدين
حال هستند، تا آنكه آن عذابى كه خداوند وعده شان داده برسد، چون خداى تعالى خلف
وعده نمى كند و گفتارش تغيير نمى پذيرد.
دقّت در اينكه اين سوره مكى است ، - به شهادت مضامين آياتش - و همچنين دقّت در
حوادثى كه بعد از بعثت و قبل از هجرت رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) رخ داده
، و بررسى حوادثى كه بعد از هجرت تا قبل از فتح اتفاق افتاده ، اين معنا را به دست
مى دهد كه منظور از جمله (الذين كفروا - كسانى كه كافر شدند) همان كفار عرب از
اهل مكه و غير ايشان است كه در ابتداى دعوت اسلام آن را رد نموده ، انكار و عناد را به
نهايت رسانده ، در انگيختن فتنه و فساد پافشارى نمودند.
و مقصود از (آنانكه مصيبت ها بر سرشان آمد كفار اطراف مكه است كه جنگ ها و
قتل و غارتها از پايشان درآورد. و مقصود از (آنها كه مصائب در نزديكى هاى خانه هاشان
فرود آمد) اهل مكه اند كه حوادث ناگوار در پيرامون شهرشان اتفاق مى افتاد، و دودش
به چشم آنها نيز مى رفت و وحشت و اندوه و ساير آثار سوء آن خواب و خوراك را از ايشان
سلب مى نمود. و مقصود از (عذابى كه وعده شان داده ) عذاب شمشير است كه در روزهاى
بدر و احد و ساير غزوات با آن روبرو شدند.
و بايد دانست اين عذابى كه خداوند در اين آيه كفار را بدان تهديد نموده غير آن عذابيست
كه در سوره يونس كه تفسيرش گذشت بدان انذار كرده و فرمود: (و
لكل امه رسول فاذا جاء رسولهم قضى بينهم بالقسط و هم لا يظلمون ) تا آنجا كه
براى بار دوم فرمود: (و قضى بينهم بالقسط و هم لا يظلمون ) زيرا آيه سوره
يونس تهديدى است عمومى درباره همه امت ، و اما اين آيات تهديد و وعيدى است در خصوص
كفار قريش و غير ايشان كه در ابتداى دعوت
رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) عليه دعوتش قيام مى نمودند.
قبلا هم در جلد اول اين كتاب در سوره بقره در تفسير آيه (ان الذين كفروا سواء عليهم
ءانذرتهم ام لم تنذرهم لا يؤ منون )
گفتيم : كه منظور از (الذين كفروا) هر جا كه در قرآن بطور مطلق آمده باشد معاندين
از مشركين عرب است ، كه در ابتداى دعوت اسلام عليه آن قيام مى كردند، همچنانكه مقصود
از (الذين آمنوا) هر جا كه بدون قيد آمده باشد سابقين در اسلامند، كه در
اول دعوت اسلام ايمان آوردند.
اين را نيز بايد دانست كه مفسرين در آيه شريفه مورد بحث
اقوال گوناگونى دارند، كه چون فائده اى در ايراد بيشتر آنها نديديم از ايرادش
خوددارى نموديم . علاوه بر اينكه آنچه ما خود اختيار نموده و آورديم براى
اهل بحث كافى است ، و - ان شاء اللّه - در بحث روايتى آتيه بعضى از آن
اقوال را خواهيم آورد.
و لقد استهزى ء برسل من قبلك فامليت للذين كفروا ثم اخذتهم فكيف كان عقاب
اين آيه تاءكيد همان وعيد قطعى است كه در آيه قبلى كرده بود، به بيان نظائر آن تا
دلالت كند بر اينكه تهديد در آيه قبلى صرف تهديد نيست و آنچنان نيست كه دليلى بر
وقوعش نباشد، بلكه از امكان وقوع گذشته ، وقوع هم يافته است ، و آنچنان نيست كه
كفار پيش خود پنداشته و گفتند: (لقد وعدنا هذا نحن و آباونا من
قبل ان هذا الا اساطير الاولين ) .
آرى ، قبل از تو (اى پيغمبر اسلام ) بفرستادگان ديگر نيز كفر ورزيدند، و استهزاء
كردند، و معجزات دلبخواه پيشنهاد كردند، عينا همينطور كه اينان به دعوت تو كفر مى
ورزند و با وجود معجزه قرآن ، معجزات ديگرى از پيش خود پيشنهاد مى كنند، من هم كفار را
هميشه مهلت مى دهم و سپس ايشان را به عذاب خود مى گيرم ، و كس نمى داند كه عقاب من
چگونه است ، آيا صرف تهديد است ؟ و يا چيزيست كه مى توانند از آن بگريزند؟ و يا
چيزيست كه مى توانند تحمّل كنند؟ پس وقتى عذاب من بر امتهاى گذشته
نازل شده اينها نيز بايد بدانند كه عذاب من واقع شدنى است ، و بايد از كارهايى كه
نظير افعال آنان است بپرهيزند تا آنچه بر سر آنان آمد بر سر اينان نيايد.
و از اينجا معلوم مى شود اينكه بعضى از مفسرين گفته اند آيه مورد بحث تسليت و مايه
دلگرمى رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) است صحيح نيست .
و اگر فرمود: (فامليت للذين كفروا) با اينكه جا داشت بفرمايد: (فامليت للذين
استهزوا) بدين منظور بوده كه بفهماند استهزاء كفر بوده ، همچنانكه كفرشان كفر
استهزاء بوده ، پس ايشان كافرانى استهزاء كننده به آيات خدا بودند، همچنانكه
معاصرين رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) همينطور بودند، قرآن را كه خود آيت
خدا بود انكار نموده ، از در استهزاء مى گفتند: (چرا آيتى از ناحيه پروردگارش بر او
نازل نمى شود) .
افمن هو قائم على كل نفس بما كسبت و جعلوا للّه شركاء
معناى قائم بودن خداى تعالى بر هر نفس و به هر آنچه مى كند
(القائم على شى ء) به معناى مسلط بودن بر چيزى است و (القائم بشى ء) به
معناى كسى است كه به نوعى مدبّر آن باشد و خداى سبحان ، هم قائم بر هر نفس است ، و
هم قائم به آنچه مى كند. اما قيامش بر هر نفس ، براى اينكه او محيط به ذات آن و قاهر
بر آن و شاهد و ناظر ذات آنست . و اما قيامش به آنچه مى كند، براى اين است كه او مدبّر
امر اعمال آن است و آن را از مرتبه حركت و سكون به مرحله
عمل تحوّل مى دهد، و اعمالش را در صحيفه هاى
اعمال ضبط نموده ، سپس آنها را بصورت ثوابها و عقابهاى دنيا و آخرت ، و قرب و
بعد، و هدايت و ضلالت ، و نعمت و نقمت ، و جنت و نار،
متحول مى سازد.
اين آيه متفرع است بر آيات قبل ، بدين بيان كه : خداى سبحان هدايت مى كند هر كه را
بخواهد، و پاداش مى دهد به بهترين ثواب ها، و گمراه مى كند هر كه را بخواهد، و كيفر
مى دهد بشديدترين عقاب ، و وقتى همه امور بدست اوست ، پس او قائم بر هر نفس و قائم
به كرده هاى هر نفس ، و مسلط بر آن ، و مدبّر نظام
اعمال آنست ، و با اين وصف آيا كسى معادل او هست تا در الوهيت شريك او باشد؟
از اينجا معلوم مى شود كه خبر مبتداء، در (افمن هو قائم ...) ، حذف شده ، و جمله
(جعلواللّه شركاء) دلالت بر آن محذوف مى كند، (و تقديرش چنين است : افمن هو قائم
... هل يشاركه احد - آيا كسى كه قائم بر هر نفس است ... كسى هست كه شريك او
باشد؟).
و از سخنان سخيف و بى پايه اى كه در تفسير آيه گفته اند، مطلبى است كه به
ضحاك نسبت داده اند، كه منظور از (من ) در جمله (افمن هو قائم على
كل نفس بما كسبت ) ملائكه است ، نه خداى تعالى ، چون ملائكه هستند كه
موكل بر اعمال مردمند، و معناى آيه اين است كه : (آيا ملائكه كه به امر خدا
موكل بر اعمال مردمند شركاى خداى سبحانند؟) و سخافت اين
قول از آنست كه بى نهايت از سياق آيات اجنبى است .
احتجاجى بى سابقه عليه مشركين : اوصاف
وفضائل شركاى خدا را بيان كنيد...
قل سموهم ام تنبونه بما لا يعلم فى الارض ام بظاهر من
القول
بعد از آنكه فرمود: (وجعلوا للّه شركاء) دوباره با بيان ديگرى كه از بيان سابق
اخذ شده گفتارشان را باطل نموده است .
پس پيغمبر خود را دستور مى دهد به اينكه با ايشان به نوعى كه در باب خود عجيب و
بى سابقه است احتجاج نموده ، به ايشان تكليف كند اين شركاء را توصيف كنيد، چون
صفات است كه هر چيزى را متعين ، و شؤ ون و آثار آن را مشخص مى كند. و اگر اين بتها
شركاى خدا و شفعاى درگاه او باشند بايد صفاتى داشته باشند كه با داشتن آن
صفات به چنين شاءن و مقامى رسيده باشند، همانطور كه خداى تعالى از اين نظر معبود
است كه حى و عليم و قدير و خالق و مالك و مدبّر است ، و بهمين جهت رب هر چيزيست . و
ليكن بتها وقتى اسمشان برده مى شود و معرفى مى شوند جز اسامى
هبل و لات و عزى صفت و فضيلتى كه بخاطر آن شريك خدا شده باشند براى آنها شمرده
نمى شود.
سپس دستور مى دهد از ايشان بپرسد (ام تنبئونه بما لا يعلم فى الارض ) ، و كلمه
(ام ) در اينجا منقطعه ، و به معناى بل است . يعنى : بلكه معناى بت پرستى و شرك
ورزى شما اين است كه خدا را خبر دهيد از چيزى كه خود او خبر ندارد، چون اگر او در زمين
شريكى مى داشت حتما خودش اطلاع مى داشت ، و شريك در تدبير خلق چيزى نيست كه
شريك ديگر از او بى خبر بماند، زيرا بالاخرة از اينكه شخص ديگرى تدبير ديگرى
در خلائق دارد مى فهمد كه حتما مدبرى غير خودش وجود دارد.
و خداى سبحان خود به تنهايى تمامى امور است ، و او از غير خودش هيچ تدبير و اثرى
در اين باب نديده ، چه اثر مخالف و چه موافق .
دليل بر اينكه خدا شريكى براى خود سراغ ندارد، اين است كه او قائم بر تمامى نفوس
و واقف است به آنچه نفوس مى كنند. و به عبارت ديگر هم خلق از اوست ، و هم امر، و او
به شهادت برهانى كه جاى ترديد در آن نيست بر هر چيزى شهيد و ناظر است .
و كوتاه ، سخن ، اين آيه نظير آيه ديگرى است كه مى فرمايد:
(قل اتنبئون اللّه بما لا يعلم فى السموات و لا فى الارض ) .
آنگاه اضافه مى كند كه (ام بظاهر من القول ) ، بلكه اين خبرى كه مى دهيد كه براى
خدا شركائى هست صرف گفتار، و خالى از حقيقت است . و اين جمله نظير آيه ايست كه مى
فرمايد: (ان هى الا اسماء سميتموها انتم و آباؤ كم .
و از بعضى مفسرين نقل شده كه گفته اند: منظور از ظاهر
قول ، ظاهر كتابيست كه از ناحيه خدا نازل شده باشد، و
حاصل آيه اين است كه نه دليل عقلى بر الوهيت و شريك بودن اين بتها داريد، و نه
دليلى نقلى ، ولى اين معنا از الفاظ آيه بعيد است .
و اما وجه ارتباط ميان اين سه دليل ، اين است كه بت پرستان در پرستش بتها و شريك
خدا قرار دادن آنها متردد بودند، زيرا از هر طرف
اشكال بر ايشان وارد بود اگر بگويند شريك خدايند، دليلى ندارند، چون در بتهاى
خود اوصافى كه دلالت بر الوهيت آنها بكند سراغ ندارند، و اگر ادعا كنند كه چنين
اوصافى در بتهاى خود ديده اند، دروغ گفته اند، زيرا معنايش اين مى شود كه ايشان به
وجود شركاى خدا پى برده باشند، ولى خداوند از وجود آنها بى خبر باشد. و اگر به
صرف لقلقه زبان اكتفاء كنند، بدون اينكه حقيقتى داشته باشد در حقيقت خواسته اند خدا
را فريب دهند، و خدا بزرگتر از اين حرفها است ، خيلى هم بزرگتر است .
زمخشرى در كشاف گفته : اين احتجاج و اسلوبهايش بسيار عجيب است ، و خود با زبانى
رسا و شيوا فرياد مى زند كه از زبان بشر نيست ، مگر كسى معرفت و يا انصاف
نداشته باشد.
بل زين للذين كفروا مكرهم و صدوا عن السبيل و من
يضلل اللّه فما له من هاد
كلمه (بل ) به معناى اعراض و آيه شريفه اعراض از دليلهاى ذكر شده و لوازم آنست ،
و معنايش اين است كه اين دليلها را واگذار، زيرا اينان اگر براى خدا شريك
قائل مى شوند بخاطر هيچ يك از اين وجوه كه گفتيم نيست ، بلكه علتش تنها اين است كه
شيطان شرك را در نظرشان جلوه داده و بدين وسيله از راه خدايشان باز داشته است .
چون اينان علم دارند بر اينكه هيچ حجتى بر شركت اين شركاء ندارند، و اين را هم مى
دانند كه صرف ادعا، بتها را شريك خدا نمى سازد، ليكن هدفشان از ترويج بت پرستى
و الوهيت بتها و جلب توجه عامه بسوى آنها، تنها و تنها بدست آوردن
پول و زخارف دنيا است ، و چون دعوت تو سد راه منافع ايشان است ، از اين نظر از در
لجبازى و دشمنى با تو نسبت به عبادت بتها تعصب به خرج داده ، مردم را بيش از پيش
بسوى بت و بسوى توسل به آن دعوت مى كنند، تا هم سد راه تو شوند، و همه مردم را
گمراه كنند.
شيطان هم اين مكر و نقشه را در نظر آنان جلوه داده ، و گرنه هيچ سبب ديگرى در مشرك
بودن آنان نيست ، نه دليلى ، و نه جهت ديگرى ، و هر چند شيطان اين نقشه ها را در نظر
آنان زينت داده و گمراهشان ساخته .
و ايشان هم مردم را گمراه نمودند، و ليكن در عين
حال خداوند گمراهشان كرد و از نعمت هدايت محرومشان نمود، و كسى كه خدا او را گمراه
كرده باشد هدايت كننده اى نخواهد داشت .
لهم عذاب فى الحيوه الدنيا و لعذاب الاخرة اشق و ما لهم من اللّه من واق
كلمه (اشق ) صيغه افعل
تفضيل است از ماده (مشقه ) است . و كلمه (واق ) اسم
فاعل از ماده (وقايه ) به معناى نگهدارى است .
در اين آيه بطور اختصار عذابى را كه در آيات سابق وعده داده بود بيان مى كند. و
مقصود از جمله (و ما لهم من اللّه من واق ) نفى شفاعت و تاءثير آن در حق ايشان است ، و
معنايش اين است كه به هيچ وجه كسى را ندارند كه شفاعتشان كند.
وعده به مؤ منان در مقابل وعيدى كه به كافران داده شد
مثل الجنه التى وعد المتقون تجرى من تحتها الانهار اكلها دائم و ظلها تلك عقبى الذين
اتقوا و عقبى الكافرين النار
كلمه (مثل ) به معناى توصيفى است كه موصوف را
ممثل و مجسم نمايد.
در آيه شريفه وعده جميلى را كه در قبال وعيد كفار به مردم پرهيزگار اختصاص داده
بيان مى كند، تا هم آن را بيان كرده باشد، و هم اينكه زمينه براى خاتمه كلام كه
خلاصه گيرى از نتيجه سعى كفار و مؤ منين در مسير بسوى پروردگار و بازگشتشان
بسوى اوست ، فراهم گردد. و اگر در قبال كفار متقين را قرار داد، با اينكه مى بايست مؤ
منين را قرار داده باشد، بدين منظور است كه اشاره كند بر اينكه كسانى به اين عاقبت
حسنى نائل مى آيند كه علاوه بر ايمان ، عمل صالح هم داشته باشند، چون اگر ايمان به
خدا داشته باشند و عمل صالح نكنند مؤ من به خدا و كافر به آيات او خواهند بود.
و از جمله اشارات لطيفى كه در اين آيه به كار رفته اين است كه در مقابله
اول ميان مؤ منين و مشركين ، از آنان به (متقون ) و از اينان به (الذين كفروا) تعبير
كرده ، و در آخر از آنان به (الذين اتقوا) و از اينان به (كافرون ) تعبير نموده
است .
و بعيد نيست كه در اين اختلاف تعبير اشاره باشد به اينكه
فعل ماضى (اتقوا) و (كفروا) و صفت (متقين ) و (كافرون ) در اينجا يك
مدلول دارند، و مجموع اعمالشان در دنيا يك عمل اعتبار شده است ، و لازمه آن اين است كه يك
بار بودن عمل عين استمرار آن باشد، و به اين اعتبار تعبير (الذين كفروا) و (الذين
اتقوا) كه دلالت بر صدور فعل دارد با تعبير (كافرون و متقون ) كه دلالت بر
اتصاف و استمرار مى كند يك مفاد را مى رسانند، و آن عبارتست از منحصر ساختن موصوف
بر صفتش ، و اينكه يك دسته فقط كفر مى ورزند و دسته ديگر فقط در راه ايمان قدم
برمى دارند،
و اما آن كسانى كه اعمالشان و كفر و ايمانشان استمرار نداشته هر لحظه عوض مى شود،
مدتى كفر از ايشان سرمى زند سپس مبدّل به ايمان مى گردد، و يا چندى بر طريق
ايمانند، سپس به كفر مى گرايند و خلاصه هنوز بر يك طريق معيّن استوار نشده اند، از
سياق اين آيات خارج اند، و روى سخن در اين آيات با آنان نيست - دقّت فرمائيد.
اين را نيز بايد خاطرنشان سازيم كه در آيات قبلى وجوه مختلفى از التفات به كار
رفته بود، مانند (كذلك ارسلناك ) كه در آن خداوند متكلم مع الغير و در
(بل للّه الامر) غايب اعتبار شده است ، و باز در جمله (فامليت للذين كفروا) متكلم وحده
و در جمله (و جعلوا للّه شركاء) غايب اعتبار شده است ، و وجه آن روشن است ، چون
تعبير به مثل (ارسلناك ) كه خداوند متكلم با غير اعتبار شده است بدين جهت بوده كه
دلالت كند بر اينكه در اين ميان وسائطى مثلا از
قبيل ملائكه وحى دخالت دارند، و در جمله (بل للّه الامر جميعا) كه خداوند غايب اعتبار
شده است براى اين بوده كه دلالت كند بر اينكه هر امرى چه با واسطه و چه بدون
واسطه به مقام الوهيت خداى تعالى كه قيوم بر هر چيز است برگشت مى كند.
و تعبير به مثل (فامليت للذين كفروا ثم اخذتهم ) براى دلالت بر اين است كه خداى
تعالى در حقيقت واسطه اى كه شريك و يا شفيع او باشد ندارد، آنچنان كه كفار ادعا مى
كنند.
آنگاه جمله (تلك عقبى الذين اتقوا و عقبى الكافرين النار) همانطور كه گفتيم اشاره
مى كند به سرانجام كار دو طائفه ، و با اين جمله بحث در پيرامون مؤ منين و مشركين از
نظر آثارى كه حق و باطل در عقايد و اعمالشان دارد خاتمه مى يابد.
و بخاطر داريد كه گفتيم اين آيات نه گانه كه مورد بحث ما است تتمه آيات ده گانه
قبل است كه با آيه (انزل من السماء ماء...) شروع مى شد.
بحث روايتى
رواياتى در ذيل جمله : (الا بذكر الله تطمئن القلوب ) و بيان اينكه پيامبر
(صلىالله عليه و آله ) و اهل بيت او (عليهم السلام ) مصاديق ذكر خدايند
در تفسير عياشى خالد بن نجيع از جعفر بن محمد (عليهما السلام ) روايت كرده كه در
ذيل آيه (الا بذكر اللّه تطمئن القلوب ) فرمود: به محمد بن عبداللّه (صلى اللّه
عليه و آله و سلم ) نيز قلوب طمانينه مى يابند، چون او ذكر خدا و حجاب خداست .
مؤ لف : در آيه (قد انزل اللّه اليكم ذكرا رسولا) نيز
رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) ذكر ناميده شده .
و در الدّرالمنثور است كه ابو الشيخ از انس روايت كرده كه گفت :
رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) وقتى آيه (الا بذكر اللّه تطمئن القلوب )
نازل شد رو به اصحابش نموده فرمود: هيچ مى دانيد معناى اين آيه چيست ؟ عرض كردند:
خدا و رسولش داناتر است . فرمود: كسى به ياد خدا است كه خدا و رسولش را و
اصحاب مرا دوست بدارد.
و در تفسير عياشى روايت كرده كه نزد رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) آيه
(الذين آمنوا و تطمئن قلوبهم بذكر اللّه الا بذكر اللّه تطمئن القلوب ) را تلاوت
كردم ، حضرت فرمود: اى پسر ام سليم هيچ مى دانى اينان چه كسانيند؟ عرض كردم چه
كسانى هستند يا رسول اللّه ؟ فرمود: ما اهل بيت و شيعيان ما.
و در الدّرالمنثور است كه ابن مردويه از على بن ابى طالب (عليه السّلام ) از
رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) روايت كرده كه فرمود: وقتى اين آيه
نازل شد حضرت فرمود: اينها كسانيند كه خدا و رسولش و
اهل بيت رسولش را به راستى ، نه به دروغ دوست بدارند، و مؤ منين را شاهد و غايبشان
را دوست بدارند، آرى بياد خداست كه يكديگر را دوست مى دارند.
مؤ لف : همه اين روايات از باب تطبيق مصداق بر عام است . آرى
رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) و اهل بيت طاهرينش و برگزيدگان از صحابه
و مؤ منين ، مصاديق ذكر خدايند، چون خدا بوسيله ايشان بياد مى آيد. و اما آيه شريفه اعم
است و بر هر يادى دلالت دارد.
چند روايت درباره شجره طوبى در ذيل جمله : (طوبى لهم و حسن ماب )
و در تفسير قمى از پدرش از محمد بن ابى عمير از هشام بن سالم از ابى عبداللّه (عليه
السّلام ) روايت شده كه در ضمن حديث معراج ،
رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) فرمود: ناگهان درختى ديدم كه اگر مرغى را
روانه كنند كه دور آن پرواز كند و تا هفتصد
سال پر بزند، دور آن را نمى پيمايد و در بهشت هيچ منزلى نيست مگر آنكه از آن درخت يك
شاخه در آن خانه سركشيده از جبرئيل پرسيدم اين چه درختى است ؟ گفت درخت طوبى است
، كه خداى تعالى فرموده (طوبى لهم و حسن ماب ) .
مؤ لف : اين معنا به طرق بسيارى روايت شده كه در پاره اى از آن طرق چنين آمده :
جبرئيل از ميوه آن درخت چيده به من داد، من آن را خوردم ، خداوند آن را به پشت من
منتقل كرد، وقتى به زمين پايين آمدم با خديجه هم بستر شدم ، و او به فاطمه باردار شد،
و از آن به بعد هيچوقت فاطمه را نديدم مگر آنكه بوى درخت طوبى را از او استشمام كردم
.
و در كتاب خرائج آورده كه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) به فاطمه (عليها
السلام ) فرمود: اى فاطمه بشارتى از ناحيه پروردگارم در خصوص برادرم و پسر
عمويم به من رسيده و آن اين است كه خداوند فاطمه را به على تزويج كرده و به
رضوان خازن بهشت دستور داد تا درخت طوبى را تكان دهد، و آن به عدد دوستداران
اهل بيت من رقعه هائى حمل كرد، پس ملائكه اى از نور خلق كرد، و به هر ملك خطى و رقعه
اى داد، و چون قيامت بپا شود و اهلش جابجا شوند دوستدارى از دوستداران ما نمى ماند مگر
آنكه يكى از آن رقعه ها را به او مى دهند، كه سند برائت از آتش دوزخ است .
مؤ لف : و در تفسير برهان از موفق بن احمد روايت كرده كه در كتاب مناقب به سند خود از
بلال بن حمامه از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) نظير اين معنا را
نقل كرده است . و نيز اين معنا را از ام سلمه و سلمان فارسى و على بن ابى طالب
نقل كرده ، و در آن چنين آمده كه : وقتى خداوند ملائكه را بر تزويج فاطمه به على بن
ابى طالب گواه گرفت ، دستور داد تا درخت طوبى بار خود را نثار كند، و آنچه از
زيور و زينت داشت فرو ريزد. درخت طوبى آنچه را داشت نثار كرده ، ملائكه و حور العين
آنها را جمع كردند تا به يكديگر هديه داده ، و تا قيامت به يكديگر افتخار نمايند.
قريب به اين معنا را از حضرت رضا (عليه السلام ) نيز روايت كرده .
و در مجمع البيان از ثعلبى روايت كرده كه به سند خود از كلبى از ابى صالح از ابن
عباس نقل كرده كه گفت : طوبى درختى است كه ريشه اش در خانه على در بهشت است و در
خانه هر مؤ منى يك شاخه از آن وجود دارد. آنگاه گفته است : اين روايت را ابو بصير هم از
امام صادق (عليه السّلام ) نقل كرده است .
و در تفسير برهان از تفسير ثعلبى بطور رفع (بدون ذكر سند) از جابر از ابى جعفر
(عليه السّلام ) روايت كرده كه فرمود: از رسول خدا (صلى اللّه اعليه و آله و سلم ) از
معناى طوبى سؤ ال شد، فرمود: درختى است در بهشت كه ريشه اش در خانه على و شاخه
هايش بر اهل بهشت سايه افكنده . پرسيدند يا
رسول اللّه ما قبلا از تو سؤ ال كرديم فرمودى ريشه اش در خانه من و شاخه هايش روى
سر اهل بهشت است و حالا مى فرمائى ريشه اش در خانه على و شاخه هايش بر
اهل بهشت است ؟ فرمود: آرى خانه من و على در بهشت يكى است ، و يكجا است .
مؤ لف : نظير اين روايت را صاحب مجمع البيان نيز به سند خود از حاكم ابى القاسم
حسكانى به سند خود از موسى بن جعفر از پدرش از پدرانش (عليهم السلام ) از
رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) روايت كرده .
مؤ لف : و در اين معنا روايات بسيارى از طرق شيعه و
اهل سنت آمده ، و از ظاهر آنها برمى آيد كه در مقام تفسير آيه نبوده ، بلكه ناظر به بطن
آيه است ، چون حقيقت معيشت طوبى همان ولايت خداى سبحان است كه از اين امّت على (عليه
السّلام ) صاحب آن ولايت و اولين گشاينده باب آن است ، و مؤ منين
اهل ولايت ، اتباع و پيروان اويند، و خانه او در بهشت نعيم كه بهشت ولايت است با خانه
رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) يكى است ، و تزاحم و اختلافى ميان آندو نيست
- دقت فرمائيد.
و در الدّرالمنثور است كه ابن جرير و ابن منذر از ابن جريح روايت كرده اند كه در
ذيل جمله (و هم يكفرون بالرحمن ) گفته است : اين مربوط به آن وقتى است كه
رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) در حديبيه با قريش معاهده بست ، و در
اول آن چنين نوشت : (بسم اللّه الرحمن الرحيم ) آنها اعتراض كردند كه ما رحمان را
نمى نويسيم و او را نمى شناسيم ، و ما در نوشته هايمان تنها مى نويسيم (بسمك اللّهم
) ، تو نيز بايد چنين بنويسى ، اينجا بود كه اين جمله
نازل شد.
مؤ لف : صاحب الدّرالمنثور اين روايت را از ابن جرير، ابن ابى حاتم ، ابى الشيخ ، از
قتاده نيز نقل كرده ، و خواننده محترم مى داند كه آيات بطورى كه از سياقش برمى آيد
كلى است ، و صلح حديبيه از حوادث بعد از هجرت است . علاوه بر اينكه سياق خود آيه
مورد بحث نيز با اين روايات سازگار نيست ، زيرا معنا ندارد يك جزء آيه درباره صلح
حديبيه ، و ساير اجزايش درباره حوادث ديگر
نازل شده باشد.
رواياتى در ذيل آيه : (و لو ان قرانا سيرت
بهالجبال ...)
و در الدّرالمنثور است كه ابن ابى حاتم ، ابو الشيخ و ابن مردويه از عطيه عوفى روايت
كرده اند كه گفت : مشركين به رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) گفتند: چه مى
شد كوههاى مكه را براى ما به راه مى انداختى و سرزمين ما را وسيع مى كردى ،
تا در آنجا به كشت و زرع مى پرداختيم ، و يا مسافت زمين را برايمان قطع مى كردى ،
آنطور كه سليمان براى مردمش بوسيله باد زمين را قطع مى كرد، و يا مردگان را جهت ما
زنده مى نمودى ، آن چنان كه عيسى براى مردمش زنده مى كرد. خداوند در پاسخشان اين
آيه را فرستاد: (و لو ان قرآنا سيرت به
الجبال ...) تا آنجا كه مى فرمايد: (افلم يايئس الذين آمنوا) يعنى آيا هنوز براى مؤ
منين روشن نشده است كه ...
به عطيه عوفى گفتند: آيا اين روايت را به يكى از صحابه
رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) نسبت مى دهى ؟ گفت آرى از ابى سعيد خدرى از
رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) روايت مى كنم .
مؤ لف : قريب به اين مضمون روايات ديگرى نيز هست .
و در تفسير قمى مى گويد: معصوم فرموده : يعنى اگر قرآنى يافت مى شد كه چنين
اوصافى داشته باشد همين قرآن است .
و در كافى از محمد بن يحيى از احمد بن ابى زاهر، و يا شخص ديگر، از محمد بن حماد از
برادرش احمد بن حماد از ابراهيم از پدرش از ابى الحسن
اول (عليه السّلام ) روايت كرده كه در ضمن حديثى فرمود: (خداى تعالى در كتابش مى
فرمايد: (و لو ان قرآنا سيرت به الجبال او قطعت به الارض او كلم به الموتى ) و
اين ماييم كه كتاب را به ارث برده ايم ، همان كتابى كه در آنست چيرهائى كه كوه ها را
به راه مى اندازد و شهرها را پاره پاره ، و مردگان را زنده مى كند....
مؤ لف : سند اين دو روايت ضعيف است .
و در الدّرالمنثور است كه ابن جرير از على (عليه السلام ) روايت كرده كه آيه را
بصورت (افلم يتبين الذين آمنوا) قرائت كرده .
مؤ لف : اين قرائت از ابن عباس هم روايت شده .
و در مجمع البيان است كه على (عليه السلام ) و ابن عباس و على بن الحسين (عليهما
السلام ) و زيد بن على و جعفر بن محمد (عليهما السلام ) و ابن ابى مليكه و جحدرى و
ابو يزيد مدنى (افلم يتبين ) قرائت كرده اند، ولى قرائت مشهور همان (افلم يايئس
) است .
و در تفسير قمى است كه در روايت ابى الجارود از ابى جعفر (عليه السّلام ) آمده كه در
تفسير آيه (و لا يزال الذين كفروا تصيبهم بما صنعوا قارعه ) فرموده : قارعه به
معناى نقمت است ، و مقصود از جمله (او تحل قريبا من دارهم ) اينست كه عذاب به قوم
ديگرى نازل شود، ولى آنان از ديدن و شنيدنش معذب شوند، و آنهايى كه عذاب به آنها
رسيده نيز مانند اينها عاصى و كافرند، و با اينكه اينان از ديدن و شنيدن سرنوشت
آنان بايد پند بگيرند و از كفر و عصيان دست بردارند، پند نگرفته همچنان به كفر
خود ادامه مى دهند تا آنكه وعده اى كه خدا به مؤ منين داده بيايد، ايشان را نصرت داده كفار
را خوار و ذليل سازد.
آيات 42 - 36 سوره رعد
و الذين ءاتينهم الكتاب يفرحون بما انزل اليك و من الاحزاب من ينكر بعضه
قل انما امرت ان اعبداللّه و لا اشرك به اليه ادعوا و اليه ماب (36)
و كذلك انزلنه حكما
عربيا و لئن اتبعت اهواءهم بعد ما جاءك من العلم ما لك من اللّه من ولى و لا واق (37)
و لقد
ارسلنا رسلا من قبلك و جعلنا لهم ازوجا و ذريه و ما كان
لرسول ان ياتى بايه الا باذن اللّه لكل اجل كتاب (38)
يمحوا اللّه ما يشاء و يثبت و عنده
ام الكتاب (39)
و اما نرينك بعض الذى نعدهم او نتوفينك فانما عليك البلغ و علينا
الحساب (.4)
او لم يروا انا ناتى الارض ننقصها من اطرافها و اللّه يحكم لا معقب لحكمه و
هو سريع الحساب (41)
و قد مكر الذين من قبلهم فللّه المكر جميعا يعلم ما تكسب
كل نفس و سيعلم الكفر لمن عقبى الدار( 42)
ترجمه آيات
و كسانى كه به آنان كتاب آسمانى داده ايم از اين قرآن كه به تو
نازل شده شادمانند، ولى بعضى از احزاب ، برخى از آن را انكار مى كنند، بگو من دستور
يافته ام كه خداى يگانه را بپرستم ، و به او شرك نورزم ، بسوى او مى خوانم و
بازگشت من بسوى اوست (36).
ما اين چنين قرآن را قانونى به زبان عرب نازل كرديم ، اگر با وجود اين دانشى كه
به سوى تو آمده ، هوسهاى آنها را پيروى كنى ، در
قبال خدا دوست و نگهدارى نخواهى داشت (37)
پيش از تو نيز پيغمبرانى را فرستاديم كه همسران و فرزندانى داشتند، و هيچ پيغمبرى
حق نداشت جز با اجازه خدا معجزه اى بياورد كه براى هر مدتى كتابى است (38).
خدا هر چه را بخواهد محو يا اثبات مى كند، و
اصل همه كتابها نزد خداست (39).
و اگر شمه اى از آن عذاب را كه به آنها وعده داده ايم به تو نشان بدهيم و يا عمر تو
را به سربريم در هر حال وظيفه تو فقط تبليغ است ، و حساب كردن با ماست (.4).
آيا نمى بينند كه ما داريم اين سرزمين را از اطرافش نقصان مى دهيم ، خدا حكم مى كند، و
هيچ كس را ياراى جلوگيرى يا رد احكام او نيست و او سريع الحساب است (41).
كسانى كه پيش از اينان بوده اند نيز نيرنگ مى كرده اند ولى تدبيرها همه خاص خداست
، مى داند كه هر كس چه مى كند، و بزودى كافران مى دانند كه عاقبت آن سراى از آن كيست
(42).
بيان آيات
اين تتمه آيات سابق است ، و در آن باز هم گفتار كفار را كه گفته بودند: (لو لا
انزل عليه آيه من ربه ) تعقيب مى كند.
و الذين آتيناهم الكتاب يفرحون بما انزل اليك ...
توضيحى در مورد خوشحال شدن اهل كتاب
ازنزول قرآن
ظاهرا منظور از (الذين اوتوا الكتاب ) يهود و نصارى ، و يا اين دو طائفه با مجوس
است ، چون معهود از اطلاقات قرآن همين است . و اما اينكه مى فرمايد
اهل كتاب خوشحالى مى كنند از اين كه قرآن به تو
نازل شده ، جهتش اين است كه اين سوره مكى است و تاريخ اثبات كرده كه يهود، در
اوائل بعثت و قبل از آن ، عنادى با پيامبر نداشتند، بلكه حوادث به وجود آمده بعد از هجرت
بوده است .
و آن عنادى كه ايشان را واداشت آن حوادث شوم را ببار بياورند همه بعد از هجرت بود، و
حتى در اوائل هجرت هم جمعى از ايشان دعوت اسلام را پذيرفته ، بر نبوت خاتم الانبياء
(صلى اللّه عليه و آله و سلم ) شهادت دادند، و شهادت دادند كه اين همان پيغمبرى است
كه در كتابهاى آنان بشارت به آمدنش داده شده ، و قرآن همين معنا را از ايشان حكايت نموده
مى فرمايد: (و شهد شاهد من بنى اسرائيل على مثله فامن و استكبرتم ) .
و اما نصارى ، قومى از ايشان نيز در آن روزگار بر دين حق بودند و هيچگونه عنادى نسبت
به دعوت اسلام نشان ندادند،
مانند قومى از نصاراى حبشه به طورى كه در داستان هجرت مسلمين به حبشه
نقل شده ، و همچنين جمعى از غير مردم حبشه ، همچنانكه قرآن كريم درباره
امثال آنان فرموده : (الذين اتيناهم الكتاب من قبله هم به يؤ منون ) و نيز فرموده : (و
من قوم موسى امه يهدون بالحق و به يعدلون ) .
و همچنين مجوس آن روز هم در انتظار بعثت و فرج خاتم الانبياء (صلى اللّه عليه و آله و
سلم ) و ظهور دينى كه حق و عدالت را گسترش دهد بسر مى بردند و مانند مشركين با حق
دشمنى و عناد نمى ورزيدند.
با در نظر داشتن اين زمينه ، آيه در اين معنا ظهور دارد كه منظور از
اهل كتاب همين يهود و نصارى و مجوس باشد، مخصوصا
اهل حق از نصارى كه معتقد بودند به اينكه مسيح بشرى است كه خداوند او را به نبوت
ارسال داشته - مانند نجاشى و اصحابش -.
ذيل آيه هم كه مى فرمايد: (بگو من مامور شدم كه خدا را بندگى كنم ، و كسى را
شريكش ندانسته مردم را بسوى او دعوت كنم ) آن را تاييد مى كند و خيلى روشن است كه
خطاب در اين جمله مناسب تر است كه با نصارى باشد.
(و من الاحزاب من ينكر بعضه ) - الف و لام در (الاحزاب ) الف و لام عهد است ، و
معنايش اين است كه پاره اى از احزاب اهل كتاب ، كسانيند كه پاره اى از آنچه به تو
نازل شده را انكار مى كنند، و آن آياتى است كه دلالت بر توحيد و نفى تثليث و نفى
ساير عقائد باطله و معارف و احكام دستخورده اهل كتاب دارد.
(قل انما امرت ان اعبداللّه و لا اشرك به ) - اين جمله دلالت دارد بر اينكه مقصود از
آن بعضى كه انكارش مى كنند آياتى است كه توحيد در عبادت و اطاعت را مى رساند، و در
آيه ديگرى هم پيغمبر خود را دستور مى دهد كه ايشان را به موافقت با آن آيات و آن
معارف دعوت نمايد، و مى فرمايد: (قل يا اهل الكتاب تعالوا الى كلمه سواء بيننا و
بينكم ان لا نعبد الا اللّه و لا نشرك به شيئا و لا يتخذ بعضنا بعضا اربابا من دون اللّه
) .
(اليه ادعو و اليه ماب ) - در اين جمله كلام را پايان داده ، مى فرمايد: بازگشت من
به سوى اوست . بنابراين در اول كلام هدف خود و ديگران را، و در آخر آن سيره خود را
بيان نموده مى فرمايد: من مامور شده ام كه تنها خدا را پرستش كنم ، و
عمل و دعوتم بر اين اساس باشد، و بر همين سيره هم در ميان مردم رفتار مى كنم ، و مردم
را جز به سوى او نمى خوانم ، و در هيچ امرى از امورم جز به او مراجعه نمى كنم .
بنابراين ذيل آيه ، همان معنايى را مى رساند كه آيه
(قل هذه سبيلى ادعو الى اللّه على بصيره انا و من اتبعنى و سبحان اللّه و ما انا من
المشركين ) آن را افاده مى كرد.
ممكن هم هست منظور از جمله (و اليه ماب ) مساءله معاد باشد كه در اين صورت
تعليل را افاده مى كند، و آيه چنين معنا مى دهد: من فقط به سوى او دعوت مى كنم ، چون
بازگشت من ، تنها به سوى اوست .
وجوه ديگرى كه در بيان مراد از: (و الذين آتيناهم الكتاب يفرحون
بماانزل اليك ) گفته شده است
بعضى از مفسرين كلمه (كتاب ) را كه در آيه است به قرآن ، و جمله (الذين آتيناهم
الكتاب ) را به اصحاب رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) و كلمه (احزاب )
را به اعرابى تفسير كرده اند كه عليه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) حزب
تشكيل دادند - كه همان قريش و ساير قبايل بودند - و گرفتاريهايى براى آن
حضرت درست كردند.
و ليكن اين تفسير صحيح نيست ، زيرا معهود نيست و سابقه ندارد كه قرآن كريم جمله
(الذين اوتوا الكتاب ) را بر اصحاب رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) اطلاق
كرده باشد. علاوه بر اينكه اگر آيه را اينطور تفسير كنيم لازمه اش اين است كه اين
معنى تكرار شود (زيرا آيه بعدى نيز همين معنى را ذكر مى كند).
و چه بسا گفته باشند كه مقصود از اين جمله تنها يهود، و مقصود از كتاب ، تورات است ،
و مراد از اينكه فرمود بعضى از احزاب پاره اى از قرآن را انكار مى كنند آن آياتى است
كه مشتمل بر احكامى خلاف احكام تحريف شده تورات است . و اگر بگويى انكار چنين
آياتى اختصاص به بعضى از يهود نداشت ، بلكه همه يهود آن را منكر بودند، مى
گوييم درست است و ليكن بعضى از يهود بدون فرح و خوشحالى از
نزول قرآن ، آن دسته از آيات را انكار مى كردند، و بقيه يهود هم
خوشحال بودند و هم آن دسته را انكار مى كردند. آنگاه براى اثبات اين معنا كلام را
طولانى كرده اند.
و از بعضى از مفسرين نقل شده كه گفته اند: منظور از
موصول (الذين ) عموم مسلمين ، و منظور از (احزاب ) يهود و نصارى و مجوس است .
باز از بعضى ديگر نقل شده كه گفته اند در جمله (و اليه ماب ) تقدير (و اليه
مابى و مابكم ) است .
و ليكن اين اقوال هيچ دليلى از ظاهر لفظ آيه ندارند، و فائده اى هم در تعقيب آنها و
پاسخ از آنها نيست .
و كذلك انزلناه حكما عربيا و لئن اتبعت اهواءهم بعد ما جاءك من العلم ما لك من اللّه من ولى
و لا واق
اشاره (كذلك ) به كتابيست كه در آيه قبلى بود، و مقصود از آن جنس و عموم كتابهاى
نازل شده بر انبياء گذشته است ، مانند تورات و
انجيل .
و منظور از (حكم ) قضاء و فرمان است ، چون شاءن كتابى كه از آسمان
نازل شود همين است . همچنانكه در آيه ديگر فرموده : (و
انزل معهم الكتاب بالحق ليحكم بين الناس فيما اختلفوا فيه ) پس كتاب از يك نظر
حكم الهى است ، و از يك نظر حاكم ميان مردم است ، و اين است معناى حكم نه حكمت كه بعضى
گفته اند.
كلمه (عربيا) صفت است براى حكم ، و اشاره است به اينكه اگر كتاب را به زبان
عربى كه زبان رسول خدا (صلى اللّه اعليه و آله و سلم ) است
نازل فرموده براى اين بوده كه سنت او بر اين جارى شده كه هر پيغمبرى را به زبان
قوم خودش بفرستد، و در اين باره فرموده : (و ما ارسلنا من
رسول الا بلسان قومه ) و اين معنا پوشيده نيست كه خود شاهد است بر اينكه مراد از
اهل كتابى كه در آيه قبلى آمده يهود و نصارى است ، و اصولا روى سخن در اين آيات به
ايشان است همچنانكه آيات سابق متعرض حال مشركين بود.
نهى شدن پيامبر (صلى الله عليه و آله ) از پيروى خواسته
هاىاهل كتاب
بنابراين منظور از جمله (و لئن اتبعت اهواءهم ...) نهى از پيروى خواسته هاى
اهل كتاب است ، كه نه تنها در اين آيه بلكه بارها در قرآن كريم از آن نهى فرموده ، و
عمده جهت آن اين است كه اهل كتاب از پيش خود معجزاتى دلبخواه غير از معجزه قرآن پيشنهاد
مى كردند، همچنانكه مشركين از آن حضرت معجزاتى طلب مى نمودند. علاوه بر اينكه
اهل كتاب نسخ احكام را محال مى پنداشتند،
و انتظار داشتند رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) پيرو احكام دينى ايشان باشد.
اين دو جهت و مخصوصا جهت اولى عمده جهتى بود كه ايشان را به اين طمع وامى داشت .
بنابراين معناى آيه چنين مى شود: همچنانكه بر
اهل كتاب (يهود و نصارى ) كتاب نازل كرديم ، بر تو نيز اين قرآن را
نازل كرديم ، بزبان خودت ، و در حاليكه مشتمل بر حكم الهى ، و يا در حالى كه حاكم
بين مردم است ، و تو اگر خواسته هاى اهل كتاب را پيروى كنى ، و مانند ايشان طمع
بدارى كه بغير قرآن آيت ديگرى بر تو نازل شود، و يا با ايشان مداهنه نموده ، به
پاره اى از احكام منسوخه و يا تحريف شده ايشان
تمايل كنى ، ما تو را به عقوبت مى گيريم ، و در آن وقت است كه بغير خدا دادرسى
نخواهى داشت و كسى تو را از عذاب خدا نجات نتواند داد. بنابراين مخاطب در اين آيه تنها
رسول خدا (صلى اللّه اعليه و آله و سلم ) است ، نه امت ، آنچنانكه بعضى
خيال كرده اند.
و لقد ارسلنا رسلا من قبلك و جعلنالهم ازواجا و ذريه و ما كان
لرسول ان ياتى بايه الا باذن اللّه لكل اجل كتاب
انبياء (عليهم السلام ) در آوردن آيه و معجزه داراى اختيار
واستقلال نبوده اند
بعد از آنكه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) را از پيروى
اهل كتاب نهى فرمود: اينك حقيقت حال را به وى تذكر مى دهد، و او را از چنين طمعى ماءيوس
ساخته ، وادار مى كند كه بر خدا توكل نموده ، در امورش به او بازگشت نمايد.
و آن حقيقت اين است كه سنت خدا بر اين جريان يافته كه انبياء (عليهم السلام ) از جنس خود
بشر باشند، و اصولا مساءله ارسال رسل از طريق متعارف و مالوف صورت گيرد، نه
اينكه انبياء مالك غيب عالم و اختياردار چيزى از مختصات آن باشند، مثلا داراى يك قوه غيبيه
باشند كه با داشتن آن هر چه بخواهند بكنند. قادر على الاطلاق باشند و در نتيجه هر آيه
و معجزه اى كه بخواهند و يا از ايشان طلب كنند بياورند، بلكه ايشان مانند ساير مردم
هستند و هيچ اختيارى از خود ندارند، و همه امور بدست خداست .
او است كه اگر بخواهد آيه و معجزه مى فرستد، و البته وقتى مى فرستد كه حكمت الهى
اش اقتضاء بكند، و اينطور نيست كه همه اوقات در مصلحت و حكمت برابر باشند، و گرنه
حكمت باطل گشته ، نظام خلقت مختل مى گردد، بلكه براى هر زمانى حكمتى است مناسب آن ،
و حكمى است مساعد آن ، و بهمين جهت براى هر وقتى يك آيه مناسب است .
اين است آن حقيقتى كه گفتيم جمله (و لقد ارسلنا رسلا من قبلك و جعلنا لهم ازواجا و
ذريه ) بدان اشاره مى كند. و جمله (و ما كان
لرسول ان ياتى بايه الا باذن اللّه ) هم اشاره به آن مطلبى است كه گفتيم انبياء
قدرت غيبيه نداشته ،
در آنچه كه مى خواهند مستقل نيستند و تنها، كارى را مى توانند بكنند كه اذن خداوند
ياورشان باشد.
و معناى اينكه فرمود: (لكل اجل كتاب ) اين است : براى هر زمانى حكمى است رانده شده
و مخصوص آن زمان كه اين نيز اشاره است بهمان مطلبى كه استثناء (الا باذن اللّه ) و
مساءله سنّت جارى خدا و تقديرات او بدان اشاره داشت .
پس خداى سبحان است كه هر چه بخواهد نازل مى كند و بهر چه بخواهد اذن مى دهد، و
ليكن همو در هر وقت و هر آيتى را نازل نمى كند و بدان اذن نمى دهد، زيرا براى هر وقتى
كتابى است كه او نوشته و به جز آنچه در آن نوشته واقع نمى شود.
از آنچه گذشت برمى آيد كه تفسيرى كه بعضى كرده و گفته اند: (جمله
(لكل اجل كتاب ) از باب قلب است ، و اصل آن
(لكل كتاب اجل ) بوده ، يعنى براى هر كتابى عمرى معين و وقتى مخصوص است كه در
آن وقت نازلش مى كند و مردم بايد بر طبقش
عمل كنند، پس براى تورات وقتى ، و براى انجيل مدتى ، و براى قرآن سرآمدى معين است
) تفسير صحيح و قابل اعتناء نيست .
يمحو اللّه ما يشاء و يثبت و عنده ام الكتاب
(محو) هر چيز به معناى از بين بردن آثار آنست ، وقتى گفته مى شود من نوشته را
محو كردم ، معنايش اين است كه خطوط و نقشه هاى آن را از بين بردم . و معناى اينكه در آيه
24 سوره شورى فرمود: (و يمحو اللّه الباطل و يحق الحق بكلماته ) اين است كه
خداوند آثار باطل را از بين مى برد، همچنانكه فرموده : (فاما الزبد فيذهب جفاء...) ، و
نيز فرموده : (و جعلنا الليل و النهار ايتين فمحونا آيه
الليل و جعلنا آيه النهار مبصره ) ، يعنى اثر بينا كنندگى را از شب گرفتيم . پس
معناى محو قريب به معناى نسخ است . وقتى گفته مى شود: (نسخت الشمس
الظل ) معنايش اين است كه آفتاب سايه و اثر آنرا از بين برد.
در آيه شريفه در مقابل محو، لغت اثبات آمده ، چون اثبات به معناى بر جا گذاشتن هر
چيزيست به طورى كه از آنجايش تكان نخورد و نلغزد، مثلا وقتى گفته مى شود: (اثبت
الوتد فى الارض ) ، معنايش اين است كه من ميخ را در زمين محكم كوبيدم آنچنان كه ديگر
كنده نشود و تكان نخورد.
بنابراين نقطه مقابل اثبات محو است كه به معناى ازاله آثار چيزيست بعد از آنكه اثبات
و جايگزين شده باشد، و ليكن بيشتر در نوشته
استعمال مى شود.
معناى جمله (يمحو اللّه ما يشاء و يثبت )
و اينكه جمله (يمحو اللّه ما يشاء و يثبت ) از يكطرف
متصل شده به جمله (لكل اجل كتاب ) و از طرف ديگر
متصل است به جمله (و عنده ام الكتاب ) قهرا ظهور در اين يافته كه منظور از محو كتاب
و اثبات آن ، در زمانهاى معين است ، پس كتابى كه خداوند در يك زمانى اثبات كرده ، اگر
بخواهد در زمانهاى بعد آن را محو مى كند و كتاب ديگرى اثبات مى نمايد. پس خداى
سبحان لا يزال كتابى را اثبات و كتاب ديگرى را محو مى سازد.
بنابراين اگر ما نوشته هاى كتاب را عبارت بدانيم از آيت و معجزه و نشان دهنده اسماء و
صفات خداوندى ، و در نظر بگيريم كه وجود هر چيزى آيت خداست ، در اين صورت صحيح
است بگوييم خداوند لا يزال و همواره و در هر آن
مشغول محو آيتى و اثبات آيتى ديگر است ، همچنانكه خودش فرموده : (ما ننسخ من آيه او
ننسها نات بخير منها او مثلها) و نيز فرموده : (و اذ بدلنا آيه مكان آيه ) .
پس اينكه فرمود: (يمحو اللّه ما يشاء و يثبت ) با در نظر داشتن اينكه مطلق است و
قيدى بدان نخورده نسبت به جمله (لكل اجل كتاب ) معناى
تعليل را افاده مى كند، و معنايش اين مى شود: براى هر وقتى كتاب مخصوصى است ، پس
كتابها به اختلاف اوقات مختلف مى شوند، و چون خداى سبحان در كتابى كه بخواهد
تصرف نموده ، آن را محو مى كند، كتاب ديگرى به جايش اثبات مى نمايد، پس اختلاف
كتابها به اختلاف اوقات ناشى از اختلاف تصرفات الهى است ، نه اينكه از ناحيه خود
آنها باشد كه هر وقتى كتابى داشته باشد كه بهيچ وجه
قابل تغيير نباشد، بلكه خداى سبحان است كه آن را تغيير داده ، كتاب ديگرى به جايش
اثبات مى نمايد.
مراد از جمله (و عنده ام الكتاب ) در دنباله آيه
و اينكه فرمود: (و عنده ام الكتاب ) معنايش اين است كه نزد خدا
اصل كتاب و ريشه آن وجود دارد، چون كلمه (ام ) به معناى
اصل هر چيز است كه از آن ناشى گشته و بدان باز مى گردد.
اين جمله توهّمى را كه ممكن است به ذهن كسى برسد دفع نموده ، حقيقت امر را بيان مى كند،
چه اختلاف حال كتاب و محو و اثبات آن و دگرگون شدن احكام نوشته شده و قضاء رانده
شده در آن ، چه بسا آدمى را به اين توهّم وادارد كه قضايا و امور عالم نزد خداى سبحان
هم وضع ثابتى نداشته ، حكم او هم تابع علل و
عوامل خارجى است ، عينا مانند احكام ما آدميان و صاحبان شعور، و يا به توهّم بيندازد كه
اصلا احكام الهى گزاف و بيهوده است ، و نه خودش به حسب ذات تعين دارد، و نه چيزى از
خارج در تعين آن اثر مى كند.