و چون از شما پيمان گرفتيم در حاليكه كوه را بالاى سرتان برده بوديم كه آن
كتابيكه بشما داده ايم محكم بگيريد و مندرجات آنرا بخاطر آريد شايد پرهيزكارى كنيد
(63)
بعد از آن پيمان باز هم پشت كرديد و اگر كرم و رحمت خدا
شامل شما نبود از زيانكاران شده بوديد (64)
آنها را كه از شما در روز شنبه تعدى كردند بدانستيد كه ما بايشان گفتيم : بوزينگان
مطرود شويد (65)
و اين عذاب را مايه عبرت حاضران و آيندگان و پند پرهيزكاران كرديم (66)
و چون موسى بقوم خويش گفت : خدا بشما فرمان ميدهد كه گاوى را سر ببريد گفتند
مگر ما را ريشخند مى كنى ؟ گفت از نادان بودن بخدا پناه مى برم (67)
گفتند: براى ما پروردگار خويش بخوان تا بما روشن كند گاو چگونه گاوى است گفت
: خدا گويد گاويست نه سالخورده و نه خردسال بلكه ميانه اين دو
حال پس آنچه را فرمان يافته ايد كار بنديد(68)
گفتند: براى ما پروردگار خويش را بخوان تا براى ما روشن كند كه رنگش چگونه است
گفت خدا مى گويد كه آن گاوى است زرد پر رنگ كه بينندگان را شادمان مى سازد(69)
گفتند براى ما پروردگار خويش را بخوان تا به ما روشن كند چگونه گاوى باشد كه
گاوان چنين بما مشتبه شده اند و اگر خدا بخواهد هدايت شويم (70)
گفت : خدا گويد كه آن گاويست نه رام كه زمين شخم زند و كشت آب دهد بلكه از كار بر
كنار است و نشاندار نيست گفتند حالا حق مطلب را گفتى پس گاو را سر بريدند در
حاليكه هنوز ميخواستند نكنند (71)
و چون كسى را كشته بوديد و درباره او كشمكش مى كرديد و خدا آنچه را نهان ميداشتيد
آشكار كرد (72)
گفتيم پاره اى از گاو را بكشته بزنيد خدا مردگان را چنين زنده مى كند و نشانه هاى
قدرت خويش بشما مى نماياند شايد تعقل كنيد (73)
از پس اين جريان دلهايتان سخت شد كه چون سنگ يا سخت تر بود كه بعضى سنگها
جويها از آن بشكافد و بعضى آنها دو پاره شود و آب از آن بيرون آيد و بعضى از آنها
از ترس خدا فرود افتد و خدا از آنچه مى كنيد
غافل نيست (74)
برداشتن كوه بمنظور اكراه مردم نبوده
بيان
و رفعنا فوقكم الطور) الخ ، طور نام كوهى است ، همچنانكه در آيه : (و اذ نتقنا
الجبل فوقهم ، كانه ظله ) ، بجاى نام آ ن ، كلمه
جبل - كوه - را آورده ، و كلمه (نتق ) بمعناى از ريشه كشيدن و بيرون كردن است .
از سياق آيه ، كه اول
پيمان گرفتن را، و امر بقدردانى از دين را، ذكر نموده و در آخر آيه يادآورى آنچه در
كتابست خاطر نشان كرده ، و مسئله ريشه كن كردن كوه طور را در وسط اين دو مسئله جاى داده
، بدون اينكه علت اينكار را بيان كند، بر مى آيد: كه مسئله كندن كوه ، براى ترساندن
مردم بعظمت قدرت خدا است ، نه براى اينكه ايشانرا مجبور بر
عمل بكتابيكه داده شده اند بسازد، و گرنه اگر منظور اجبار بود، ديگر وجهى براى
ميثاق گرفتن نبود. پس اينكه بعضى گفته اند: (بلند كردن كوه ، و آنرا بر سر مردم
نگه داشتن ، اگر بظاهرش باقى بگذاريم ، آيتى معجزه بوده ، كه مردم را مجبور و مكره
بر عمل مى كرده ، و اين با آيه : (لا اكراه فى الدين ) ، و آيه : (اءفانت تكره الناس
حتى يكونوا مؤ منين ) ، (آيا تو ميتوانى مردم را مجبور كنى ، كه ايمان بياورند؟) نميسازد،
حرف صحيحى نيست ، براى اينكه همانطور كه گفتيم ، آيه شريفه بيش از اين دلالت
ندارد، كه قضيه كندن كوه ، و بالاى سر مردم نگه داشتن آن ، صرفا جنبه ترساندن
داشته ، و اگر صرف نگه داشتن كوه بالاى سر بنى
اسرائيل ، ايشانرا مجبور بايمان و عمل مى كرد، بايستى بگوئيم : بيشتر معجزات موسى
عليه و السلام ، نيز باعث اكراه و اجبار شده .
گوينده سابق كه ديديد گفت : آيه مورد بحث با آيه (256 - بقره ) و آيه (99 -
يونس ) نميسازد، در مقام جمع بين دو آيه گفته است : بنى
اسرائيل در دامنه كوه قرار داشتند، و در آنحال زلزله اى ميشود، بطوريكه قله كوه بر سر
مردم سايه مى افكند، و مردم مى ترسند، نكند همين الان كوه بر سرشان فرو ريزد، و
قرآن كريم از اين جريان اينطور تعبير كرد: كه كوه را كنديم ، و بر بالاى سر شما
نگه داشتيم .
در پاسخ اين سخن ميگوئيم : اين حرف اساسش انكار معجزات ، و خوارق عادات است ، كه ما
درباره آن قبلا صحبت كرديم ، و آنرا اثبات نموديم ، و اگر بنا شود
امثال اين تاءويل ها را در معارف دين راه دهيم ، ديگر ظهورى براى هيچيك از آيات قرآنى
باقى نمى ماند، و نيز ديگر براى بلاغت كلام ، فصاحت آن ، اصلى كه مورد اعتماد
باشد، و قوام فصاحت و بلاغت بدان باشد، نخواهد داشت .
نمى شود به خدا نسبت اميد داد
(لعلكم تتقون ) الخ ، كلمه (لعل ) اميد را مى رساند، و آنچه در اميدوارى لازم است ،
اين استكه گفتنش در كلام صحيح باشد، حال چه اينكه اين اميد قائم بنفس خود متكلم باشد،
(مانند موارديكه ما انسانها اظهار اميد مى كنيم )، و يا آنكه قائم بنفس گوينده نيست ، (چون
گوينده خداست ، كه اميد در او معنا ندارد) ولى قائم بشخص مخاطب ، و يا بمقام مخاطب
باشد، مثل آنجائى كه مقام مقام اميد است ،
هر چند كه نه گوينده اميدى داشته باشد، و نه شنونده ، و چون بطور كلى اميد ناشى از
جهل باينده است ، و اميد خالى از جهل نيست ، و خدايتعالى هم منزه از
جهل است ، لاجرم هر جا در كلام خدايتعالى واژه اميد بكار رفته ، بايد گف ت : يا بملاحظه
مخاطب است ، يا بمقام مخاطب و گفتگو، و گرنه اميد در حق خدايتعالى
محال است ، و نميشود نسبت اميد بساحت مقدسش داد، چون خدا عالم بعواقب امور است ، همچنانكه
راغب هم در مفردات خود باين معنا تنبيه كرده است .
(كونوا قردة خاسئين ) ، يعنى ميمونهائى خوار و بيمقدار باشيد.
(فجعلناها نكالا ( الخ ، يعنى ما اين عقوبت مسخ را مايه عبرت كرديم ، تا همه از آن
عبرت بگيرند، و كلمه (نكال ) عبارتست از عمل توهين آميز، نسبت بيك نفر، تا ديگران از
سرنوشت او عبرت بگيرند.
نكاتى كه باعث بيان داستان گاو بنى اسرائيل با اسلوب مخصوص شده
(و اذ قال موسى لقومه : ان اللّه ياءمركم : ان تذبحوا بقرة ) ، الخ ، اين آيه راجع
بداستان گاو بنى اسرائيل است ، و بخاطر همين قصه بود، كه نام سوره مورد بحث ،
سوره بقره شد، و طرز بيان قرآن از اين داستان عجيب است ، براى اينكه قسمت هاى مختلف
داستان از يكديگر جدا شده ، در آغاز داستان ، خطابرا متوجه رسولخدا صلى الله عليه و
آله و سلم مى كند، و مى فرمايد: (و اذ قال موسى لقومه ) ، (بياد آر موسى را، كه
بقومش گفت ) الخ ، و آنگاه در ذيل داستان ، خطابرا متوجه بنى
اسرائيل مى كند، و مى فرمايد: (و اذ قتلتم نفسا، فاداراتم فيها) (و چون كسى را
كشتيد و درباره قاتلش اختلاف كرديد).
از سوى ديگر، يك قسمت از داستانرا از وسط بيرون كشيده ، و در ابتداء
نقل كرده ، و آنگاه بار ديگر، صدر و ذيل داستان را آورده ، (چون صدر قصه جنايتى است
كه در بنى اسرائيل واقع شد، و ذيلش داستان گاو ذبح شده بود، و وسط داستان كه
دستور ذبح گاو است ، در اول داستان آمده ).
باز از سوى ديگر، قبل از اين آيات خطاب همه متوجه بنى
اسرائيل بود، بعد در جمله : (و اذ قال موسى لقومه ) ، ناگهان خطاب
مبدل بغيب شد، يعنى بنى اسرائيل غايب فرض شد، و در وسط باز بنى
اسرائيل مخاطب قرار مى گيرند، و به ايشان مى فرمايد: (و اذ قتلتم نفسا فاداراتم
فيها) ، حال ببينيم چه نكته اى اين اسلوب را باعث شده .
اما التفات در آيه : (و اذ قال موسى لقومه ) ، كه روى سخن را از بنى
اسرائيل برسول گرامى اسلام برگردانده ، و در قسمتى از داستان آنجناب را مخاطب
قرار داده ، چند نكته دارد.
اول اينكه بمنزله مقدمه ايست كه خطاب بعدى را كه بزودى متوجه بنى
اسرائيل مى كند، و مى فرمايد: (و اذ قتلتم نفسا فاداراتم فيها، واللّه مخرج ما كنتم
تكتمون ، فقلنا اضربوه ببعضها، كذلك يحيى اللّه الموتى ، و يريكم آياته ، لعلكم
تعقلون ) ، توضيح مى دهد، (و يهوديان عصر قرآن را متوجه بآن داستان ميسازد).
بى ادبى بنى اسرائيل و آزار حضرت موسى عليه و السلام توسط آنان كه از آياتقرآنى استفاده مى شود
نكته دوم اينكه آيه : (و اذ قتلتم نفسا) ، كه گفتيم : خطاب به بنى
اسرائيل است ، در سلك آيات قبل از داستان واقع است ، كه آنها نيز خطاب به بنى
اسرائيل بودند، در نتيجه آيه مورد بحث و چهار آيه بعد از آن ، جمله هاى معترضه اى
هستند، كه هم خطاب بعدى را بيان مى كنند، و هم بر بى ادبى بنى
اسرائيل دلالت مى كند، كه پيغمبر خود را اذيت كردند، و باو نسبت دادند: كه ما را مسخره
مى كنى ، و با آن توضيح خواهى هاى بيجاى خود كه پرسيدند: گاوى كه ميگوئى
چطور گاوى باشد؟ اوامر الهى و بيانات انبياء را نسبت ابهام دادند، و طورى سخن گفتند،
كه از سراپاى سخنشان توهين و استخفاف بمقام والاى ربوبيت استشمام ميشود، چند نوبت
بموسى گفتند: به پروردگارت بگو، كانه پروردگار موسى را پروردگار خود
نميدانستند، (ادع لنا ربك يبين لنا ما هى ) ، (از پروردگارت براى ما بپرس : كه آن
گاو چگونه گاوى باشد؟) و باين اكتفاء نكرده ، بار ديگر همين بى ادبى را تكرار
نموده گفتند: (ادع لنا ربك يبين لنا : ما لونها) ؟ (از پروردگارت بخواه ، تا رنگ آن
گاو را برايمان روشن سازد)، باز باين اكتفاء نكرده ، بار سوم گفتند: (ادع لنا ربك
يبين لنا ما هى ؟ ان البقر تشابه علينا) ، (از پروردگارت بخواه ، اين گاو را براى ما
مشخص كند، كه گاو بر ما مشتبه شده ).
بطوريكه ملاحظه مى كنيد، اين بى ادبان ، حتى يكبار هم نگفتند: (از پروردگارمان
بخواه )، و از اين گذشته ، مكرر گفتند: (قضيه گاو براى ما مشتبه شده )، و با اين بى
ادبى خود، نسبت گيجى و تشابه به بيان خدا دادند.
علاوه بر همه آن بى ادبيها، و مهم تر از همه آنها، اينكه گفتند: (ان البقر تشابه
علينا) ، (جنس گاو برايمان مشتبه شده )، و نگفتند: (ان البقرة تشابهت علينا) ، آن
گاو مخصوص كه بايد بوسيله زدن دم آن بكشته بنى
اسرائيل او را زنده كنى ، براى ما مشتبه شده )، كانه خواسته اند بگويند: همه گاوها كه
خاصيت مرده زنده كردن ندارند، و اين خاصيت مال يك گاو مشخص است ، كه اين مقدار بيان
تو آن گاو را مشخص نكرد.
و خلاصه تاءثير نامبرده را از گاو دانسته اند، نه از خدا، با اينكه تاءثير همه از خداى
سبحان است ، نه از گاو معين ، و خدايتعالى هم نفرموده بود: كه گاو معينى را بكشيد،
بلكه بطور مطلق فرموده بود: يك گاو بكشيد، و بنى
اسرائيل ميتوانستند، از اين اطلاق كلام خدا استفاده نموده ، يك گاو بكشند.
از اين هم كه بگذريم ، در ابتداى گفتگو، موسى عليه السلام را نسبت جهالت و بيهوده
كارى و مسخرگى دادند، و گفتند: (اتتخذنا هزوا) ، آيا ما رامسخره گرفته اى ؟ و آنگاه
بعد از اين همه بيان كه برايشان كرد، تازه گفتند،: (الان جئت بالحق ) (حالا حق را
گفتى )، كانه تاكنون هر چه گفتى باطل بوده ، و معلوم است كه بطلان پيام يك پيامبر،
مساوى است با بطلان بيان الهى .
و سخن كوتاه اينكه : پيش انداختن اين قسمت از داستان ، هم براى روشن كردن خطاب بعدى
است ، و هم افاده نكته اى ديگر، و آن اين استكه داستان گاو بنى
اسرائيل ، اصلا در تورات نيامده ، البته منظور ما توراتهاى موجود فعلى است ، و بهمين
جهت جا نداشت كه يهوديان در اين قصه مورد خطاب قرار گيرند، چون يا اصلا آنرا در
تورات نديده اند، و يا آنكه دست تحريف با كتاب آسمانيشان بازى كرده بهر
حال هر كدام كه باشد، جا نداشت ملت يهود مخاطب بآن قرار گيرد، و لذا از خطاب به
يهود اعراض نموده ، خطاب را متوجه رسولخدا صلى الله عليه و آله و سلم نمود.
آنگاه بعد از آنكه اصل داستان را اثبات كرد، به سياق قبلى كلام برگشته ، خطابرا
مانند سابق متوجه يهودنمود.
بله ، در تورات در اين مورد حكمى آمده ، كه بى دلالت بر وقوع قصه نيست ، اينك عين
عبارت تورات :
داستان گاو در تورات
در فصل بيست و يكم ، از سفر تثنيه اشتراع ميگويد: هر گاه در آن سرزمينى كه رب معبود
تو، بتو داده ، كشته اى در محله اى يافته شد، و معلوم نشد چه كسى او را كشته ، ريش
سفيدان محل ، و قاضيان خود را حاضر كن ، و بفرست تا در شهرها و قراى پيرامون آن
كشته و آن شهر كه بكشته نزديك تر است ، بو سيله پير مردان
محل ، گوساله اى شخم نكرده را گرفته ، به رودخانه اى كه دائما آب آن جارى است ،
ببرند، رودخانه اى كه هيچ زراعت و كشتى در آن نشده باشد، و در آنجا گردن گوساله را
بشكنند، آنگاه كاهنانيكه از دودمان لاوى باشند، پيش بروند، چون رب كه معبود تو است ،
فرزندان لاوى را براى اين خدمت برگزيده ، و ايشان بنام رب بركت يافته اند، و هر
خصومت و زد و خوردى بگفته آنان اصلاح ميشود، آنگاه تمام پير مردان آن شهر كه نزديك
بكشته هستند، دست خود را بالاى جسد گوساله گردن شكسته ، و در رودخانه افتاده ،
بشويند، و فرياد كنند، و بگويند: دستهاى ما اين خون را نريخته ، و ديدگان ما آنرا
نديده ، اى رب ! حزب خودت اسرائيل را كه فدا دادى ، بيامرز، و خون بنا حقى را در
وسط حزبت اسرائيل قرار مده ، كه اگر اينكار را بكنند، خون بر ايشان آمرزيده ميشود،
اين بود آن عبارتى كه گفتيم : تا حدى دلالت بر وقوع داستان بقره در بنى
اسرائيل دارد.
حال كه اين مطالب را كه خيلى هم طول كشيد توجه فرمودى ، فهميدى كه بيان اين
داستان در قرآن كريم ، باين نحو كه ديدى ، از
قبيل قطعه قطعه كردن يك داستان نيست ، بلكه
اصل نقل داستان بنايش بر اجمال بوده ، كه آنهم در آيه : (و اذ قتلتم نفسا) الخ آمده ،
و قسمت ديگر داستان ، كه با بيان تفصيلى ، و بصورت يك داستان ديگر
نقل شده ، بخاطر نكته اى بوده ، كه آنرا ايجاب مى كرده .
داستان گاو بنى اسرائيل و برخورد آنان با پيامبر عصر خود
(و اذ قال موسى لقومه ) الخ ، خطاب در اين آيه برسولخدا صلى الله عليه و آله
و سلم است و كلامى است در صورت داستان ، و مقدمه ايست توضيحى ، براى خطاب بعدى
، و در آن نامى از علت كشتن گاو، و نتيجه اى كه از آن منظور است ، نبرده ، بلكه
سربسته فرموده : خدا دستور داده گاوى را بكشيد، و اما اينكه چرا بكشيد، و كشتن آن چه
فائده اى دارد؟ هيچ بيان نكرد، تا حس كنجكاوى شنونده تحريك شود، و در مقام تجسس بر
آيد، تا وقتى علت را شنيد، بهتر آنرا تحويل بگيرد، و ارتباط ميان دو كلام را بهتر
بفهمد.
و بهمين جهت وقتى بنى اسرائيل فرمان : (ان اللّه يامركم ان تذبحوا بقرة ) را
شنيدند، تعجب كردند، و جز اينكه كلام موسى پيغمبر خدا را
حمل بر اين كنند كه مردم را مسخره كرده ، محمل ديگرى براى گاوكشى نيافتند، چون هر
چه فكر كردند، هيچ رابطه اى ميان درخواست خود، يعنى داورى در مسئله آن كشته ، و كشف
آن جنايت ، و ميان گاوكشى نيافتند، لذا گفتند: آيا ما را مسخره مى كنى ؟.
و منشاء اين اعتراضشان ، نداشتن روح تسليم ، و اطاعت ، و در عوض داشتن ملكه استكبار، و
خوى نخوت و سركشى بود، و باصطلاح ميخواستند بگويند: ما هرگز زير بار تقليد
نمى رويم ، و تا چيزيرا نبينيم ، نمى پذيريم ، همچنانكه در مسئله ايمان بخدا باو
گفتند: (لن نومن لك ، حتى نرى اللّه جهرة ) ، ما بتو ايمان نمى آوريم ، مگر وقتى كه
خدا را فاش و هويدا ببينيم ).
و باين انحراف مبتلا نشدند، مگر بخاطر اينكه ميخواستند در همه امور
استقلال داشته باشند، چه امورى كه در خور استقلالشان بود، و چه آن امورى كه در خور
آن نبود، لذا احكام جارى در محسوسات را در معقولات هم جارى مى كردند، و از پيامبر خود
ميخواستند: كه پروردگارشان را بحس باصره آنان محسوس كند، و يا مى گفتند: (يا
موسى اجعل لنا الها، كما لهم آلهة ، قال انكم قوم تجهلون ) ، اى موسى براى ما خدائى
درست كن ، همانطور كه آنان خدايانى دارند، گفت : براستى شما مردمى هستيد كه ميخواهيد
هميشه نادان بمانيد، و خيال مى كردند: پيغمبرشان هم
مثل خودشان بوالهوس است ، و مانند آنان اهل بازى و مسخرگى است ، لذا گفتند: آيا ما را
مسخره مى كنى ؟ يعنى مثل ما سفيه و نادانى ؟ تا آنكه اين پندارشان را رد كرد، و فرمود:
(اعوذ باللّه ان اكون من الجاهلين ) ، و در اين پاسخ از خودش چيزى نگفت ، و نفرمود: من
جاهل نيستم ، بلكه فرمود: پناه بخدا مى برم از اينكه از جاهلان باشم ، خواست تا
بعصمت الهى كه هيچوقت تخلف نمى پذيرد، تمسك جويد، نه بحكمت هاى مخلوقى ، كه
بسيار تخلف پذير است ، (بشهادت اينكه مى بينيم ، چه بسيار آلودگانى كه علم و حكمت
دارند، ولى از آلودگى جلوگير ندارند).
بنى اسرائيل معتقد بودند: آدمى نبايد سخنى را از كسى بپذيرد، مگر با
دليل ، و اين اعتقاد هر چند صحيح است ، و لكن اشتباهى كه ايشان كردند، اين بود: كه
خيال كردند آدمى ميتواند بعلت هر حكمى بطور
تفصيل پى ببرد، و اطلاع اجمالى كافى نيست ، بهمين جهت از آنجناب خواستند تا
تفصيل اوصاف گاو نامبرده را بيان كند، چون عقلشان حكم مى كرد كه نوع گاو خاصيت
مرده زنده كردن را ندارد، و اگر براى زنده كردن
مقتول ، الا و لابد بايد گاوى كشته شود، لابد گاو مخصوصى است ، كه چنين خاصيتى
دارد، پس بايد با ذكر اوصاف آن ، و با بيانى
كامل ، گاو نامبرده را مشخص كند.
لذا گفتند: از پروردگارت بخواه ، تا براى ما بيان كند: اين گاو چگونه گاوى است ، و
چون بى جهت كار را بر خود سخت گرفتند، خدا هم بر آنان سخت گرفت ، و موسى در
پاسخشان فرمود: بايد گاوى باشد كه نه لاغر باشد، و نه پير و نازا، و نه بكر،
كه تاكنون گوساله نياورده باشد، بلكه متوسطالحال باشد.
كلمه (عوان ) در زنان و چارپايان ، عبارتست از زن و يا حيوان ماده اى كه در سنين متوسط
از عمر باشد، يعنى سنين ميانه باكره گى و پيرى .
آنگاه پروردگارشان بحالشان ترحم كرد، و اندرزشان فرمود، كه اينقدر در
سئوال از خصوصيات گاو اصرار نكنند، و دائره گاو را بر خود تنگ نسازند، و بهمين
مقدار از بيان قناعت كنند، و فرمود: (فافعلوا ما تومرون ) ، همين را كه از شما خواسته
اند بياوريد.
ولى بنى اسرائيل با اين اندرز هم از سئوال باز نايستادند، و دوباره گفتند: از
پروردگارت بخواه ، رنگ آن گاو را براى ما بيان كند، فرمود: گاوى باشد زرد رنگ ،
ولى زرد پر رنگ ، و شفاف ، كه بيننده از آن خوشش آيد، در اينجا ديگر وصف گاو تمام
شد، و كاملا روشن گرديد، كه آن گاو عبارت است ، از چه گاوى ، و داراى چه رنگى .
ولى با اينحال
باز راضى نشدند، و دوباره همان حرف اولشانرا تكرار كردند، آنهم با عبارتى كه
كمترين بوئى از شرم و حيا از آن استشمام نميشود، و گفتند از پروردگارت بخواه ،
براى ما بيان كند: كه اين گاو چگونه گاوى باشد؟ چون گاو براى ما مشتبه شده ، و ما
انشاءاللّه هدايت ميشويم .
موسى عليه السلام براى بار سوم پاسخ داد: و در توضيح ماهيت آن گاو، و رنگش
فرمود: (گاوى باشد كه هنوز براى شخم و آب كشى رام نشده باشد، نه بتواند شخم
كند، و نه آبيارى ، وقتى بيان گاو تمام شد، و ديگر چيزى نداشتند بپرسند، آنوقت
گفتند: (حالا درست گفتى )، عينا مثل كسيكه نمى خواهد سخن طرف خود را بپذيرد، ولى چون
ادله او قوى است ، ناگزير ميشود بگويد: بله درست است ، كه اين اعترافش از روى
ناچارى است ، و آنگاه از لجبازى خود عذر خواهى كند، باينكه آخر تاكنون سخنت روشن
نبود، و بيانت تمام نبود، حالا تمام شد، دليل بر اينكه اعتراف به (الان جئت بالحق )
ايشان ، نظير اعتراف آن شخص است اين است كه در آخر مى فرمايد: (فذبحوها، و ما
كادوا يفعلون ) ، گاو را كشتند، اما خودشان هرگز نميخواستند بكشند، خلاصه هنوز
ايمان درونى بسخن موسى پيدا نكرده بودند، و اگر گاو را كشتند، براى اين بود كه
ديگر بهانه اى نداشتند، و مجبور بقبول شدند.
(و اذ قتلتم نفسا، فاداراتم فيها) ، الخ در اينجا
باصل قصه شروع شده ، و كلمه (اداراتم ) در
اصل تداراءتم بوده ، و تدارء بمعناى تدافع و مشاجره است ، و از ماده
(دال - را - همزه ) است ، كه بمعناى دفع است ، شخصى را كشته بودند، و آنگاه
تداف ع مى كردند، يعنى هر طائفه خون او را از خود دور مى كرد، و بديگرى نسبت ميداد.
و خدا ميخواست آنچه آنان كتمان كرده بودند، بر ملا سازد، لذا دستور داد:
(فقلنا اضربوه ببعضها) ، الخ ، ضمير
اول به كلمه (نفس ) برمى گردد، و اگر مذكر آورد، باعتبار اين بود كه كلمه
(قتيل ) بر آن صادق بود، و ضمير دومى به بقره برمى گردد، كه بعضى گفته اند:
مراد باين قصه بيان حكم است ، و ميخواهد مانند تورات حكمى از احكام مربوط بكشف جنايت
را بيان كند، و بفرمايد بهر وسيله شده بايد
قاتل را بدست آورد، تا خونى هدر نرفته باشد، نظير آيه : (و لكم فى القصاص
حيوه ) ، قصاص مايه زندگى شما است ، نه اينكه راستى راستى موسى عليه السلام
با دم آنگاو بمرده زده باشد، و بمعجزه نبوت مرده را زنده كرده باشد.
و لكن خواننده عزيز توجه دارد: كه اصل سياق كلام ، و مخصوصا اين قسمت از كلام ، كه
مى فرمايد: (پس گفتيم او را به بعضى قسمتهاى گاو بزنيد، كه خدا اينطور مردگان
را زنده مى كند)، هيچ سازگارى ندارد.
تشبيه قساوت قلوب به سنگ سخت
(ثم قست قلوبكم من بعد ذلك ، فهى كالحجاره ، او اشد قسوه ) الخ ، كلمه قسوة
وقتى در خصوص قلب استعمال ميشود، معنى صلابت و سختى را ميدهد، و بمنزله صلابت
سنگ است ، و كلمه (اءو) بمعناى (بل ) است ، و مراد باينكه بمعناى (بلكه ) است ، اين
استكه معنايش با مورد (بلكه ) منطبق است .
آيه شريفه شدت قساوت قلوب آنان را، اينطور بيان كرده : كه (بعضى از سنگها احيانا
مى شكافند، و نهرها از آنها جارى ميشود)، و ميانه سنگ سخت ، و آب نرم مقابله انداخته ،
چون معمولا هر چيز سختى را بسنگ تشبيه مى كنند، همچنانكه هر چيز نرم و لطيفى را بآب
مثل مى زنند، مى فرمايد: سنگ بآن صلابتش مى شكافد، و انهارى از آب نرم از آن بيرون
مى آيد، ولى از دلهاى اينان حالتى سازگار با حق بيرون نميشود، حالتى كه با سخن
حق ، و كمال واقعى ، سازگار باشد.
(و ان منها لما يهبط من خشيه اللّه ) الخ ، هبوط سنگها همان سقوط و شكافتن صخره هاى
بالاى كوهها است ، كه بعد از پاره شدن تكه هاى آن در اثر زلزله ، و يا آب شدن
يخهاى زمستانى ، و جريان آب در فصل بهار، بپائين كوه سقوط مى كند.
و اگر اين سقوط را كه مستند بعوامل طبيعى است ، هبوط از ترس خدا خوانده ، بدين جهت
است كه همه اسباب بسوى خداى مسبب الاسباب منتهى ميشود، و همينكه سنگ در برابر
عوامل خاص بخود متاءثر گشته و تاءثير آنها را مى پذيرد، و از كوه مى غلطد، همين خود
پذيرفتن و تاءثر از امر خداى سبحان نيز هست ، چون در حقيقت خدا باو امر كرده كه سقوط
كند، و سنگها هم بطور تكوين ، امر خدايرا مى فهمند، همچنانكه قرآن كريم مى فرمايد:
(و ان من شى ء الا يسبح بحمده و لكن لا تفقهون تسبيحهم ) ، هيچ موجودى نيست ، مگر
آنكه با حمد خدا، پروردگارش را تسبيح ميگويد، ولى شما تسبيح آنها را نمى فهميد و
نيز فرموده : (كل له قانتون ) ، همه در عبادت اويند، و خشيت جز همين
انفعال شعورى ، چيز ديگرى نيست ، و بنابراين سنگ كوه از خشيت خدا فرو مى غلطد، و آيه
شريفه جارى مجراى آيه : (و يسبح الرعد بحمده ، و الملائكه من خيفته ) ، رعد بحمد خدا
و ملائكه از ترس ، او را تسبيح ميگويند).
و آيه (و لله يسجد من فى السماوات و الارض ، طوعا و كرها، و ظلالهم بالغدو و
الاصال ) ، براى خدا همه آنكسانيكه در آسمانها و زمينند سجده مى كنند، چه با اختيار و
چه بى اختيار، و حتى سايه هايشان در صبح و شب ميباشد كه صداى رعد آسمانرا، تسبيح
و حمد خدا دانسته ، سايه آنها را سجده خداى سبحان معرفى مى كند و از
قبيل آياتى ديگر، كه مى بينيد سخن در آنها از باب
تحليل جريان يافته است .
و سخن كوتاه اينكه جمله (و ا ن منها لما يهبط) الخ ، بيان دومى است براى اين معنا: كه
دلهاى آنان از سنگ سخت تر است ، چون سنگها از خدا خشيت دارند، و از خشيت او از كوه
بپائين مى غلطند، ولى دلهاى اينان از خدا نه خشيتى دارند، و نه هيبتى .
بحث روايتى (شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته و درباره داستان گاو بنىاسرائيل )
در محاسن از امام صادق عليه السلام روايت كرده ، كه در تفسير جمله : (خذوا ما آتينا كم
بقوة ) ، در پاسخ كسيكه پرسيد: منظور قوت بدنى است ؟ يا قلبى ؟ فرمود: هر دو
منظور است .
مؤ لف : اين روايت را عياشى هم در تفسير خود آورده .
و در تفسير عياشى ، از حلبى روايت كرده ، كه در تفسير جمله : (و اذكروا ما فيه )
گفته است : يعنى متذكر دستوراتيكه در آنست ، و نيز متذكر عقوبت ترك آن دستورات
بشويد.
مؤ لف : اين نكته از موقعيت و مقام جمله : (و رفعنا فوقكم الطور خذوا) نيز استفاده
ميشود.
و در درمنثور استكه ، از ابى هريره روايت شده كه گفت : رسولخدا صلى الله عليه و آله
و سلم فرمود: اگر بنى اسرائيل در قضيه ذبح بقره نگفته بودند: (و انا انشاءاللّه
لمهتدون ( هرگز و تا ابد هدايت نميشدند، و اگر از همان
اول بهر گاو دست رسى مى يافتند، و ذبح مى كردند،
قبول ميشد، و لكن خودشان در اثر سئوالهاى بى جا، دائره آنرا بر خود تنگ كردند، و خدا
هم بر آنها تنگ گرفت .
و در تفسير عياشى از على بن يقطين روايت كرده كه گفت : از ابى الحسن عليه السلام
شنيدم مى فرمود: خداوند بنى اسرائيل را دستور داد: يك گاو بكشند، و از آن گاو هم تنها
بدم آن نيازمند بودند، ولى خدا بر آنان سخت گيرى كرد.
و در كتاب عيون اخبار الرضا، و تفسير عياشى ، از بزنطى روايت شده كه گفت : از
حضرت رضا عليه السلام شنيدم ، مى فرمود: مردى از بنى
اسرائيل يكى از بستگان خود را بكشت ، و جسد او را برداشته در سر راه وارسته ترين
اسباط بنى اسرائيل انداخت ، و بعد خودش بخونخواهى او برخاست .
بموسى عليه السلام گفتند: كه سبط آل فلان ، فلانى را كشته اند، خبر بده ببينيم چه
كسى او را كشته ؟ موسى عليه السلام فرمود: بقره اى برايم بياوريد، تا بگويم : آن
شخص كيست ، گفتند: مگر ما را مسخره كرده اى ؟ فرمود: پناه مى برم بخدا از اين كه از
جاهلان باشم ، و اگر بنى اسرائيل از ميان همه گاوها، يك گاو آورده بودند، كافى بود،
و لكن خودشان بر خود سخت گرفتند، و آنقدر از خصوصيات آن گاو پرسيدند، كه
دائره آنرا بر خود تنگ كردند، خدا هم بر آنان تنگ گرفت . 309
يكبار گفتند: از پروردگارت بخواه تا گاو را براى ما بيان كند كه چگونه گاوى است
، فرمود: خدا مى فرمايد: گاوى باشد كه نه كوچك و نه بزرگ بلكه متوسط و اگر
گاوى را آورده بودند كافى بود بى جهت بر خود تنگ گرفتند خدا هم بر آنان تنگ
گرفت .
يك بار ديگر گفتند: از پروردگارت بپرس : رنگ گاو چه جور باشد، با اينكه از نظر
رنگ آزاد بودند، خدا دائره را بر آنان تنگ گرفت ، و فرمود: زرد باشد، آنهم نه هر
گاو زردى ، بلكه زرد سير، و آنهم نه هر رنگ سير، بلكه رنگ سيرى كه بيننده را
خوش آيد، پس دائره گاو بر آنان تا اين مقدار تنگ شد، و معلوم است كه چنين گاوى در
ميان گاوها كمتر يافت ميشود، و حال آنكه اگر از
اول يك گاوى را بهر رنگ و هر جور آورده بودند كافى بود.
باز باين مقدار هم اكتفا ننموده ، با يك سئوال بيجاى ديگر همان گاو زرد خوش رنگ را هم
محدود كردند، و گفتند: از پروردگارت بپرس : خصوصيات اين گاو را بيشتر بيان كند،
كه امر آن بر ما مشتبه شده است ، و چون خود بر خويشتن تنگ گرفتند، خدا هم بر آنان
تنگ گرفت ، و باز دائره گاو زرد رنگ كذائى را تنگ تر كرد، و فرمود: گاو زرد
رنگى كه هنوز براى كشت و زرع و آب كشى رام نشده ، و رنگش يكدست است خالى در رنگ
آن نباشد.
گفتند: حالا حق مطلب را اداء كردى ، و چون بجستجوى چنين گاوى برخاستند غير از يك
راءس نيافتند، آنهم از آن جوانى از بنى اسرائيل بود، و چون قيمت پرسيدند گفت : به
پرى پوستش از طلا، لاجرم نزد موسى آمدند، و جريان را گفتند: دستور داد بايد بخريد،
پس آن گاو را بآن قيمت خريدارى كردند، و آوردند.
موسى عليه و السلام دستور داد آنرا ذبح كردند، و دم آنرا بجسد مرد كشته زدند، وقتى
اينكار را كردند، كشته زنده شد، و گفت : يا
رسول اللّه مرا پسر عمويم كشته ، نه آن كسانى كه متهم
بقتل من شده اند.
آنوقت قاتل را شناختند، و ديدند كه بوسيله دم گاو زنده شد، بفرستاده خدا موسى عليه
و السلام گفتند: اين گاو داستانى دارد، موسى پرسيد: چه داستانى ؟ گفتند: جوانى بود
در بنى اسرائيل كه خيلى بپدر و مادر خود احسان مى كرد، روزى جنسى را خريده بود، آمد
تا از خانه پول ببرد، ولى ديد پدرش سر بر جامه او نهاده ، و بخواب رفته ، و كليد
پولهايش هم زير سر اوست ، دلش نيامد پدر را بيدار كند، لذا از خير آن معامله گذشت و
چون پدر از خواب برخاست ، جريانرا بپدر گفت ، پدر او را احسنت گفت ، و گاوى در
عوض باو بخشيد، كه اين بجاى آن سودى كه از تو فوت شد، و نتيجه سخت گيرى
بنى اسرائيل در امر گاو، اين شد كه گاو داراى اوصاف كذائى ، منحصر در همين گاو
شود، كه اين پدر بفرزند خود بخشيد، و نتيجه اين انحصار هم آن شد كه سودى فراوان
عايد آن فرزند شود، موسى گفت ببينيد نتيجه احسان چه جور و تا چه اندازه به نيكوكار
مى رسد.
مؤ لف : روايات بطوريكه ملاحظه مى فرمائيد، با
اجمال آنچه كه ما از آيات شريفه استفاده كرديم منطبق است .
بحث فلسفى (درباره دو معجزه : زنده كردن مردگان و مسخ )
اين سوره بطوريكه ملاحظه مى كنيد، عده اى از معجزات را در قصص بنى
اسرائيل و ساير اقوام مى شمارد، يكى شكافتن دريا، و غرق كردن فرعون ، در آيه : (و
اذ فرقنا بكم البحر فانجيناكم و اغرقنا آل فرعون ) الخ ، است ، و يكى گرفتن
صاعقه بر بنى اسرائيل و زنده كردن آنان بعد از مردن است ، كه آيه : (و اذ قلتم يا
موسى لن نومن لك ) الخ ، متعرض آنست ، و يكى سايه افكندن ابر بر بنى
اسرائيل ، و نازل كردن من و سلوى در آيه : (و ظللنا عليكم الغمام ) الخ است ، و يكى
انفجار چشمه هائى از يك سنگ در آيه : (و اذ استسقى موسى لقومه ) الخ است ، و يكى
بلند كردن كوه طور بر بالاى سر بنى اسرائيل در آيه : (و رفعنا فوقكم الطور)
الخ است ، و يكى مسخ شدن جمعى از بنى اسرائيل در آيه (: فقلنا لهم كونوا قرده )
الخ است ، و يكى زنده كردن آن مرد قتيل است ، با عضوى از گاو ذبح شده ، در آيه :
(فقلنا اضربوه ببعضها) الخ ، و باز يكى ديگر زنده كردن اقوامى ديگر در آيه :
(الم تر الى الذين خرجوا من ديارهم ) الخ است ، و نيز زنده كردن آنكسى كه از قريه
خرابى مى گذشت در آيه : (او كالذى مر على قريه و هى خاويه على عروشها) الخ ، و
نيز احياء مرغ سر بريده بدست ابراهيم عليه و السلام در آيه (و اذ
قال ابراهيم رب ارنى كيف تحيى الموتى ) الخ است ، كه مجموعا دوازده معجزه خارق
العاده ميشود، و بيشترش بطوريكه قرآن كريم ذكر فرموده در بنى
اسرائيل رخ داده است .
و ما در سابق امكان عقلى وقوع معجزه را اثبات كرديم ، و گفتيم : كه معجزه در عين اينكه
معجزه است ، ناقض و منافى با قانون عليت و معلوليت كلى نيست ، و با آن بيان روشن
گرديد كه هيچ دليلى بر اين نداريم كه آيات قرآنى را كه ظاهر در وقوع معجزه است
تاءويل نموده ، از ظاهرش برگردانيم ، چون گفتيم : حوادثى است ممكن ، نه از محالات
عقلى ، از قبيل انقسام عدد سه بدو عدد جفت ، و متساوى ، و يا تولد مولودى كه پدر خودش
نيز باشد، چون اينگونه امور امكان ندارد.
بله در ميانه همه معجزات ، دو تا معجزه هست كه احتياج به بحث ديگرى جداگانه دارد،
يكى زنده كردن مردگان ، و دوم معجزه مسخ .
درباره اين دو معجزه بعضى گفته اند: اين معنا در
محل خودش ثابت شده : كه هر موجود كه داراى قوه و استعداد و
كمال و فعليت است ، بعد از آنكه از مرحله استعداد بفعليت رسيد، ديگر
محال است بحالت استعداد برگردد، و همچنين هر موجوديكه از نظر وجود، داراى
كمال بيشترى است ، محال است برگردد، و بموجودى ناقص تر از خود
مبدل شود، و در عين حال همان موجود اول باشد.
و انسان بعد از مردنش تجرد پيدا مى كند، يعنى نفسش از ماده مجرد ميشود، و موجودى مجرد
مثالى يا عقلى مى گردد، و مرتبه مثاليت و عقليت فوق مرتبه ماديت است ، چون وجود، در
آندو قوى تر از وجود مادى است ، با اين حال ديگر
محال است چنين انسانى ، يا بگو چنين نفس تكامل يافته اى ، دوباره اسير ماده شود، و
باصطلاح زنده گردد، و گرنه لازم مى آيد كه چيزى بعد از فعليت بقوه و استعداد
برگردد، و اين محال است ، و نيز وجود انسان ، وجودى قوى تر از وجود ساير انواع
حيوانات است ، و محال است انسان برگردد، و بوسيله مسخ ، حيوانى ديگر شود.
اين اشكالى است كه در باب زنده شدن مردگان و مسخ انسانها بصورت حيوانى ديگر
شده است ، و ما در پاسخ ميگوئيم : بله برگشت چيزيكه از قوه بفعليت رسيده ، دوباره
قوه شدن آن محال است ، ولى زنده شدن مردگان ، و همچنين مسخ ، از مصاديق اين امر
محال نيستند.
توضيح اينكه : آنچه از حس و برهان بدست آمده ، اين استكه جوهر نباتى مادى وقتى در
صراط استكمال حيوانى قرار مى گيرد، در اين صراط بسوى حيوان شدن حركت مى كند، و
بصورت حيوانيت كه صورتى است مجرد بتجرد برزخى در مى آيد، و حقيقت اين صورت
اين است كه : چيزى خودش را درك كند، (البته ادراك جزئى خيالى )، و درك خويشتن حيوان
، وجود كامل جوهر نباتى است ، و فعليت يافتن آن قوه و استعدادى است كه داشت ، كه با
حركت جوهرى بآن كمال رسيد، و بعد از آنكه گياه بود حيوان شد، و ديگر
محال است دوباره جوهرى مادى شود، و بصورت نبات در آيد، مگر آنكه از ماده حيوانى خود
جدا گشته ، ماده با صورت ماديش بماند، مثل اينكه حيوانى بميرد، و جسدى بى حركت
شود.
از سوى ديگر صورت حيوانى منشاء و مبدء افعالى ادراكى ، و كارهائى است كه از روى
شعور از او سر مى زند، و در نتيجه احوالى علمى هم بر آن
افعال مترتب ميشود،و اين احوال علمى در نفس حيوان نقش مى بندد، و در اثر تكرار اين
افعال ، و نقش بندى اين احوال در نفس حيوان ، از آنجا كه نقش هائى شبيه بهم است ، يك
نقش واحد و صورتى ثابت ، و غير قابل زوال ميشود، و ملكه اى راسخه مى گردد، و يك
صورت نفسانى جديد مى شود، كه ممكن است نفس حيوانى بخاطر اختلاف اين ملكات متنوع
شود، و حيوانى خاص ، و داراى صورت نوعيه اى خاص بشود، مثلا در يكى بصورت مكر،
و در نوعى ديگر كينه توزى ، و در نوعى ديگر شهوت ، و در چهارمى وفاء، و در پنجمى
درندگى ، و امثال آن جلوه كند.
و اما مادام كه اين احوال علمى حاصل از افعال ، در اثر تكرار بصورت ملكه در نيامده
باشد، نفس حيوان بهمان سادگى قبليش باقى است ، و مانند نبات است ، كه اگر از
حركت جوهرى باز بايستد، همچنان نبات باقى خواهد ماند، و آن استعداد حيوان شدنش از
قوه بفعليت درنمى آيد.
و اگر نفس برزخى از جهت احوال حاصله از افعالش ، در همان
حال اول ، و فعل اول ، و با نقشبندى صورت اول ،
تكامل مى يافت ، قطعا علاقه اش با بدن هم در همان ابتداى وجودش قطع ميشد، و اگر مى
بينيم قطع نمى شود، بخاطر همين است كه آن صورت در اثر تكرار ملكه نشده ، و در
نفس رسوخ نكرده ، بايد با تكرار افعالى ادراكى ماديش ، بتدريج و خورده خورده
صورتى نوعى در نفس رسوخ كند، و حيوانى خاص بشود، - البته در صورتيكه
عمر طبيعى ، و يا مقدار قابل ملاحظه اى از آنرا داشته باشد - و اما اگر بين او و بين
عمر طبيعيش ، و يا آنمقدار قابل ملاحظه از عمر طبيعيش ، چيزى از
قبيل مرگ فاصله شود، حيوان بهمان سادگى ، و بى نقشى حيوانيتش باقى ميماند، و
صورت نوعيه اى بخود نگرفته ، مى ميرد.
و حيوان وقتى در صراط انسانيت قرار بگيرد، وجودى است كه علاوه بر ادراك خودش ،
تعقل كلى هم نسبت بذات خود دارد، آنهم تعقل مجرد از ماده ، و لوازم آن ، يعنى اندازه ها، و
ابعاد، و رنگها، و امثال آن ، در اينصورت با حركت جوهرى از فعليت مثالى كه نسبت
بمثاليت فعليت است ، ولى نسبت بفعل قوه ، استعداد است ، بتدريج بسوى تجرد عقلى قدم
مى گذارد، تا وقتى كه صورت انسانى درباره اش تحقق يابد، اينجاست كه ديگر
محال است اين فعليت برگردد بقوه ، كه همان تجرد مثالى بود، همانطور كه گفتيم
فعليت حيوانيت محال است برگردد، و قوه شود.
تازه اين صورت انسانيت هم ، افعال و بدنبال آن احوالى دارد، كه با تكرار و تراكم آن
احوال ، بتدريج صورت خاصى جديد پيدا ميشود، كه خود باعث مى گردد يك نوع انسان ،
با نواعى از انسان تنوع پيدا كند، يعنى همان تنوعى كه در حيوان گفتيم .
حال كه اين معنا روشن گرديد فهميدى كه اگر فرض كنيم انسانى بعد از مردنش بدنيا
برگردد، و نفسش دوباره متعلق بماده شود، آنهم همان ماده اى كه قبلا متعلق بآن بود، اين
باعث نميشود كه تجرد نفسش باطل گردد، چون نفس اين فرد انسان ،
قبل از مردنش تجرد يافته بود، بعد از مردنش هم تجرد يافت ، و بعد از برگشتن به
بدن ، باز همان تجرد را دارد.
تنها چيزيكه با مردن از دست داده بود، اين بود كه آن ابزار و آلاتيكه با آنها در مواد
عالم دخل و تصرف مى كرد، و خلاصه ابزار كار او بودند، آنها را از دست داد، و بعد از
مردنش ديگر نميتوانست كارى مادى انجام دهد، همانطور كه يك نجار يا صنعت گر ديگر،
وقتى ابزار صنعت خود را از دست بدهد، ديگر نميتواند در مواد كارش از
قبيل تخته و آهن و امثال آن كار كند، و دخل و تصرف نمايد، و هر وقت دستش بآن ابزار
رسيد، باز همان استاد سابق است ، و ميتواند دوباره بكارش
مشغول گردد، نفس هم وقتى بتعلق فعلى بماده اش برگردد، دوباره دست بكار شده ،
قوى و ادوات بدنى خود را كار مى بندد، و آن
احوال و ملكاتى را كه در زندگى قبليش بواسطه
افعال مكرر تحصيل كرده بود، تقويت نموده ، دو چندانش مى كند، و دوران جديدى از
استكمال را شروع مى كند، بدون اينكه مستلزم رجوع قهقرى ، و سير نزولى از
كمال بسوى نقص ، و از فعل بسوى قوه باشد.
اشكالى بر گفتار فوق و پاسخ به آن
و اگر بگوئى : اين سخن مستلزم قول بقسر دائم است ، و بطلان قسر دائم از ضروريات
است ، توضيح اينكه نفس مجرد، كه از بدن منقطع شده ، اگر باز هم در طبيعتش امكان اين
معنا باقى مانده باشد كه بوسيله افعال مادى بعد از تعلق بماده براى بار دوم باز هم
استكمال كند، معلوم ميشود مردن و قطع علاقه اش از بدن ،
قبل از بكمال رسيدن بوده ، و مانند ميوه نارسى بوده كه از درخت چيده باشند، و معلوم است
كه چنين كسى تا ابد از آنچه طبيعتش استعدادش را داشته محروم ميماند، چون بنا نيست
تمامى مردگان دوباره بوسيله معجزه زنده شوند، و خلاء خود را پر كنند، و محروميت
دائمى همان قسر دائمى است ، كه گفتيم محال است .
در پاسخ ميگوئيم : اين نفوسيكه در دنيا از قوه بفعليت در آمده ، و بحدى از فعليت رسيده
، و مرده اند ديگر امكان استكمالى در آينده و بطور دائم در آنها باقى نمانده ، بلكه يا
همچنان بر فعليت حاضر خود مستقر مى گردند، و يا آنكه از آن فعليت در آمده ، صورت
عقليه مناسبى بخود مى گيرند، و باز بهمان حد و اندازه باقى ميمانند و خلاصه امكان
استكمال بعد از مردن تمام ميشود.
پس انسانيكه با نفسى ساده مرده ، ولى كارهائى هم از خوب و بد كرده ، اگر دير مى مرد
و مدتى ديگر زندگى مى كرد، ممكن بود براى نفس ساده خود صورتى سعيده و يا شقيه
كسب كند، و همچنين اگر قبل از كسب چنين صورتى بميرد، ولى دو مرتبه بدنيا برگردد،
و مدتى زندگى كند، باز ممكن است زائد بر همان صورت كه گفتيم صورتى جديد، كسب
كند.
و اگر برنگردد در عالم برزخ پاداش و يا كيفر كرده هاى خود را مى بيند، تا آنجا كه
بصورتى عقلى مناسب با صورت مثالى قبليش در آيد، وقتى در آمد، ديگر آن امكان
استكمال باطل گشته ، تنها امكانات استكمالهاى عقلى برايش باقى ميماند،
كه در چنين حالى اگر بدنيا برگردد، ميتواند صورت عقليه ديگرى از ناحيه ماده و
افعال مربوط بآن كسب كند، مانند انبياء و اولياء، كه اگر فرض كنيم دوباره بدنيا
برگردند، ميتوانند صورت عقليه ديگرى بدست آورند، و اگر برنگردند، جز آنچه در
نوبت اول كسب كرده اند، كمال و صعود ديگرى در مدارج آن ، و سير ديگرى در صراط آن ،
نخواهند داشت ، (دقت فرمائيد).
و معلوم است كه چنين چيزى قسر دائمى نخواهد بود، و اگر صرف اينكه (نفسى از نفوس
ميتوانسته كمالى را بدست آورد، و بخاطر عمل عاملى و تاءثير علت هائى نتوانسته بدست
بياورد، و از دنيا رفته ) قسر دائمى باشد، بايد بيشتر و يا همه حوادث اين عالم ، كه
عالم تزاحم و موطن تضاد است ، قسر دائمى باشد.
پس جميع اجزاء اين عالم طبيعى ، در همديگر اثر دارند، و قسر دائمى كه
محال است ، اين است كه در يكى از غريزه ها نوعى از انواع اقتضاء نهاده شود، كه تقاضا
و يا استعداد نوعى از انواع كمال را داشته باشد ولى براى ابد اين استعدادش بفعليت
نرسيده باشد، حال يا براى اينكه امرى در داخل ذاتش بوده كه او را از رسيدن
بكمال باز داشته ، و يا بخاطر امرى خارج از ذاتش بوده كه استعداد بحسب غريزه او را
باطل كرده ، كه در حقيقت ميتوان گفت اين خود دادن غريزه و خوى
باطل بكسى است كه مستعد گرفتن خوى كمال است ، و جبلى كردن لغو و بيهوده كارى ، در
نفس او است . (دقت بفرمائيد).
و همچنين اگر انسانى را فرض كنيم ، كه صورت انسانيش بصورت نوعى ديگر از انواع
حيوانات ، از قبيل ميمون ، و خوك ، مبدل شده باشد، كه صورت حيوانيت روى صورت
انسانيش نقش بسته ، و چنين كسى انسانى است خوك ، و يا انسانى است ميمون ، نه اينكه
بكلى انسانيتش باطل گشته ، و صورت خوكى و ميمونى بجاى صورت انسانيش نقش
بسته باشد.
پس وقتى انسان در اثر تكرار عمل ، صورتى از صور ملكات را كسب كند، نفسش بآن
صورت متصور مى شود، و هيچ دليلى نداريم بر
محال بودن اينكه نفسانيات و صورتهاى نفسانى همانطور كه در آخرت مجسم ميشود، در
دنيا نيز از باطن بظاهر در آمده ، و مجسم شود.
در سابق هم گفتيم : كه نفس انسانيت در اول حدوثش كه هيچ نقشى نداشت ، و
قابل و پذيراى هر نقشى بود، مى تواند بصورتهاى خاصى متنوع شود، بعد از ابهام
مشخص ، و بعد از اطلاق مقيد شود، و بنابراين همانطور كه گفته شد، انسان مسخ شده ،
انسان است و مسخ شده ، نه اينكه مسخ شده اى فاقد انسانيت باشد (دقت فرمائيد).
در جرائد روز هم ، از اخبار مجامع علمى اروپا و آمريكا چيزهائى ميخوانيم ، كه امكان زنده
شدن بعد از مرگ را تاءييد مى كند، و همچنين مبدل شدن صورت انسان را بصورت ديگر
يعنى مسخ را جائز ميشمارد،
گو اينكه ما در اين مباحث اعتماد باينگونه اخبار نمى كنيم ولكن مى خواهيم تذكر دهيم كه
اهل بحث از دانش پژوهان آنچه را ديروز خوانده اند، امروز فراموش نكنند.
در اينجا ممكن است بگوئى : بنا بر آنچه شما گفتيد، راه براى تناسخ هموار شد، و
ديگر هيچ مانعى از پذيرفتن اين نظريه باقى نمى ماند.
در جواب ميگوئيم : نه ، گفتار ما هيچ ربطى به تناسخ ندارد، چون تناسخ عبارت از اين
است كه بگوئيم : نفس آدمى بعد از آنكه بنوعى
كمال استكمال كرد، و از بدن جدا شد، به بدن ديگرى
منتقل شود، و اين فرضيه ايست محال چون بدنى كه نفس مورد گفتگو ميخواهد
منتقل بآن شود، يا خودش نفس دارد، و يا ندارد، اگر نفس داشته باشد مستلزم آنست كه يك
بدن داراى دو نفس بشود، و اين همان وحدت كثير و كثرت واحد است (كه
محال بودنش روشن است )، و اگر نفسى ندارد، مستلزم آنست كه چيزيكه بفعليت رسيده ،
دوباره برگردد بالقوه شود، مثلا پيرمرد برگردد كودك شود، (كه
محال بودن اين نيز روشن است )، و همچنين اگر بگوئيم : نف س
تكامل يافته يك انسان ، بعد از جدائى از بدنش ، ببدن گياه و يا حيوانى
منتقل شود، كه اين نيز مستلزم بالقوه شدن
بالفعل است ، كه بيانش گذشت .
بحث علمى و اخلاقى (درباره رفتار و اخلاق بنىاسرائيل )
در قرآن از همه امتهاى گذشته بيشتر، داستانهاى بنى
اسرائيل ، و نيز بطوريكه گفته اند از همه انبياء گذشته بيشتر، نام حضرت موسى
(عليه السلام ) آمده ، چون مى بينيم نام آن جناب در صد و سى و شش جاى قرآن ذكر شده ،
درست دو برابر نام ابراهيم (عليه السلام )، كه آن جناب هم از هر پيغمبر ديگرى نامش
بيشتر آمده ، يعنى باز بطوريكه گفته اند، نامش در شصت و نه مورد ذكر شده .
علتى كه براى اين معنا بنظر مى رسد، اينست كه اسلام دينى است حنيف ، كه اساسش
توحيد است ، و توحيد را ابراهيم (عليه السلام ) تاءسيس كرد، و آنگاه خداى سبحان آنرا
براى پيامبر گراميش محمد صلى الله عليه و آله و سلم باتمام رسانيد، و فرمود: (ملة
ابيكم ابراهيم هو سماكم المسلمين من قبل ) ، (دين توحيد، دين پدرتان ابراهيم است ، او
شما را از پيش مسلمان ناميد) و بنى اسرائيل در پذيرفتن توحيد لجوج ترين امتها بودند،
و از هر امتى ديگر بيشتر با آن دشمنى كردند،
و دورتر از هر امت ديگرى از انقياد در برابر حق بودند، همچنانكه كفار عرب هم كه پيامبر
اسلام گرفتار آنان شد، دست كمى از بنى اسرائيل نداشتند، و لجاجت و خصومت با حق را
بجائى رساندند كه آيه : (ان الذين كفروا سواء عليهم ءاءنذرتهم ام لم تنذرهم لا يؤ
منون ) ، (كسانيكه كفر ورزيدند، چه انذارشان بكنى ، و چه نكنى ايمان نمى آورند) در
حقشان نازل شد و هيچ قساوت و جفا، و هيچ رذيله ديگر از
رذائل ، كه قرآن براى بنى اسرائيل ذكر مى كند، نيست ، مگر آنكه در كفار عرب نيز وجود
داشت ، و بهر حال اگر در قصه هاى بنى اسرائيل كه در قرآن آمده دقت كنى ، و در آنها
باريك شوى ، و باسرار خلقيات آنان پى ببرى ، خواهى ديد كه مردمى فرو رفته در
ماديات بودند، و جز لذائذ مادى ، و صورى ، چيزى ديگرى سرشان نميشده ، امتى بوده
اند كه جز در برابر لذات و كمالات مادى تسليم نميشدند، و بهيچ حقيقت از حقائق ماوراء
حس ايمان نمى آوردند، همچنانكه امروز هم همينطورند.
و همين خوى ، باعث شده كه عقل و اراده شان در تحت فرمان و انقياد حس و ماده قرار گيرد، و
جز آنچه را كه حس و ماده تجويز كند، جائز ندانند، و بغير آنرا اراده نكنند، و باز همين
انقياد در برابر حس ، باعث شده كه هيچ سخنى را نپذيرند، مگر آنكه حس آنرا تصديق
كند، واگر دست حس بتصديق و تكذيب آن نرسيد، آنرا نپذيرند، هر چند كه حق باشد.
و باز اين تسليم شدنشان در برابر محسوسات ، باعث شده كه هر چه را ماده پرستى
صحيح بداند، و بزرگان يعنى آنها كه ماديات بيشتر دارند، آنرا نيكو بشمارند،
قبول كنند، هر چند كه حق نباشد، نتيجه اين پستى و كوتاه فكريشان هم اين شد: كه در
گفتار و كردار خود دچار تناقض شوند، مثلا مى بينيم كه از يكسو در غير محسوسات
دنباله روى ديگران را تقليد كوركورانه خوانده ، مذمت مى كنند، هر چند كه
عمل عمل صحيح و سزاوارى باشد، و از سوى ديگر همين دنباله روى را اگر در امور
محسوس و مادى و سازگار با هوسرانيهايشان باشد، مى ستايند، هر چند كه
عمل عملى زشت و خلاف باشد.
يكى از عواملى كه اين روحيه را در يهود تقويت كرد، زندگى طولانى آنان در مصر، و در
زير سلطه مصريان است ، كه در اين مدت طولانى ايشانرا
ذليل و خوار كردند، و برده خود گرفته ، شكنجه دادند و بدترين عذابها را چشاندند،
فرزندانشان را ميكشتند، و زنانشان را زنده نگه ميداشتند، كه همين خود عذابى دردناك
بود، كه خدابدان مبتلاشان كرده بود.
و همين وضع باعث شد، جنس يهود سرسخت بار بيايند، و در برابر دستورات انبياءشان
انقياد نداشته ، گوش بفرامين علماى ربانى خود ندهند، با اينكه آن دستورات و اين
فرامين ، همه بسود معاش و معادشان بود، (براى اينكه كاملا بگفته ما واقف شويد، مواقف
آنان با موسى (عليه السلام )، و ساير انبياء را از نظر بگذرانيد)،
و نيز آن روحيه باعث شد كه در برابر مغرضان و گردن كشان خود رام و منقاد باشند، و
هر دستورى را از آنها اطاعت كنند.