پيدايش خط عربى

اثرى به دست نيامده است كه بر آشنايى عرب حجاز به كتابت و خط در گذشته‏دور دلالت داشته باشد.آنان اندكى پيش از ظهور اسلام با خط و كتابت آشنا شدند.

علت آن كه كتابت و خط در ميان عرب حجاز رايج نبوده،زندگى بدوى آنان‏بوده است.آنان همواره در حال كوچ كردن و رفت و آمد و يا جنگ و غارت به سر مى‏برده‏اند.اين قبيل اشتغالات،آنان را از تفكر درباره صنايع و از جمله كتابت كه ازصنايع مدنيت و شهر نشينى است،باز مى‏داشت.جز برخى از آنان كه به منظورتجارت به شام و عراق سفر مى‏كردند،رفته رفته تحت تاثير مردم متمدن آن مناطق‏قرار گرفتند و متخلق به اخلاق آنان شدند،و خط و كتابت را به عاريت از آنان‏گرفتند.از اين‏رو با خط نبطى و يا سريانى آشنا شدند،و اين دو نوع خط تا پس ازفتوحات اسلامى در عرب باقى و معروف بود.

از خط نبطى خط نسخ به وجود آمد كه امروز نيز شناخته شده و باقى است و ازخط سريانى خط كوفى پيدا شد كه خط حيرى ناميده مى‏شد.يعنى به‏«حيره‏»كه‏شهرى قديمى و عربى در مجاورت كوفه است،منسوب بود،زيرا تغيير و تحول درخط سريانى در حيره رخ داد و پس از بناى كوفه و انتقال تمدن عرب به اين شهر،اسم آن به خط كوفى تغيير كرد.اين خط،زمانى طولانى ميان عرب معروف ومتداول بود.

خط نبطى را كه به خط نسخ تبديل شد،عرب‏ها در اثناى سفر تجارت خود به‏شام،از«حوران‏»آموختند.اما خط حيرى و يا كوفى را از عراق گرفتند.عرب‏ها هردو خط را نخست در نامه‏ها و نوشته‏هاى عادى و سپس در نوشته‏هاى مهم،مانندقرآن و حديث‏به كار گرفتند.

يك دليل بر آن كه خط كوفى تحول يافته خط سريانى است،آن كه عرب به جاى‏«كتاب‏»مى‏نوشتند«كتب‏»بدون الف،و نيز به جاى‏«رحمان‏»مى‏نوشتند«رحمن‏».

اين از ويژگى‏هاى خط سريانى است كه الف ممدود را در اثناى كلمات،نمى‏آورند.

موقع ظهور اسلام خط و كتابت ميان عرب حجاز رايج نبود.تنها معدودى كمتراز بيست نفر با خط و نوشتن آشنا بودند.پيامبر صلى الله عليه و آله آنان را براى كتابت وحى‏استخدام كرد و مسلمانان را به آموختن خط و كتابت تشويق نمود.و روز به روز،تعداد كسانى كه كتابت را مى‏آموختند،رو به فزونى نهاد.

دو خط نسخ و كوفى ميان مسلمانان باقى مانده و رواج يافت.مسلمانان نسبت‏به دگرگونى و تحسين و تزيين آن دو خط كوشيدند، تا آن كه ابن مقله،در آغاز قرن‏چهارم هجرى،در زيبايى خط نسخ كوشيد و خط نسخ را به حد اعلاى كمال خود به گونه‏اى كه هم اكنون متداول است،رسانيد.

با گذشت زمان خط كوفى-بر خلاف خط نسخ-سير قهقرايى داشت.اين خط حدود دو قرن رواج داشت.سپس از ميان رفت و از آن پس مصحف‏ها با خط زيباى‏نسخ نوشته مى‏شد (1) .

پى‏نوشتها:

1- ر.ك:دائرة المعارف القرن العشرين،ج 3،ص 621.جرجى‏زيدان،تاريخ تمدن اسلامى،ج 3،ص 60-58.ابن‏خلدون،المقدمة،ص 421-417.خليل يحيى النامي،اصل الخط العربي،ج 3.تركى عطية،الخط العربي‏الاسلامي،ص 22.عبد الفتاح عباده،انتشار الخط العربي،ص 15-13.ناجي المصرف،مصور الخط العربي،ص 338.محمد طاهر الملكي الكردي،تاريخ الخط العربي و آدابه،ص 54.

علوم قرآنى
صفحه 169 محمد هادى معرفت